Alþýðublaðið - 04.11.1943, Blaðsíða 4

ALB>¥ÐUBLAB»Ð
Fimmtudagur 4. nóv. 1943.
Hallgrimur Helgason:
Skólasðngnr og aigýðntónlist.
(Uþíjfttibla&tó
títgefaadi: AlþýSuflokkuriEn.
Bitstjéri: Stefán Pétursson.
Ritstjórn og afgreiSsla í Al-
þýðuhúsinu viS Hverfisgötu.
Símar ritstjórnar: 4901 og
4902.
Sfmar afgreiðslu: 4900 og.
4906.
Verð í lausasölu 4G aura.
Alþýðuprentsmiðjan h.f.
Herverndarsamning>
nrinn og nmmæii
Senator lassels.
FRÁ því var skýrt í frétt-
um frá útlöndum í vikunni
sem leið, að einn af áhrifamönn
um Bandaríkjaþingsins, Sena-
tor Russel, sem í sumar kom
austur um haf til að heim-
sækja herstöðvar Bandaríkja-
manna, meðal annarra her-
stöðvar þeirra hér á landi,
hefði látið svo ummælt í
ræðu, „að Bandaríkjamenn
þyrftu á réttindum á íslandi
&ð halda eftir styrjöldina af
öryggisástæðum". í sumum
frétííim af þessari ræðu var
jafnvel ságt, að senatorinn
hefði talað um nauðsyn þess,
„að Bandríkjamenn öfluðu sér
ævarandi réttinda til að 'nota
flugstöðvar, sem þeir hefðu
byggt út um heim“, sérstak-
lega á Islandi, í Dakar á vestur
strönd Afríku og á Nýju Kale-
doníu austur í Kyrrahafi.
*
Þessi ummæli hins ame-
ríkska senators hafa að vonum
vakið töluverða eftirtekt hér á
landi, en enga gleði. Við vilj-
um vera fullvalda og sjálfstæð
þjóð, óháð öllum öðrum, og okk-
ur var lofað því, þegar við
gerðum hervemdarsamninginn
við Bandaríkin, að sá vilji okk-
ar skyldi verða virtur, enda
skyldi setulið þeirra hverfa
alveg á brott héðan undir eins
að stríðinu loknu. Og í sam-
bandi við þennan samning lof-
uðu Bandríkin og Bretland ekki
aðeins, að viðurkenna sjálf
fullveldi okkar og sjálfstæði,
heldur og að beita sér fyrir því
við friðarsamningaborðið, að
aðrar þjóðir gerðu það sama.
Við ■ höfum hingað til enga
ástæðu haft til að efast um, að
þessi loforð yrðu haldin, og
treystum því að sjálfsögðu eftir
sem áður, að það verði gert.
En við kunnum því illa, að á-
hrifamenn á þingi Bandaríkj-
anna, sem hlýtur að vera vel
kunnugt um ákvæði og loforð
hervemdarsamningsins, séu að
tala um það sem einhvern sjálf-
sagðan hlut, að hann sé brot-
inn og Bandaríkjunum að stríð-
inu loknu tryggð hér „rétt-
indi“, jafnvel „ævarandj rétt-
indi“ á kostnað fullveldis okk-
ar og sjálfstæðis.
*
Þess var getið í einni frétt-
inni af ræðu Senator Russeís,
að hún hefði verið tekin óstinnt
upp í London, þar sem opin-
berir embættismenn hefðu bent
á, að íslandi hefði verið lofuð
óbreytt sú aðstaða, sem það áð-
ur hafði, eftir stríð, en auk þess
brytu boilaleggingar senatorsins
algerlega í bága við Atlantshafs
sáttmálann, sem þeir Churchill
og Roosevelt gerðu með sér ör-
stuttu eftir að amerískar her-
sveitir stigu hér á land, þar
sem öllum smáþjóðum var
heitið fullu frelsi og sjálfsá-
kvörðunarrétti að stríðinu
loknu.
Hér á landi munu menn taka
TIL er gamalt íslenzkt orðtak
er segir: Seint fyllir söngvís
kona snældu. Þessi málsháttur
gefur okkur merkilegar upplýs-
ingar um afstöðu forfeðra okk-
ar til söngsins og mat þeirra
á gildi hans, en að þeirrra dómi
hefir söngur sízt verið heppi-
legur til iað auka afköst við
vinnu, ef sami maður gerði
hvorttveggja í senn að vinna
og syngja. Söngurinn hefir
heimtað bróðurpart þeirrar at-
hygli, sem vinnan krafðist ó-
skertrar, og fyrir bragðið sótt-
ist verkið seint.
Af þessu sjáum við, að for-
feður okkar hafa þekkt afl,
sem keppti við vinnugleðina,
en það var sönggleðin. Söngur-
inn sjálfur var fullkomin at-
höfn og lét sér aðeins nægja
manninn heilan og óskiptan,
ekkert annað fékk þá rúm í vit
und hans. Og enda þótt gera
megi ráð fyrir því, að fyrstu
lög mannsins hafi verið vinnu-
söngvar, sem hann raulaði við
hljóðfallsbundið starf sitt, þá
varð nú til annar talsháttur,
sem í rauninni bendir til verlca
skiptingar og fullkomnunar
frá hinu ófullkomna spuna-
ljóði: I tómstundum skal tón-
um dillað.
Hér var þá komin leiðbein-
ing um rétta ástundun lags og
ljóðs. í góðu tómi rólegra frí-
stunda var bezt að helga söngn
um krafta sína óskipta. Tóm-
stundirnar urðu þá ekki tóm-
legar heldur þrungnar sívax-
andi athafnalöngun og innri
þátttöku. Hin upprunalega
vinnugleði breytti aðeins um
mynd og kom hér fram sem
starfshneigð í þjónustu and-
legra eiginleika, sem annars
fengu sjaldan að njóta sín. Al-
þýðan skapaði sér þannig tón-
list við sitt hæfi, sem allir áttu
greiðan aðgang að, strax við
fyrstu heyrn. Löngu síðar er
fyrst farið að tala um æðri tón-
list, sem hleypir skrekk í svo
margan manninn nú á dögum.
Sögulega .séð var alls ekkert
djúp til milli alþýðutónlistar
og æðri tónlistar allt fram á
daga heiðlistarinnar eða klass-
íska tímans. Öldum saman not-
uðu gömlu meistararnir þjóð-
lög og sálmalög alþýðunnar
sem uppistöðu eða cantus fir-
mus í kórlög sín og önnur
söngverk. En jafnskjótt og á-
stundun tónlistarinnar hrökk
úr tengslum við hinar breiðu
þjóðfélagsstéttir, myndaðist
þegar í stað það djúp, sem enn
er óbrúað.
Á öllum sviðum tónlistar
verður því fyrst og fremst að
stefna að því, að bilið minnki
milli alþýðutónlistar og hinnar
svonefndu æðri tónlistar. Hin
æðri tónlist getur ekki þrifizt,
nema hún fái móttökufúsa
hlustendur, en ef látið er undir
höfuð leggjast að ala upp skiln
ingsgóða áheyrendur, getur
ekkert frjálst /hljómleikalíf
dafnað vegna þess, að fólkið
hefir þá engin uppeldisskilyrði
til að fylgjast með þeirri hljóm-
list, sem þar er boðin. Við þess-
konar aðstæður er aðeins mögu
legt að skipuleggja hljómleika-
starfsemi sem tilbúinn vermi-
reitagróður, svo lengi sem
mennirnir ótilkvaddir finna
sterklega undir þessar ábend-
ingar og vænta þess, að allar
bollaleggingar eins og ummæli
hins ameríska senators, um að
skerða fullveldi okkar og sjálf-
stæði eftir stríðið á einn eða
annan hátt, verði kveðnar af-
dráttarlaust og tafarlaust niður.
En sjálfir mættum við vel
læra eitt af þeim: að það er
f ekki sjálfir hvöt hjá sér til að
I hlýða með vakandi eftirtekt og
í óblandinni ánægju á sígilda tón
1 list.
Ennþá er tónlistarmálum
okkar svo háttað, að engin
trygging er enn fengin fyrir
sjálfíagðri þróun þeirra frá
grunni, og alþýðusöngurinn er
því ekki ræktaður frá rótum.
Söngkennslan í barnaskólum
okkar er enn með öllu réttlaus,
og sama er að segja um aðra
skóla. Börnin læra ekki að
þekkja lykilinn að allsherjar-
máli söngsins. Lögin og ljóðin
eru því ekki eðlilegir förunaut-
ar æskunnar. En æskan erfir
landið. Því er óhætt að full-
yrða, að framtíð íslenzkrar tón-
listar sé falin í söng skólans.
Það er vitanlegt, að skólarn
ir hafa fyrr meir verið heim-
kynni heilbrigðs og hvetjandi
söngs, og margir af okkar beztu
, tónlistarmönnum hafa á skóla-
bekknum tínt saman fyrstu
mola söngfræðiþekkingar sinn-
ar og látið sér lengi endast sem
giftudrjúgt veganesti. Og ef við
lítum sérstaklega á Mennta-
skólann í Reykjavík og undan-
fara hans Bessastaðaskólann,
svo að einn skóli sé nefndur, þá
hefir hann fóstrað fjölmarga
af okkar fremstu mönnum á
sviði tónlistarinnar; má þar m.
a. nefna Bjarna Þorsteinsson,
| Árna Thorsteinson og Sigvalda
Kaldalóns. í Bessastaðáskóla
var mikið og gott sönglíf; en
með nokkuð öðrum hætti en nú
tíðkast. Skólapiltar lögðu mikla
rækt við hinn ævaforna tví-
söng, og tóku þeir gjarna brot
úr hinu latneska lestrarefni
sínu; svo sem carmina eftir
Horatius, til að kveða við raust.
Þannig kyrjuðu Bessastaða-
nemendur Indteger vitae og
Diffugere nives undir óþekkt-
um lögum, þangað til þau voru
búin að fá fasta og óhaggan-
lega mynd í meðförunum, og
bvi aðeins þekicjum við þessar
lagperlur enn í dag sem hin
fegurstu þjóðiög íslendinga.
Eftir að skólinn var fluttiir til
Reykjavíkur kemur fyrsti
söngkennarinn að skólanum,
en það var Pétur Guðjohnsen
dómkirkjuorganisti. Og í skóla-
húsinu, sem enn stendur við
Lækjargötu, uppi á gamla bað-
stofuloftinu, gerist merkasti
viðburður allra tíma í hljóm-
leikasögu Reykjavíkur 2. apríl
1854: Latínuskóln?'"'''-"'-''- ^nlda
fyrstu opinbera hljómleika,
sem sögur fara af hér á landi.
Sungu þeir í 3- og 4-rödduðum
karlakór undir handleiðslu
Péturs Guðjohnsens, og þótti
bæjarbúum, sem viðstaddir
voru, þetta nýstárlegur og
fagur söngur með hreinni á-
ferð.
Upp frá þessu hafði Latínu-
skólinn lengi forystu í sönglífi
Reykjvíkurbæjar. Steingrímur
Johnsen tók við kennslunni af
Pétri Guðjohnsen og hélt uppi
söngfélagi innan skólans; hafði
hann mjög holl áhrif á allt fé-
lagslíf nemenda. Hér verður að
eins stiklað á stóru. Næstur
tekur við starfinu Brynjólfur
Þorláksson, þótt ekki væri
hann stúdent að menntun, en
sem dómkirkjuorgelleikari var
hann eiginlega sjálfkjörinn í
ekki hættulaust fyrir sjálf-
stæði okkar, að vera með alls-
konar orðagjálfur um það i ís-
lenzkum blöðum, eins og fyrir
hefir komið, að við væram „á
vesturleið“, þegar slíkar bolla-
leggingar eru upp vestur f Ame-
ríku, jafnvel inni í sölum Banda
ríkjaþingsins. Þá er full- ástæða
fyrir okkur að viðhafa alla
gætni og vera vel á verði.
stöðbna samkvæmt fyrirmæl-
um yfirvaldanna í tíð Péturs
Guðjohnsens. Hin meðfædda
tónvísi Brynjólfs verkaði mjög
smekkþroskandi á lærisveina
hans. Eftir Brynjólf sezt Sig-
fús Einarsson í sæti hans, og
hefir hann mótað tónrænt upp-
eldi fjölda árganga Mennta-
skólans með ljúfmennsku sinni
og góðfýsi.
Af þessum stuttu upptalning
um má glöggt sjá, að söngsaga
hins almenna Menntaskóla er
hreint ekki svo ómerkur þátt-
ur í tónlistarþróun okkar síð-
astliðin hundrað ár. Fortíðin
grípur inn í nútíðina og er
skuldbindandi fyrir framtíð-
ina; og hlutverki skó^anna á
þessu sviði er hvergi nærri
lokið.
Áður fyrr voru hljóðfæri að-
allega keypt handa konungum
og þeirra föruneyti, en nú er
tónlistin ekki lengur skorðuð
við höfðingjastéttina eina. Hver
einasti maður á að eiga hlut-
deild í tónlist við sitt hæfi,
hvort sem það er söngur eða
hljóðfæraleikur. En til þess eru
hljóðfæri ávallt ómissandi. Um
leið og tónlistariðkunin hætti
að eiga ítök hjá allri alþýðu,
hafnaði hún í ytra gerfi sínu
hjá forréttindastétt hinna rík-
mannlegu samkvæma. Ríkis-
mennirnir felldu listina inn í
umgerð veizlna sinna af við-
hafnarbundinni skartgirni, án
þess að gera sér grein fyrir ó-
KIRKJUBLAÐIÐ birti síð-
astliðinn mánudag grem
eftir. Guðmund Finnbogason,
fyrrverandi landsbókavörð, um
ættjarðarást. Þar segir meðal
annars:
„Ef við lítum yfir manukynið í
heild sinni, sjáum vér þar m'.kinn
fjölda þjóða og þjóðflokka á mis-
munandi raenningarstigi. Allar eru
þær að reyna, hver á sinn hátt, að
viðhalda þeim menningar arfi. sem
þær hafa tekið við af forfeðrum
sínum, og ávaxta hann eftir föng-
um. Heilbrigð skynsemi segir
þeim, sem á hana vilja hlusta, að
allar þessar þjóðir hafi'rétt til að
gera þetta, að svo miklu leyti sem
þær viðurkenna í orði og verki
rétt allra annarra þjóða til hins
sama. Verkefnið veröur þá, að
reyna að samrýma allar þessar
þjóðir og menningu þeirra og
fylgja þannig bendingu lífsins
sjálfs, er stefnir að fjölbreytni.
Með því móti yrði menning hverr-
ar þjóðar áfram sérkennilegt
kvæði í hinni miklu ljóðabók
lífsins á þessari jörð, ópið til lestr-
ar og lærdóms hverjum, sem af
því vill læia og' auðga anda si.nn.
En vér vitum öll, að þéssi hug-
sjón virðist nú eiga langt í land.
Um hana. eru háðar grimmileg-
ustu orrustur, sem dæmi eru til.
Vér vitum, að nú má vart á milli
sjá, hvorir verða hiutskarparí,
þeir, sein henni fyig.'a, eða hitiir,
sem ofsækja hana með öllum
þeim öflum, er mannleg't hugvit
hefir tekið í þjónustu sína.
Ég lærði í æsku þennan ræðu-
stúf: „Ef allir menn yrðu að ein-
um manni og öll fjöll að einu fjalli,
allir steinar að einum steini og
öll vötn að einu vatni og sá hinn
stóri maður stæði á því hinu stóra
fjalli og kastaði þeim hinum stóra
steini ofan í það hið stóra vatn,
þá myndi koma eitt óendanlegt
rofasambandi hennar við al-
menning og allan landslýð.
Þeir alþýðumenn, sem innst
innan úr hugarfylgsnum sínum
höfðu knúið fram sameiginlega
hugsun fyrir heilan þjóðbálk
manna, höfðu auðvitað langbezt
skilyrði til að takg aftur á móti
þessari sömu hugsun, eftir að
talsmaður þjóðarinnar allrar,
mótandi listaverksins, hafði
aukið tjáningargildi hennar og
áhrifamagn. Á þessari þjóð-
eðlislegu staðreynd strandaði
góðverk listfrömuðanna og höfð
ingjahópanna. í rauninni var
listin alltaf höfðingborin —
ekki þó þjóðfélagslega séð —
því að alltaf hefir hún aðeins
leitað til þeirra, sem tóku henni
opnum örmum; að þessu leyti
er hægt að segja, að listin sé
ávallt arístókratísk. Móttöku-
hæfni mannsins er skilyrði fyrir
því, að þoðberi listarinnar berji
á dyr hans. En þessi móttöku-
hæfni er algerlega óháð and-
legum, þjóðfélagslegum og fjár-
hagslegum yfirburðum hins
einstaka manns og býr jafnt í
ríkum sem fátækum. í þessu
höfuðatriði er fólgið eitt hið
stærsta verkefni listarinnar al-
mennt: að mynda eina hina stór
fenglegustu brú, sem hægt er að
reisa milli þjóða, milli þjóðfé-
lagsstétta, milli trúarflokka og
milli kynslóða.
Af þessu mætti vera Ijóst, að
skólasöngur, alþýðutónlist, tón-
smíði og æðri tónlist er ein ó-
rjúfanleg heild; og því getur
það orkað tvímælis, hvort of-
ræktun eins þáttar hennar komi
verulega að gagni meðan undir-
stöðuþættirnir eru vanhirtir og
líftregir. Skortur á heildrænni
yfirsýn veldur vanhugsuðum
sýndarráðstöfunum og röngu
Frh. á 6. síSu.
bomsara boms, mínir elskanlegir.
Eins mun verða, bræður mínir,
þegar sálum yðar óguðlegra verð-
ur kastað ofan í helvíti á efsta
degi.“
Er þetta ekki spámannleg lýs-
ing á því, sem ofbeldið nú miðar
að: að gera alla menn að einum
manni, öll tæki að einni vítisvél,
sem hefir ekki annað hlutverk en
að hverfa í hyldýpið og vekja „eitt
óendanlegt bomsara taoms“ um
leið og hún dregur með sér í glöt-
unina hinar ógæfusömu sálir, er
vinna að þessu hermdarverki? “
Og þó er einnig þetta gert í
i^afni ættjarðarástannnar.
Eða h,vað segir nazisminn?
Árni frá Múla gerir í blaði
sínu, íslandi, síðastliðinn mánu
dag s j álfstæðismálið enn að
umtalsefni' og þær hættur, sem
óhugsaðri lausn þess geta verið
samfara. Þar segir meðal ann-
ars:
„Það hefir komið í ljós, að ýms-
ir menn hér á landi láta sér í léttu
rúmi liggja þótt við verðum við-
skila við þær þjóðir, sem okkur
eru skyldastar að frændsemi og
menningu, Norðurlandabúa, —-
eltki aðeins pólitískt, heldur við-
skiptalega og menningarlega. Það
hefir ennfremur komið opinber-
lega fram — einna skýrast í dag-
blaðinu Vísi — að hér eru menn,
sem telja eðlilegt, að við leitum
nýrra vina vestan hafs, nýrrar
menningar, nýrra viðskipta.
Hraðskilnaðarmennirnir, er svo
eru nefndir, hafa verið spurðir,
hvað fyrir þeim vekti eftir að ge.ng
ið hefir verið frá sambandsslitum
við Dani. Þjóðin á heimtirtgu á að
fá skýr svör stjórnmálaflokkanna
við þeirri spurningu áður en sam
bandsmálinu er ráðið til l.ykta.
Frh. á 6. síðu.