Tíminn - 31.12.1963, Blaðsíða 2

. hófsemj og stilnng eru
smáð, enginn vill vera á eftir, ali-
ir vilja vera á undan. — Þetta er
opinn dauði,“ íegir Laó tse.
Eg veit ekki hvort franski mann-
könnuðurinn Jean-Paul Sartre
hafði þessi orð í huga, þegar hann
skrifaði leikinn Fangarnir í Al-
tona, en ég þykist viss um, að
þefta sama hafi vakað fyrir hon-
um.
Þýzkaland hefur á þessari öld
verið ímynd tortímingarinnar, vilj
ans til valda, sem leitast við að
skara framúr. Kínverjinn segir:
,.Sá sem a’drei reynir að skara
f/arnúr hlýtur yfirburði í þroska“,
eo á þessari öld er vandséð að gefa
þýzku þjóðinni betri vitnisburð en
þann, að 'hún hafi yfirburði í van-
þroska. Sartre ásakar Lúter fyrir
að hafa lagt grundvöllinn að ógæfu
þýzku þjóðarinnar. Oftar en einu
sinni í leiknum Altona er vikið að
því, að Lúter hafi kastað því sæði
cfstopans, sem ofurseldi þjóðina
stjómlausum ofmetnaði. Er
Sarcre að afflytja Lúter? Hann er
að vara við, hann varar við ábyrgð
inni, sem ieiðir af orðum manna
og gerðum, og jafnframt við at-
hafnaleysinu, sem leiðir til einsk-
is.
Sartre er ekki að afflytja Þýzka-
land. Eg efast um að sterkari rök
Þýzkalandi til varnar hafi verið
flutt. Þetta eru ekki þau rök, sem
heyrast frá Þýzkalandi: „Höfuð-
glæpur Þjóðveria var að tapa stríð
inu“. Þótt slíkt heyrist í leiknum,
ge-ir Sartre slíkar ályktanir ekki
að sínum. Þjóðverjar hafa varið
sig með röksemdinni „sá einn er
sekur, sem tapar“. Þeir hafa bent
á ;ekt annarra, af nógu er að
HELGI SKULASON — FRANZ
Leikfélag Reykjavíkur:
Fangarnir í Altona
eftir Jean-Paul Sartre-leikstj. Gísfli Halldórsson
taka: Sprengjan á Hiroshima, slátr
unin í Dresden. Það Þýzkaland,
sem engu eirir, hefur leitazt við
að afsaka böðulsverk sín með því
að benda á böðulsstarf annarra. í
augum Sartre var Þýzkaland búið
undir glæpinn. Kjötæturnar gerðu
því fyrirsát. Ábyrgðariausir menn
höfðu komið og varpað fram hug-
myndum. („Náttúran viðurkennir
allar tilhneigingar"). Glæpurinn
var til, og hinn sanni hermaður
kom og framkvæmdi hann. Þetta
gerðist á miðnætti tuttugustu ald-
arinnar. Á eftir var Þýzkaland
sljótt, en það er erfitt að halda
augunum opnum á miðnætti. Hver
verður dómur sögunnar? Munu ó-
komnar aldir dæma móðuv aítia,
tuttugustu öldina. Það verður erf-
itt. Þessi aldamóðir er eins og
gyðjan ICalí, þessi umhverfða móð-
urmynd indverska guðdómsins,
með blóðhroða á vörum.
Leikfélag Reykjavíkur frum-
sýndi Altona á föstudagskvöldið.
Þetta viðamikla verk er þungt í
vöfum, og á að vera það. Sartre
fer eins og plógur um hugann.
Ristan er djúp, strengurinn þykk-
ur. Það krefst áreynslu að rekja
sannleikann í plógförunum. Samt
er hann þar, óslitinn. Þýzkaland
er hráefni leiksins, en þar býr
meira undir. Ástandið Frakkland-
Alsír er of nærri í tíma og rúmi
til að nota það sem hráefni. Samt
sem áður hlýtur vitundin Altona
að vera til báðum megin við landa-
mærin. Sá grunur bendir til þess,
að miðnætti aldarinnar sé ekki
liðið hjá, og að tuttugasta öldin
sé ekki sú eina, sem hefur ratað
í sorta.
Leikfélagið hefur ráðizt í stór-
virki með flutningi þessa verks.
Árangurinn er sönnun þess, að
raunveruleg leikmennt er bjarg-
föst með félaginu. Það, sem í var
ráðizt hefði annars verið fásinna.
Þennan dug ber að þakka, og ekki
sízt leikstjóranum, Gísla Halldórs-
syni, sem hefur leitt þunga verks-
ins fram með alúð sinni.
Fangarnir í Altona eru börn
stóriðjuhöldsins Gerlach. Tvö
þeirra eru að mestu fangar hans,
þriðja barnið, eldri sonurinn, er
meira en fangi hans; þessi sonur
er verund föður síns, ástríða hans,
sem var lifandi verkfæri um stund.
Faðirinn ýaldi þessum syni nafn og
stöðu um leið og hann var getinn,
lét hann kenna ótta til að hann
skyldi sækjast eftir dirfsku og inn-
rætti honum taumlausa löngun
sína í vald, með því að láta hann
finna til auðmýkingar. Allt þetta
gerði faðirinn af ásettu ráði. Hann
hrjáði son sinn ti! að gera úr honum
einræðisherra, en þetta var á tíma
einræðisherranna. Föðurinn grun-
aði ekki, að eftir nokkur ár mundu
einræðisherrar verða taldir til ó-
nytjunga, en hann kann þá list að
snúa ósigri í sigur utan veggja
heimilisins. Að því leyti er hann
persónugervingur þýzku ríkisheild-
arinnar. Hann segir: — Við erum
þrætueplið, og allir keppast um að
opna okkur markað. Þýzkaland er
smiðja, bráðum verður það her-
veldi. Eftir nokkur ár fáum við
bombuna. Þá hristum við makk-
ann, og verndararnir hoppa eins
flær. — (Á þessa leið). Sonur
hans hefur raunverulega ekki gert
annað en tefja fyrir ósigrinum,
þeim raunverulega sigri. Nánar til
tekið, hann og hans líkar hafa ekki
gert annað en myrða einstaklinga.
— Sonurinn fór eins og logi yfir
akur, af því að faðirinn blés hon-
um því í brjóst að deila og drottna,
hann pyndaði menn af því að faðir
hans kom upp um þá. Síðan lokar
hann sig inni, í 13 ár, og heldur
dauðahaldi í þá hugmynd, að óvin-
irnir séu að myrða Þýzkaland. Það
er hans réttlæting. Undir niðri
veit hann, að landið er að rísa, en
óttast það meir en nokkuð annað.
Hann hefur þann starfa að flytja
vörn fyrir dómstóli krabbanna á
þrítugustu öldinni.
Helgi Skúlason leikur eldri son-
inn, Franz. Þetta er stærsta hlut-
verkið, sem Helgi hefur tekizt á
herðar og fyrsti stórsigur hans á
leiksviðinu. Þetta hrjáða verkfæri
eitraðra hugmynda, handlangari
tilbúinna glæpaverka, verður
skjálfandi kvika mannlegrar niður-
lægingar, örvæntingarfull' mót-
mæli, í túlkun hans. Þetta er erfitt
hlutverk fyrir sál og líkama og
varla hættulaust að ganga jafn
nærri sjál'fum sér og Helgi gerði á
frumsýningu.
Hinn aldni stórmeistari LR,
Brynjólfur Jóhannesson, skapaði
enn nýja persónu, sem fyrnist
ekki, gamla Gerlach. Hann er á
ytra borði fullkomin andstæða son-
arins, sem kemst þannig að orði,
að þeir séu svo líkir, að hann viti
ekki hvor hefur skapað hinn. Þess-
ar andstæður renna saman í óað
skiljanlega heild í síðasta þætti.
•Leikur Brynjólfs er hnitmiðaður
út í æsar, hver hreyfing, jafnvel
hvernig hann brýtur frakann sinn,
þjónar sama tilgangi, og gervið er
í samræmi við orð og fas. Það er
líka í samræmi við tilbúnað höf-
undar, að þessi harðsvíraði maður,
sem vissi hvað hann gerði, verður
manni að vissu leyti þekkur.
í Altona er það svo, að börnin
eru haldin sjúklegri valdfýsn,
sem kviknar við niðurlæg-
ingu. Þannig er yngri sonurinn
Faðirinn hefur auðmýkt hann
með skeytingarleysi, og sá maður
vill ekki láta taka bein af diskin-
um sínum. Dóttirin lifir á því
valdi, sem hún hefur fengið yfir
eldri bróður sínum, og tengda-
dóttirin riðar á barmi sturlunar í
óseðjandi girnd til frama, sem
kv.istallast í andstæðu sinni.
Helga Bachmann leikur tengda-
dótturina. Þetta er stórt hlutverk,
og Helga skilar því á anargan hátt
vel. Útlit hennar og gervi svara
þessu hlutverki. En hæglátt fas
hennar og skjót svör skapa ósam-
ræmi á stundum. Þær athugasemd-
ir, sem tengdadótturinni eru lagð-
ar í munn, eru sumar þess eðlis,
að þær krefjast undanfarándi
SIGRÍÐUR HAGALÍN — LENÍ
þagnar, sem verður aðeins mæld
í sekúnduhlutum. Sjálf framsögn
Helgu er yfirleitt í samræmi við
aðstæður.
Sigríður Hagalín leikur dóttur-
ina Lení, sem elskar Gerlach af
því að hún er Garlach. Sá Gerlach
er Franz, eldri bróðir hennar. Her
er einnig um sjálfsdýrkun að ræða,
Sartre undirstrikar boðun sína í
nýrri mynd. Dóttirin er andstæða
tengdadótturinnar til orðs og æðis,
báðar láta stjórnast af sömu girnd,
eins og faðir og sonur. Sigriður
leikur hlutverkið með ágætum.
Beiting andlitsdráttanna er hóf-
samleg og sterk. Sú beiting er
spegill brjálseminnar og segir
meira en töluð orð,
Guðmundur Pálsson leikur
Werner, yngri soninn. Hlutverkið
er fyrirferðarlítið, en þess er
vandgætt. Guðmundur hefur vald
á þeim blæbrigðum, sem við þarf,
en að minni hyggju fór hann ívið
of geyst á frumsýningu.
Þeir Pétur Einarsson, Steindór
Hjörleifsson og Sævar Helgason
fara með smáhlutverk. Þeir eru
svipir liðinna atburða, sem stíga
fram í sögunni. Þessi hlutverk eru
öll vel af hendi leyst. Bríet Héð-
insdóttir fer með sams konar hlut-
verk, stutt en afar mikilvægt. Bríet
hefur sýnt það fyrr, að hún býr
yfir sjaldgæfum krafti, og hún
sýndi það aftur.
Altona er eins og fyrr segir
þungt í vöfum. Sá eiginleiki er
hér nauðsynlegur. Við langdregna
frarrrvindu leiksins gefst áhorf-
andanum ráðrúih til að skilja hvað
hér er á ferð. Leikstjórinn hefur
farið hér um með alvarlegum tök-
um, gætt þungans, fellt ofsann og
hægðina saman í eina mynd, eins
og persónur leiksins, andstæður
og hliðstæður í senn. Þetta er
eins' og tré. Ræturnar á neðri hæð
í gömlu húsi. Þær haggast ekki. Á
efri hæðinni er laufið vindum
skekið. Ræturnar lifa þótt stofn-
inn hristist og laufið falli. Þýzka-
land hristir makkann áður en
varir.
Sigfús Daðason þýddi leikinn,
en vegna ókunnugleika get ég ekki
myndað mér fullnægjandi skoðun
á því verki. Málið er vandað. Setn-
ingarnar hitta í mark. Nokkrar
glefsur verða óþjálar í leik, en af
fyrri kynnum við Sartre má efast
um, að þar sé um mistök þýðand-
ans að ræða. Það er kunnugt að
Sartre á það til að setja leikara í
vanda, sem mönnum finnst, að
hann hefði getað komizt hjá.
Steinþór Sigurðsson gerði leik-
tjöldin, stofuna niðri, herbergið
uppi, tvær gersemar í leiktjalda-
gerð. Lýsing er mikilvæg í leikn-
um og brást hvergi.
Altona markar þáttaskil í sögu
Leikfélagsins. Það er fyrsta skref
félagsins undir stjórn Sveins Ein-
arssonar og fyrsta viðfangsefni
þess um leið og það heldur inn á
atvinnustigið. Það færir Helga
Skúlasyni leiksigur, og það er eitt
merkasta verk, sem félagið hefur
sýnt.
Leiknum var vel tekið og mak-
lega.
Baldur Óskarsson
JÓN EIRÍKSSON
frá Volaseli, látinn
Nýlátinn er i Landspítalanum
Jón Eiríksson fyrrverandi hrepp-
•'tjóri og bondi fráVolaseli í Lóni.
Kveðjuathöin fer fram í Fossvogs
kirkju fimmtutíaginn 2. janúar
árdegis. Þessa merka manns verð-
uí nánar minnst síðar.
2
T I M I N N, þriðjudaginn 31. desember 1963.