Tíminn - 22.03.1963, Blaðsíða 14

ÞRIDJA RÍKIÐ
WILLIAM L. SHIRER
en árið 1925, og næsta ár kom-
ust raunverulegar tekjur upp í
það að verða 10% liærri en þær
höfðu verið fjórum árum áður. —
Lægri millistéttirnar, allar þessar
milljónir smákaupmanna og lág-
Jaitnafólks, sem Hitler þurfti að
ná til vegna fjöldastuðnings síns,
nutu hinnar almennu velmegunar.
Kynni mín af Þýzkalandi byrj-
uðu á þessum tíma. Eg starfaði í
París, og stundum í London á þess
um tíma. og enda þótt þessar borg
ir væru stórkostlegar í augum
ungs Bandaríkjamanns, sem gladd
ist yfir því að hafa sloppið burt
frá hinni ótrúlegu sjálfsánægju og
tómleika Calvin Coolidge-héraðs-
inö dofnaði mesti ljómi þeirra, þeg
ar komið var til Berlínar og
Miinchen. Það var dásamleg ólga
í lífinu í Þýzkalandi. Það virtist
frjálsara, nýtízkulegra, meira
spennandi heldur en lífið á nokkr
um öðrum stað, sem ég hafði áður
kynnzt. Hvergi annars staðar virt
ist lista- og menningarlífið jafn
lifandi. Nýjar stefnur komu fram
í nútíma-bófcmenntum, málaralist,
arkítektur, tónlist og leiklist, og
sömuleiðis komu fram frábærir
hæfileikamenn í öllum þessum
greinum, og alls staðar var lögð
áherzla á tilýeru æskunnar. Mað-
ur sat heilu næturnar á kaffihús
unum, á Rínarferjunni eða í reyk
mekkinum í vinnustofu listamanns
ins og ræddi endalaust um lífið
og tilveruna. Þetta var hraústlegt,
frjálslegt fólk, sem tilbað sólina,
og það var uppfullt af óendanlegri
löngun til þess að lifa til hins ýtr-
asta og í algjöru frelsi. H inn
gamli þvingandi prússneski andi
virtist vera dauður og grafinn.
Manni virtust flestir Þjóðverjar,
sem maður hitti — stjórnmála-
m^nn, rithöfundar, ritstjórar, lista
menn, prófessorar, stúdentar,
kaupsýslumenn, verkalýðs'foringj-
ar — vera lýðræðissinnaðir, frjáls
lyndir, jafnvel friðarsinnar.
Það heyrðist varla minnzt á Hitl
er eða nazistana, nema þá í gríni
— venjulega í sambandi við Bjór-
kjallara-samsærið, eins og byrjað
var að kalla það. í kosningunum
20. maí' 1928 hlutu nazistar að-
eins 810.000 atkvæði af samtals 31
milljón greiddra atkvæða og áttu
aðeins 12 fulltrúa af 491 í þing-
inu. íhaldssömu þjóðernissinnarn-
ir töpuðu einnig miklu fylgi. At-
kvæðafjöldi þeirra féll úr 6 millj.
árið 1924 niður í fjórar milljónir,
og sætum þeirra í þinginu fækk-
aði úr 103 í 73. Til samanburðar
má geta þess, að Sósíal-demókrat-
ar unnu á í kosningunum 1928 og
bættu við sig einni milljón og tvö
hundruð og fimmtíu þúsund at-
kvæðum. Þeir hlutu samtals rúm-
lega níu milljónir atkvæða og
153 sæti á þinginu, og urðu þar
með stærsti stjórnmálaflokkur
Þýzkalands. Tíu árum eftir lok
styrjaldarinnar leit út fyrir, að
lýðveldið þýzka hefði að lokum
komið undir sig fótunum.
Meðlimatala Þjóðernisjsósíalista
flokksins (Nazistanna) var komin
upp í 108.000 á tíu ára afmæli
flokksins — 1928. — Talan fór
hækkandi, smátt og smátt, þótt lág
virtist. Hálfum mánuði eftir að
Hitler losnaði úr fangelsinu í árs-
lok 1924, hafði hann flýtt sér á
fund dr. Heinrich Held, forsætis-
ráðherra Bayern og foringja Ka-
þólsk-bayernska þjóðarflokksins.
„Við höfum náð tangarhaldi á villi
dýrinu", sagði Held við dómsmála
ráðherrahn sinn, Giintner. „Okkur
er óhætt að losa svolítið um haft-
ið“. Bayernski forsætisráðherrann
var einn þeirra fyrstu þýzkra
•stjórnmálamanna, en þó alls ekki
sá síðasti, sem átti eftir að líta
svona skakkt á málin.
Völkischer Beobachter kom út
aftur 26. febrúar 1925, með löng-
um leiðara rituðum af Hitler, og
nefndist hann „Ný byrjun“. Næsta
dag talaði hann á fyrsta fjölda-
fundi hins nýendurreista Nazista-
flokks, í Biirgerbraukeller, sern
hann og hinir trúu fylgismenn
hans höfðu síðast séð að morgni
hins 9. nóvember, einu og hálfu
ári áður, þegar þeir lögðu upp í
sína óhappagöngu. Margir
hinna tryggu stuðningsmanna voru
fjarverandi. Eckart og Scheubner-
Richter voru látnir. Göring var í
útlegð. Ludendorff og Röhm
höfðu sagt skilið við foringjann.
51
Rosenberg, sem átti í illdeilum við
Streicher og Esser, var móðgað-
ur og kom ekki. Sömu sögu var
að segja um Gregor Strasser, sem
staðið hafði fyrir þýzku frelsis-
hreyfingu þjóðernis-sósíalisla'nna á
meðan Hitler var bak við lás og
slá og nazistaflokkurinn banjiað-
ur. Þegar Hitler fór fram á það
við Anton Drexler, að hann yrði
í forsæti á fundinum, sagði gamli
lásasmiðurinn og stofnandi flokks
ins honum að fara til fjandans.
Þrátt fyrir þetta söfnuðust saman
í bjórkjallaranum eitthvað um
fjögur þúsund fylgismenn, til þess
að hlusta á Hitler í enn eitt skipti,
það olli þeim ekki vonbrigðum
Mælska hans var jafn hrífandi
og verið hafði. í lok hinnar
tveggja klukkustundar löngu
ræðu öskraði mannfjöldinn af
fögnuði. Þrátt fyrir það, hversu
margir höfðu yfirgefið flokkinn,
og þrátt fyrir hinar óglæsilegu
horfur, gerði Hitler öllum það
skiljanlegt, að hann áliti sig enn
vera einræðisforingja flokksins.
„Ég einn hef forustu fyrir hreyf-
ingunni, og enginn getur sett mér
kosti, svo lengi sem ég þersónu-
lega ber ábyrgðina", sagði hann,
og bætti síðan við: „Enn einu
Sinni ber ég alla ábyrgð á öllu
því, sem gerist innan hreyfingar-
innar“.
Áður en Hitler fór á fundinn
hafði hann sett sér tvö markmið,
sem hann héðan í frá ákvað að
stefna að. Annað var að ná öllu
valdinu í eigin hendur. Hitt var
að koma aftur fótum undir Naz-
istaflokkinn og þá sem stjórn-
•málasamtök, sem myndu leitast
við að ná völdum einungis með
aðferðum, sem stjórnarskráin
heimilaði. Hann hafði skýrt þess-
ar nýju baráttuaðferðir fyrir ein-
um af sínum tryggu förunautum,
Karli Ludecke, á meðan hann enn
^var í fangelsi: „Þegar ég tek aft-
! ur til starfa, verður nauðsynlegt
að taka upp nýja stefnu. í stað
þess að reyna að ná völdum með
aðstoö .vopnaðra sveita, verðum
við að fara varlega og komast inn
í þingið þrátt fyrir fulltrúa kaþó-
likanna og Marxistanna. Taki
lengri tíma, að kjósa þá burtu held
ur en skjóta þá, verður árangur-
inn að minnsta kosti tryggður
með þeirra eigin stjórnarskrá.
Löglegar aðferðir eru hægfara.
. . . Fyrr eða síðar munum við
hafa náð meirihluta — og að því
' loknu, Þýzkalandi." Þegar hann
\ hafði verið leystur úr Landsberg-
| fangelsþiu, hafði hann fullvissað
forsætisráðherra Bayerns um það,
i að upp frá þessu myndi Nazista-
! flokkurinn starfa innan ramma
stjórnarskrárinnar. .
Hann leyfði þó sjálfum sér að
j hrífast með ákafa mannf jöldans,
i þegar , hann kom aftur fram í
Biirgerbraukeller 27. febrúar.
Hótanir hans í garð ríkisins gátu
varla kallazt dulbúnar. Lýðveld-
isstjórnin, sem og Marxistarnir og
Gyðingarnir, var „óvinurinn“, og
í ræðulok hrópaði hann: „Það
er aðeins um tvenns konar úr-
slit þessarar baráttu okkar að
ræða, annaðhvort mun óvinur-
inn ganga milli bols og höfuðs á
okkur, eða við á honum!“
Á þessum fyrsta opinbera fundi
eftir fangelsisdvölina, virtist
„villidýrið“ ekki vera „heft“ á
hinn allra minnsta hátt. Hann var
aftur farinn að ógna ríkinu með
.ofbeldi, þrátt fyrir loforð hans
um að hegða sér vel. Stjórnin í
Bayern bannaði honum afdráttar-
laust að tala aftur opinberlega —
og þetta bann átti eftir að gilda
í tvö ár. Önnur ríki fóru eins að.
Þetta var alvarlegt áfall fyrir
rnann, sem hafði náð svona langt
með málsnilld sinni einni saman.
/
— Eg skil þig ekki, John! Þeg-
ar ég er er segja þér, hversu
ruddalega hefur verið komið fram
við okkur . . . allt sem við höfum j
orðið að saetta okkur við.
— Eg vildi óska, að þið hefðuðj
ekki komið, stundi hann upp.
— En þú sem skrifaðir og sagð
ir okkur að koma.
—- Eg veit það elskan, ég veit
það. Þegar ég skrifaði þér var út
litið allt annað fyrir okkur. Eg
hélt ég gerði það eina rétta, þeg-
ar ég stakk upp á að þið færuð
úr Englandi og kæmuð til mín. En
núna . . . . nú er allt breytt, og
ef ég gæti sent ykkur heim aftur,
— jafnvel þótt ég fengi aldrei að
sjá þig og börnin framar, —
myndi ég gera það.
— John! Eg verð dauðhræddf
Dorothy dró andann ótt og títt og
leit á mann sinn sem einu sinni
hafði verið öruggur og glæsileg-
ur maður.
Hann tók utan um hana. /—
Komdu hérna, við skulum setjast
niður, sagði hann. Svo var eins
og hann áttaði sig loks á að Blanc-
he var þarna, hann sleppti konu
sinni og rétti henni báðar hend-
urnar.
— Halló, litla systir, sagði hann
og það var greinilegur léttir og
gleði í rödd hans.
— Halló, John, sagði hún. —
Þú virðist hissa að sjá mig, cn það
var samt þín uppástunga að ég
fylgdist með Dorothy.
— En mér datt aldrei í hug að
þú gerðir T>að, svaraði hann. —
Eg vonaði að þú kæmir, vegna
þess ég vissi, hvað Dorothy yrði
ein og yfirgefin án þín, en ég var
vis's um að þú vildir ekki sjá
mig ....
— En sú vitleysa, skaut Dorot-
hy inn í.
— Nei, elskan mín, það er ekki
vitleysa. Eg er landráðamaður,
það þýðir ekki að neita að horf-
..... " l
ast í augu við þá staðreynd. Og
mér þykir fjarskalega vænt um
að sjá þig, Blanehe. Eg geri ráð
íyrir að . . . . þú viljir ekki taka
í höndina á mér?
Hún svaraði með því að ganga
til hans, lagði báðar hendur um
axlir hans, tyllti sér á tá og kyssti
hann.
— Þú þarft ekki að standa mér
reikningsskil gerða þinna, sagði
hún. — Það kemur aðeins þér
sjálfum og samvizku þinni við.
Eg er ekki í þeirri aðstöðu að ég
geti fellt dóm yfir einum eða
neinum.
Og meðan hún mælti þessi orð
furðaði hún sig á að hún hefði
nokkurn tíma trúað, að hún elsk-
aði þennan mann, hvernig hún
hafi getað þjáðst í margg mán-
uði eftir að hann trúlofaðist
Dorothy. Nú fann hún ekki tú
r.einnar tilfinningar gagnvart
honum utan meðaumkunar, og
það var sem þungum steini væri
létt af hjarta hennar. Þrátt fyrir
allt sem gerzt hafði var hún glaö-
ari og léttari í lund en hún hafði
verið í mörg ár.
— Blanche er ekki svo vitlaus
að hún líti niður á þig, vegna þess
að þú reynir að skapa þér og mér
betra líf. Og auk þess er þetta
eins og ævintýri fyrir hana, svo
ólíkt því leiðinlega lífi, sem hún
lifði í Englandi, skaut Dorothy
inn í.
— Já, en . . . hún hefur ekki
heilsu til að lenda í svona ævin-
týrum, andmælti hann.
— Eg er sterkari en þú heldur
John, svaraði Blanche. — Viltu
að ég fari upp á herbergið mitt
meðan þú talar við Dorothy. Það
er svo langt síðan þið hafið sézt
og • . .
— Við eigum alla framtíðina
fyrir okkur, svaraði hann. — Og
ég held það sé betra að þú sért
viðstödd, þegar ég segi ykkur,
JT
AHJ ETTUSTUND Mary Richmond
; hvað ég er í erfiðri aðstöðu . . .
jHann tók um axlir beggja og
leiddi þær að sófanum. Svo sett-
ist hann niður milli þeirra.
— Þegar ég sendi boð eftir ykk
ur, hélt ég að ég gerði hið eina
rétta. Eg ætlaði alls ekki að
blekkja þig, Dorothy. Mér hafði
verið lofað tignarstöðu í Moskvu
og þú og börnin áttuð að fá eigið
hús. Eg hafði fengið ákveðið lof-
j orð um að ef ég yrði sendur til
j annarra landa að vinna verkefni
;— sem væri harla ósennilegt
j yrði hugsað vel um ykkur. Til
I að byrja með fékk ég til minna
umráða glæsilega íbúð í aðalgötu
jMoskvu og ég fékk velja húsgögn
j in í framtíðarheimili okkar. Mér
fannst allt eins og það gæti bezt
verið. Mér fannst ég ætti þetta
allt skilið, því að ég hafði gert
mikið fyrir húsbændur mína í
Kreml. Þú áttir að fá vinnukonu
— og hún var mjög dugleg, þær
verða að vera það sem vinna fyr-
ir æðstu embættismenn flokksins.
Eg átti að fá bíl til umráða og
laun mín fyrir „unnin verk“ voru
svo rífleg að mig dreymdi um að
fara með þig á staði sem aðeins
hinir æðstu inrian flokksins hafa
ráð á að koma á. Eg hafði þegar
fengið mörg heimboð til þín og
ég veit þú hefðir elskað lífið þar.
Eg hélt — ef Blanche slægist í
förina með þér — að hún gæti
fundið sér góðan mann sem mundi
annast um hana ....
—7Hélztu virkilega és ég vildi
giftast RÚSSA, hrópaði Blanche
gremjulega. — Þú hlýtur að bafa
verið alveg dómgreindarlaus af
áróðrinum ef þú hefur hugsað þér
eitthvað slíkt.
Hann leit kvíðafullur á hana.
— Það eru innan um og saman
við hreinustu afbragðs menn,
sagði hann. — Menn sem myndu
vera prýðilegir eiginmenn og feð-
ur. Það var mjög vel tekið á móti
mér, sannleikurinn var sá að til
að byrja með var ég PERSONA
GRATA í innstu hringum. Og svo
. . . svo var búið með það, bætti
hann dapurlega við.
— Eg skil ekki, hvað þú átt
við, sagði Dorothy hvatskeytlega.
— Ef þér hefur verið lofað
þessu — hvers vegna stóðu þeir
þá ekki við það? Og . . . hvað ertu
að gera hér?
—r Eg heí hér verk að vinna —
mjög erfitt verk. Ef mér tekst
að ljúka því á 'fullnægjandi hátt,
munu þeir öðlast traust á mér
aftur.
— En treystu þeir þér ekki þeg-
ar þú fórst úr E'nglandi? spurði
Dorothy.
— Eg veit það ekki, elskan
mín, ég veit það sannarlega ekki.
Eg hélt þeir gerðu það . . . ann-
ars hefði mér aldrei dottið í hus
aö gera það sem ég gerði. En . . .
•mér var ekki ljóst að ég varð að
sanna að ég gæti orðið þeim til
gagns. Og það er þess vegna að ég
er hér. Eg verð að sanna að ég
tilheyri þeim . . . að ég er þeirri
hlýðni, skyldurækni þjónn . . .
Hann brosti biturlega. — Ef mér
hefði verið ljóst að þeir treystu
mér ekki, hefði mér aldrei flogið
í hug að biðja ykkur að koma á
eftir mér ....
— Var það þín eigin hugmynd?
spurði Blanche lágt.
— Eiginlega . . . ekki. Þeir . . •
þessir sem ég hélt að væru vin-
ir níiínir — stungu því að mér
að ég yrði hamingjusamari ef
eiginkona mín og börn væru hjá
mér. Þeir sögðu það yrði engum
erfiðleikum bundið að ná ykkur
frá Englandi, þeir sýndu mér íbúð
ina og báðu mig að velja hús-
gögn . . . og þeir sögðu mér, hvaða
ráðstafanir ýrðu gerðar' fyrir ykk-
ur. En eftir að ég skrifaði síð-
asta bréfið til þín og fékk svar
um að þú mundir koma, breytt-
ist allt. Þeir létu mig fá verkefn-
ið hér, og ég gat ekki neitað að
takast það á hendur. Eg ætláði
að stöðva ykkur, en það reyndist
ómö’gulegt.
— Hvers vegna ekki? spurði
Dorothy kuldalega. — Þú gazt
sagt þér sjálfur, að ég myndi hata
að búa hér.
— Þegar ég komst að því, hvað
hafði verið gert til að ná ykkur
út frá Englandi, varð ég að gera
eins og ég fékk skipun um. —
Öryggi þitt, Dorothy, öryggi þitt
og barnanna var í húfi. Eg gat
14
T í M I N N , föstudaginn 22. mas^z 1963 —