Tíminn - 21.02.1963, Blaðsíða 14

ÞRIDJA RIKID
WILLIAM L. SHIRER
halda ekki aðeins öllum hinum
rótgrónu prússnesku venjum hers-
ins, heldur tókst þeim einnig að
gera hann að valdamiðstöð stjórn-
málanna í hinu nýja Þýzkalandi.
Það var heldur ekki fyrr en á
síðustu lífdögum lýðveldisins, sem
herinn tók að styðja eina ákveðna
stjórnmálahreyfingu eða stjórn-
málaflokk. En undir stjórn Hans
von Seeckt, hins bráðsnjalla
manns, sem skapaði 100.000
manna Reichswehr, varð herinn,
fámennur eins og hann nú var,
ríki í ríkinu, og hafði stöðugt
meiri og meiri áhrif á stefnu þjóð
■rinnar j innan- og utanríkismál-
um, þar til sú stund rann upp, að
áframhaldandi tilvera lýðveldisin.s
byggðist á vilja liðsforingjanna
einum saman.
Sem ríki í ríkinu hélt herinn
sjálfstæði sínu, og var óháður
stjórn landsins. Samkvæmt Weim-
ar-stjórnarskránni hefði verið
hægt að láta herinn lúta vilja
stjórnar og þings, eins og tíðkað-
»st um herafla í öðrum vestrænum
Iýðræðisríkjum, en þannig var
það ekki í Þýzkalandi. Ekki var
húgur liðsforingjanna heldur
hreinsaður af einræðis- og and-
Iýðræðislegum skoðunum. Nokkr-
ir Sósíalistaforingjar eins og þeir
Scheidemann og Grzesinski hvöttu
til þess, að herinn yrðj gerður „lýð
ræðislegar sinnaður“. Þeir gerðu
sér ijósa grein fyrir þeirri hættu,
scm var því samfara að við her-
stjórninni tækju að nýju, þessir
gömlu liðsforingjar, sem gegnsýrð
ir voru af gömlum siðum og venj
um einræðistímans. Það voru þó
ekki aðeins liðsforingjarnir, held-
ur einnig þeirra eigin sósíalistísku
samstarfsmenn, sem settu sig upp
á mófi tillögum þeirra, undir for-
ystu varnarmálaráðherrans Noske.
Þessi öreiga-ráðherra lýðveldisins
hrósaði sér af því á opinberum
vettvangi, að hann vildi endur-
vekja „hinar stoltu minningar
hermannanna úr heimsstyrjöld-
inni“. Þau mistök stjórnarinnar,
að byggja ekki upp nýjan' her,
sem yrði tryggur lýðræðislegri
stefnu hennar og lyti stjórninni
og þinginu, áttu eftir að reynast
lýðveldinu örlagarík eins og síðar
kom í ljós.
Önnur mistök voru að hreinsa
ekki til í dómarastéttinni. Þeir,
sem framfylgja áttu lögunum, áttu
eftir að verða miðpunkturinn í
andbyltingars'efnunni, og notfæra
sér réttarfarið til þess að hrinda
í framkvæmd afturhaldssömum
áætlunum sínum. „Það er ómögu-
legt annað en viðurkenna'1, sagði
Franz L. Neumann sagnfræðingur,
„að stjórnmálalega réttarfarið sé
dekksti bletturinn í sögu þýzka
lýðveldisins". Eftir Kapp-samsær-
ið árið 1920, ákærði stjórn 705
menn fyrir landráð. Aðeins einn
maður, lögregluforingi Berlínar,
hlaut dóm — fimm ára „heiðurs-
varðhald". Þegar prússneska ríkið
hætti að greiða eftirlaun hans,
skipaði hæstiréttur, að þvf skyldi
haldið áfram. Þýzkur dómstóll
heiðraði von Lúttwitz hershöfð-
ingja, foringja Kapp-samsærisins,
með því í desember árið 1926 að
kveða svo á um, að honum skyldu
greidd eftirlaun aftur í tímann,
fyrir þann tíma, sem hann hafði
•starfað sem uppreisnarmaður
gegn stjórninni, og einnig átti að
greiða honum laun fyrir þann
tíma, sem hann hafði dvalizt í
Ungverjalandi til þess að sleppa
við hegningu.
En þrátt fyrir þetta voru hundr-
uð þýzkra manna, sem aðhylltust
frjálslynda stefnu, dæmdir til
langrar fangelsisvistar fyrir land-
ráð, végna þess að þeir lýstu því
yfir í ræðu og riti, að herinn bryti
stöðugt Versalasamninginn. Lög-
unum um landráð var fylgt vægð
arlaust, þegar um var að ræða
menn, sem studdu lýðveldið. Þeir,
sem hægrisinnaðir vora og reyndu
að steypa því af stóli, sluppu
venjulega alveg, eða með vægan
dóm, eins og Adolf Hi'ler átti
eftir að komast að raun um mjög
fljótlega Jafnvel morðingjar,
væru þeir hægri menn, og fórn-
arlömbin lýðræðissinnar, fengu
væga meðferð hjá dómstólunum,
eða þeim var, eins og oft vildi
verða, hjálpað af liðsforingjum
og öfgamönnum til hægri til þess
að sleppa úr gæzlu dómstólsins.
Þannig var hinum mildu Sósíal-
istum, með aðstoð lýðræðissinna
og kaþólsku miðflokkanna, látið
eftir lýðveldið, sem riðaði reynd-
ar til falls allt frá fyrsta degi.
Þeir urðu að þola hatur, fyrirlitn-
ingu og stundum byssukúlur and-
stæðinga sinna, sem stöðugt fór
fjölgandi og sem stöðugt urðu
ákveðnari. „Weimar-stjórnarskrá-
in hefur þegar hlotið sinn dauða-
dóm, í hjörtum fólksins", hrópaði
Oswald Spengler, sem hafði orð-
ið geysilega frægur fyrir bók sína
„Fall vestursins". í Bayern hafði
hinn ungi 'baráttumaður Adolf
Hitler gert sér grein fyrir styrk
hinna nýju þjóðernissinna, and-
lýðveldissinna og and-lýðræðis-
sinna, og hann byrjaði að færa sér
þetta í nyt.
Atburðir næstu mánaða áftu
mikið eftir að hjálpa honum, sér-
staklega tveir: fall marksins og
það, að Frakkar skyldu hernema
Ruhr. Markið hafði byrjað að falla
1921 eins og áður hefur verið
minnzt á, þegar 75 mörk jafngiltu
einum dollar. Næsta ár þurfti 400
mörk fyrir dollar og í byrjun árs
1923 7.000. Þegar haustið 1922
hafði þýzka stjórnin farið þess á
leit við Bandamenn, að þeir leyfðu
að frestað yrði um sinn greiðslu
á stríðsskaðabótunum. Þessu neit
aði franska Poincaréjstjórnin
hreinlega. Þegar Þjóðverjar svik-
ust um að afhenda timbur, eins
og samið hafði verið um, skipaði
hinn harði franski forsætisráð-
herra, sem verið 'nafði forseti
Frakklands á stríðsárunum,
franska hernum að hertaka Ruhr.
Ruhr, sem var iðnaðarmiðstöð
Þýzkalands, eftir að Efri-Sclesia
hafði verið afhent Póllandi, og sá
ríkinu fyrir fjórum fimmtu hlut-
um allrar kola- og stálframleiðsl-
unnar, var nú skilið frá hinum
hluta landsins.
Eitt augnablik sameinaði þetta
26
högg, sem hafði svo' lamandi áhrif
á efnahag landsins, þjóðina undir
eitt merki, sameinaði hana á þann
hátt, sem hún hafði ekki þekkt
síðan árið 1914. yerkamennirnir
í Ruhr gerðu allsherjarverkfall,
og þeim var veitt fjárhagsaðstoð
frá stjórninni í Berlín, sem hvatti
til þess að veitt yrði þegjandi við-
nám. Skemmdarverk og skærur
voru skipulagðar með aðstoð hers-
ins. Frakkar svöruðu með hand-
tökum, brottflutningi og jafnvel
dauðadómum, en ekki snerist eitt
einasta hjól í Ruhr.
Þetta kverkatak um efnahag
Þýzkalands flýtti fyrir lokahruni
marksins. Þegar Ruhr var hernum
ið í janúar 1923, féll það enn,
svo að nú jafngiltu 18.000 mörk
einum dollar. í júlí voru þau orð
in 160.000, í ágúst ein milljón. f
nóvember, þegar Hitler hélt, að
sín stund hefði runnið upp, þurfti
fjórar billjónir marka fyrir ei««
dollar, og eftir það urðu tölurnar
trilljónir. Þýzki gjaldmiðillinn
var orðinn algerlega verðlaus og
kaupmáttur launa kominn niður
í ekki neitt. Sparifé, sem millistétt
irnar og verkalýðurinn hafði ver-
ið alla ævina að safna, var orðið
að engu. En það var annað og
meira, sem eyðilagt hafði verið,
trú þýzku þjóðarinnar á efnahags
skipulagi Þýzkalands. Hvers virði
var þjóðfélag, sem hvatti eindreg
ið til sparnaðar og fjárfestingar,
og lofaði afdráttarlaust öruggum
endurgreiðslum, en sveiks't svo
um að endurgreiða? Voru þetta
ekki svik við fólkið?
Bar ekki lýðveldið ábyrgðina á
öllu þessu, lýðveldið, sem gefizt
hafði upp fyrir óvinunum og tek-
ið á sínar herðar byrðar stríðs-
skaðabótanna? Því miður, fyrir
áframhaldandi tilveru Llðveldis-
ins, var það ábyrgt. Það hefði ver
ið hægt að stöðva verðbólguna
37
— Guy er elskhugi þinn, — Þú
varst aldrei nein eiginkona fyrir
Sylvester. Þú kramdir hjarta hans.
Og þér var nákvæmlega sama.
Orðin fuku út úr henni, full af
viðbjóðslegri illmennsku. — Og
hann er ekki kólnaður í gröf sinni
þegar þú ferð að eltast við annan
karlmann. Þú kallar Frances vin-
konu þína og svo . . .
Það var miklu meira. Alltof
voðalegt til að endurtaka það. Ég
stóð þarna skjálfandi á beinunum.
Ég var veik af skömm og örvingl-
an og velti fyrir mér, hvernig ég
gæti þaggað niður í henni. Hún
öskraði tryllingslega, kreppti
hnefana móti mér og notaði verstu
orð, sem hugsazt getur. Sum skildi
ég ekki, hafði aldrei heyrt þau,
en ég fann, að þau voru . . . við-
bjóðsleg.
Og jafn skyndilega og hún hafði
byrjað þagnaði hún. Hún starði!
andartak á mig opnum munni,;
svo féll hún meðvitundarlaus nið-1
ur. Þegar ég kraup á kné við hlið
hennar, sá ég að það var froða
í munnvikum hennar.
Miriam kom hlaupandi. Við bár-
um Gertrude í rúmið. Svo flýtti
ég mér í símann. Dr. Keet lofaði
að koma samstundis. — Reyndu
að vera róleg, telpa mín, sagði
hann, er ég hafði tjáð honum,
hvað gerzt hafði. — Drekktu te-
bolla og blandaðu vel með koníaki.
Ég gerði eins og hann bauð og
leið þegar betur. Svo gekk ég aft-
ur út til Gertrude Hún var enn
meðvitundarlaus. Miriam hjálp-
aði mér að ná af henni kjólnum
og lífstykkinu. Líkami hennar
slappaðist og varð feitur og form-
laus.
Hún var enn meðvitundarlaus, j
þegar dr. Keet kom. Hann hafði j
tekið Monicu með sér. Hún var
döpur og mæðuleg og það var
ekki fyrr en dr. Keet var farinn
og hafði gefið skipanir um meðul
og gefið Gertrude sprautu, að
hún sagði mér ástæðuna.
— Þetta er allt mér að kenna,
sagði hún hnuggin. — Ég hitti
hana í borginni og við drukkum
saman kaffi. Hún var í svo góðu
skapi, þvj að hún hafði hitt Nic-
holas og hann hefur svo góð áhrif
á hana. Þess vegna dirfðist ég að
segja, að þú þyrftir að komast í
annað umhverfi — fara burtu frá
Swazilandi og byrja nýtt líf ann-
ars staðar.
— Ó, Monica, byrjaði ég, en
þagnaði, þegar ég sá, hversu ör-
væntingarfull hún var.
— Hún tók því vel. Sagðist
vera mér sammála. Spurði hvort
þú hefðir talað um það við mig.
Ég sagðist halda, að þú vildir fara
strax og þú gætir hennar vegna.
— Hún varð auðvitað að fá að
vita það fyrr eða síðar, sagði ég
og reyndi að hughreysta Monicu.
— Talaði hún um það við þig,
þegar hún kom heim? Var það
þess vegna, sem hún fékk kas'ið?
— Það hefur kannski verið
ástæðan, en rifrildið var það
var raunaf ekkert rifrildi
Hún bara öskraði, og gargaði og
ásakaði mig um allt mögulegt —
með Guy. Ó, Monica, voðalegur
dagur hefur þetta verið! Og án
þess að ég vissi af fór ég að gráta.
Monica tók utan um mig.
— Segðu mér aiit af létta, Liz.
Og ég gerði það Ég byrjaði
með veika kálfinum. Guy og
óvæntri komu hans. framkomu
hans . . viðbrögð hans, þegar ég
bað hann að bölva ekki svona . . .
i og svo reiði Gertrudes . . .
— Veslings Liz, sagði Monica
blíðlega, — og veslings Guy.
Ég snýtti mér. — Mér finnst
að þú ættir heldur að segja vesl-
ings Frances. Hvað má hún ekki
halda um mig? Monica, það getur
j ekki verið, að hún haldi að ég
' hafi . . að ég hafi getað . . . að
| Guy og ég . . . Orðin dóu á vörum
! mér.
I — Ég vissi, að Guy var ástfang
| inn af þér. Ég hélt, að þú hef ðir
skilið það og myndir kæfa það í
j fæðingu.
— Kannski hefði ég getað það,
sagði ég óhamingjusöm — En
mér datt ekkert slíkt 1 hug.
7. KAFLI.
j Gertrude vaknaði næsta morg-
! un og var eins og ekkert hefði
gerzt. Hún varð hissa, þegar henni
var sagt, að það hefði liðið yfir
hana. Hún varð öskureið, þegar
dr. Keet fyrirskipaði, að hún yrði
! að vera í rúminu nokkra daga og
Monica myndi verða á búgarðin-
um.
— Það er ekki nokkur skapað-
ur hlutur að mér, andmælti hún
— Aðeins það, að röddin yðar
hækkar taugaveiklunariega. sann
ar að svo er, sagði dr. Keet rólega.
— Annaðhvort gerið þér eins og
ég skipa, eða ég ek yður beint
á sjúkrahúsið
Þau horfðusi i augu stundar-
korn Dr Keet 'ann einvígið
Ég hafði nóg að gera, að sjá
um að allt gengi sinn vanagang.
| á búgarðinum og þegar ég kom
1 aftur inn, sagði Monica mér glað;
lega, að Gertrude væri í góðu ’
skapi.
j — Og veiztu hvað, Liz, sagði
hún og ljómaði. — Gertrude tal-
aði um að ráða bústjóra og heim-
íækja systur sína í Rhodesíu. j
Nokkrum dögum seinna kom j
dr. Keet aftur. Eftir að hann hafði
jverið inni hjá Gertrude kom hann
, til mín. Hann virtist hinn ánægð-1
j asti.
! — Ég er feginn að heyra um
ráðagerðir tengdamóður þinnar
Þið hafið báðar gott af því að kom-
ast burtu hvor frá annarri And-
rúmsloftið er ekki bætandi fyrir
ykkur. Mér hefur aldrei líkað
fossaniður!
—- Ég elska hann, sagði ég og
fylgdi honúm út í bílinn.
Um eftirmiðdaginn drakk ég
kaffi inni hjá Gertrude Þá bað
hún mig að panta samtal við j
númer eitt í Esther, Surrey, Eng- J
landi og einkasamtal við ein-
hverja frú Oatcliffe. Hún átti að
fá samtalið klukkan tólf daginn
eftir og hún sagðist sjálf mundu
koma fram úr og svara.
Morguninn eftir var ég önnum
kafin úti við og var alveg búin
að gleyma símanum Gertrude var
enn á fótum, þegar ég kom inn
til hádegisverðar. og það lá mjög
ve' á henni Það var ekki fyrr en
um kvöidið að Mop.ica gat talað
við mig undir fjögur augu. Þá var
hún í miklu uppnámi.
— Þetta símtal var viðvíkjandi
þér, Liz, sagði hún. — Gertrude
spurði þessa frú Oatcliffe, hvort
hún gæti leyft þér að búa hjá
henni nokkra mánuði.
— En ég vil ekki fara til Eng-
lands, sagði ég gremjulega og mis
líkaði, að alltaf var einhver, sem
vildi ráðskast með mig.
— Þú getur farið til Ameríku
þaðan, sagði Monica.
— Hugsaðu þér lætin, sem Ger
trude myndi gera, ef þú segðist
vilja fara til New York. En viltu
ekki heyra, hvað hún sagði fleira.
Monica dró enga dul á, að hún
hafði af forvitni legið á hleri fyr
ir utan gluggann. — í fyrstu töl-
uðu þær um allt annað. Ég heyrði
ekki nema sumt af því Gertrude
spurði si svona: — „Er það ekki
nafnið á manninum, sem hafði
málið. Ilann, sem fékk ungu stúlk
una sýknaða af morði?“ Ég veit
auðvitað ekki hverju var svarað,
en Gertrude sagði: „Já, það er þá
eins og ég bjóst við“. Finnst þér
það ekki dularfullt, Liz?
— Jú, samsinnti ég, en hafði
ekki áhuga á málinu.
Mér gekk illa að sofna um nótt-
ina. Gat það verið satt, að ég fengi
að fara héðan? Það var farið að
fara í taugarnar á mér, hvernig
Gertrude fylgdi mér með augun-
um hvert sem ég fór. Eilífar spurn
ingar hennar, sem voru eins og
bein yfirheyrsla. „Hvers vegna
gerðirðu það?“ „Hvað gerðirðu
þá?“ „Hvenær sagði hann það“.
Ég hafði ónotalega á tilfinning-
T í M I N N fimmtudaginn 21. febrúar 19G3
14