Alþýðublaðið - 12.03.1944, Blaðsíða 6

T>i-r^pugL&r-p
Sunnudagur 12. marz 1944

Kirkian á sandinum.
Frh. af 4. síðu. j
síðar reisa Strandarkirkju, veg- .
legt guðshús, helgar hana Maríu j
mey og Tómasi af Kantaraborg, j
en lætur í hana gera líkneski, 1
helgum Nikulási til vegsemdar, j
verndara sæfarenda.
Sagá þessi er ekki sögð mjög j
ýtarlega og ekki getið þar nafn- j
greindra manna, skipverja eða
Selvogsbúa, og yfir henni er
samræmur, þjóðlegur, en þó
samkaþólskur blær helgisagna.
Tímar líða. Nýr siður kemst
á í landinu, siður Marteins Lút-
ers hins þýðverzka. Uppblástur
hefst í Selvogi, og sandurinn
herjar gróðurlendið. Aðsetur
Erlendunga, höfðingja Selvogs-
manna, er ekki lengur á Strönd
Sú jörð hefir lagzt í eyði, en
kirkjan stendur ein eftir á
sandinum, opnar dyrnar, og
þegar svo er, þá er hverjum og
einum óhætt, sem á sjóinn rær
úr Selvogi. Einnig er það al-
kunna, að mörgum hafa bætzt
meinin á sál og líkama, þá er
þeir hafa beðið í Strandarkirkju
um líkn — eða heitið á kirkj-
una eða dýrlinga hennar, því
að þrátt fyrir lúterskan sið í
landi, blómgast enn í Selvogi
trúin á hinn heilaga Nikulás,
jómfrú Maríu og Tómas af
Kantaraborg, og kirkjan er Sel-
vogsbúum sönn ímynd náðar,
verndar og návistar guðs, enda
hafa þeir allir Vogsósaklerkar
virt helgi hennar og hún verið
þeim jafnkær og öðrum. Einn
af klerkunum hefir borið af um
allt, getu sem gæði, og það er
séra Eiríkur Magnússon, sá sem
frægur er úr þjóðsögum Jóns
Árnasonar. Hann hefir átt
meiri mátt og þekkingu en aðr-
ir dauðlegir menn, sem Selvogs-
búar kunna skil á, og jafnvel
Tyrkjann hefir hann hrakið
frá landi með kunnáttu sinni og
mætti anda síns. Hann hefir og
hlaðið vörðu og heitið sóknar-
börnum sínum því, að aldrei
skuli Tyrkinn ræna eða drepa
í Selvogi, meðan hún standi.
Þriðjudaginn 6. júní 1749 er
nýr prestur settur inn á staðinn
í Selvogi. Jrestur þessi, Einar
Jónsson, er stíflyndur og harð-
lyndur skynsemitrúarmaður og
kallar öll gömul jarteikn, þau
sem yngri eru en frá dögum
Krists, heilaspuna einberan;
dýrlningatilbeiðsla er í hans
augum hjáguðadýrkun — og
trúin á mátt Strandakirkju og
hennar fornhelgu dóma er hjá-
trú og hégiljur. Honum finnst
það og fjarri öllu viti og lagi,
að kirkjan sé látin standa á
sandinum, langt frú prestssetri
og hverju byggðu bóli, enda ex>
það svo, að þá er hann stendur
í Strandarkirkju í fyrsta sinn
og flytur þar ræðu, sér Marta í
Vindási, gömul kona, vitur og
skyggn, ein af ætt Erlendunga,
Maríu mey og Tómas af Kant-
araborg ganga í kirkju — sýni-
lega brýnna erinda. Enn þeim
finnst of kalt að dvelja þar,
segja það Mörtu, og þau biðja
hana að skila því til nýja
prestsins í Vogsósum að hann
skuli ganga varlega um sand-
inn, því að ella muni honum
illa farnast.
Prestur tekur ekki mark á orð
um þeirrar, gömlu, góðu konu.
Hann tekur upp baráttu fyrir
flutningi kirkunnar heim að
Vogsósum, lítur á sig sem stríðs
mann upplýsingar og skynsemi
gegn hjátrú og hindurvitnum,
en er raunar fyrst og fremst
að berjast í krafti síns lærdóms
hroka og til svölunar drottnun-
argirni sinni og sjálfselsku.
Hann fær til fulltingis sér
mektarmenn veraldlegrar og
andlegrar stéttar í landinu, og
nokkrir af hinum lítilsigldari
Selvogsbúum heita honum liði
sínu — og einnig ein af hinum
veigameiri fjölskyldum, en þar
koma einkamál til greina og
ráða afstöðunni. En á móti sér
hefir hann allan þorra Selvogs
manna — og meira að segja
hans eiginkona er honum and-
stæð. Búskapurinn blessast illa
á prestssetrinu, hjúin una sér
ekki, brátt fyrir vinsældir
prestskonunnar, — og alltaf
tekst á einhvern veg að sporna
gegn fyrirætlunum klerksins,
enda verða þeir þess varir, Sel-
vogsmenn, að hulin öfl standa
með þeim í baráttunni, já,
þeirra gamli kunnáttu-klerkur,
Eiríkur í Vogsósum, er á ferli í
björtu og dimmu þeim til fuli-
tingis, og verður séður af ó-
skyggnum sem skyggnum, og á
prestssetrinum veldur hann
ókyrrð, sern jafnvel skynsami
trúarspresturinn, séra Einar
verður óþægilega var við. Þau
tíðindi gerast að amtmaðurinn,
Pingel, er settur frá embætti,
og þá er lokaátökin eru í
vændum, deyr Ólafur Gísla-
son biskup, og viðureigninni
lýkur með sigri hins dultrúa al-
múga.......
Þá er ég fékk Strandarkirkju
Elínborgar, varð mér um og ó.
Mig fýsti alls ekki að grípa
hina stóru bók og setjast við
lestur. Ég gerði mér það þegar
ljóst, að það væri ærið við-
sjárvert efni, sem skáldkonan
hefði tekið sér þarna til með-
ferðar. Og þannig fór, að fyrst
nú hefi ég tekið bókina og lesið,
— og lesið með vaxandi undr-
un og ánægju. Þess er þá fyrst
að geta, að skáldkonunni hefir
tekizt að gefa sögunni heildar-
svip. Sá dulkenndi, hálfvegis
barnalegi, en heillandi blær
helgisagnarinnar, sem setur al-
gerlega mót sitt á fyrsta kafl-
ann, hann hvílir yfir bókinni
allri, misjafnlega sterkur og
áberandi, eftir því sem við á,
og þær furður og sýnir, sem
frá er sagt, koma okkur fyrir
sjónir jafn blátt áfram eins og
hinir hversdagslegu atburðir,
skera sig að engu leyti úr. Þær
eru þarna sjálfsagður liður,
samræmur trú og anda fólksins
og hinum föstu tengslum þess
við kirkju sína, en allt
er þetta samtvinnað úr al-
þýðlegri dultrú, kaþólsk-
um trúaratriðum og samkristi-
legum hugmyndum. Geta skáld
konunnar til þess að lýsa dul-
arfullum atvikum eins og þau
væru jafneðlileg og hversdags-
leg og orð og gerðir almenn-
ings, minnir á hæfileika Selmu
Lagerlöf til að stinga kaldgrein
okkar sveínþorn og kalla fram
úr fylgsnunum aðra og miður
viðurkennda möguleika okkar
til skynjunar, þá er henni þótti
það henta. Þessi geta frú Elín-
borgar kom fram sums staðar í
Förumönnum, en þarna er hún
hæstráðandi og henni að þakka,
að skáldkonunni hefir tekizt að
gera efninu þau skil, sem raun
hefir á orðið. Ef til vill hefir
konan ríkari hæfileika en karl-
maðurinn til þess að skynja hið
dularfulla og lýsa því eins og
það sé að engu leyti furðulegt
fyrirbæri. Hið miklu nánara
samband hennar en karlmanns
ins við sjálft lífsundur tilver-
unnar gerir hana ef til vill næm
ari fyrir áhrifum duldra afla,
og vekur máske hjá henni þá
tilfinningu, að fyrst það sé
raunveruleiki, þá þurfi menn
yfirleitt ekki að falla í stafi
frammi fyrir neinu af því, sem
ekki verði skýrt eða skilið.
Sá dómur um þessa sögu, að
hún hafi á sér ákveðinn og sam-
felldan heildarblæ, felur í sér
meira lof um ýmislegt í list-
rænum vinnubrögðum skáld-
konunnar heldur en í fljótu
bragði gæti virzt, og skal- nú
vikið að þeim atriðum, sem
þarna koma einkum til greina:
Aðalsagan er í nægilega nánum
tenglum við forsöguna, helgi-
sögnina, til þesss að fá þar hæfi-
legan hugrænan bakgrunn. At-
burðarásin er samfelld og sam-
ræm og í henni eðlileg og nauð-
synleg stígandi, og ekki sízt um
þetta ber sagan mjög af Föru-
mönnum. Þá hefir og skáld-
konunni tekizt betur en nokk-
urri sinni áður að fella stíl
sinn að efninu, ekki aðeins hér
og þar, heldur yfirleitt. Þær
setningar, sem skera sig úr,
samræmast ekki heildarblæ sög
unnar, eru hvorki margar né á-
berandi, málfar skáldkonunnar
vandað og viðeigandi, tiltölu-
lega fágætt sú vöntun á fylli-
lega rökréttum setninga- og þar
með hugsanatengslum, sem er
mjög algengur ljóður á ráði
ýmsra rithöfunda, jafnvel þó að
þaulvanir og þjálfaðir séu.
Hins vegar er það svo um
persónurnar í þessari sögu, að
þær eru dregnar nokkuð stór-
um og stundum frekar lítið sér
kennandi dráttum og einkum og
sér í lagi má segjai að skáld-
konan hafi lagt mjög litla
rækt við karlmennina, sem hún
leiðir fram á sjónarsviðið. Ég
held, að mér sé óhætt að full-
yrða að svipur séra Eiríks í
Vogsósum sé þar skýrastur og
um leið sú karlkynspersóna í
bókinni, sem verður okkur eftir
minnilegust —- og kannske er
svo alls ekki viðeigandi eða
sanni nærri að tala um kyn,
þegar um svipverur er að ræða!
Þeir tveir af lifandi mönnum,
sem mest koma við sögu, eru
Þórhallur, sonur hjónanna í
Vindási, og presturinn, séra
Einar Jónsson, Þórhallur er
ekki þannig sýndur, að hann
geri nein spjöll á heildarsvip
sögunnar, en það er ekkert í
fari þessa unga manns, sem
verði lesandanum minnisstætt,
í rauninni hvergi brugðið upp
þannig mynd af honum, að
hann standi þá og þar ljóslif-
andi fyrir sjónum lesandans.
Skáldkonan hefir þurft á hon-
um að halda vegna atburðarás-
arinnar í sögunni, því ekki er
gott að konan sé einsömul, og
því er hann þarna kominn. En
skáldkonan hefir auðsýnilega
alls ekki haft neinn knýjandi
áhuga fyrir honum sem einstakl
ing eða fulltrúa sérstakrar
manngerðar. . . Prestinum
kynnumst við sem einum þeirra
kaldhyggju- og skynsemitrúar-
manna, sem þykjast allt yita
og vera öllum raunsærri, en
grundvalla þó reyndar alla
sína lífs- og heimsskoðun á á-
kveðnum, viðurkenndum stað-
reyndum, sem þeir hafa fengið
frá öðrum, og á kerfisbundinni
og viðurkenndri trú. Þeir eru
svo raunar ósjálfstæðari og ó-
raunhæfari en flestir aðrir
menn, þar sem þeir loka skil-
vitum sínum fyrir hverju því
fyrirbrigði tilverunnar, sem
ekki „stendur í pésanum“, eins
og stelpan sagði, og bægja þann-
ig sjálfum sér frá sjálfstæðri at-
hugun hins óþekkta —-, og við-
urkenna ekki einu sinni sitt
eigið tilfinningalíf, sem aðila í
sköpun persónuleika síns og
lífsskoðunar. Slíkir menn halda
hiklaust braut sinnar kaldrænu
sjálfshyggju, verða flestum öðr-
um fordómafyllri og drottnun-
argjarnari, traðka samvizku
laust á tilfinningum annarra og
anda köldum gusti á hvern
frjóanga andlegs lífs. . . Prest-
urinn kemur í rauninni ein-
ungis fram sem fulltrúi þessar-
ar manntegundar. Inn í hans
hugarfylgsni sem einstaklings
fáum viðjekki neitt verulega að
skyggnast.
Svo eru það þá konurnar í
sögunni, og þó að þær séu yfir-
leitt dregnar stórum dráttum,
þá er lögð mun meiri rækt við
þær en karlmennina, enda
koma þær mest við sögu. Þó
að karlmennirnir, bændur og
bændasynir, séu konunum sam-
mála um hið mikla áhugamál,
sem þarna er fjallað um, — og
þó að þeir komi fram við loka-
uppgjörið, þá eru það konurn-
ar, sem öllu valda um gang
málanna og úrslit. Þær eru hin
raunveruleg andstæða við hlið
kaldræna og ófrjóa í sögunni.
Mest koma þær við sögu, Þór-
Margaret Sullivan.
Hin fræga leikkona Margaret Sullivan er nú aftur komin til New
York og farin að leika á Broadway eftir sjö ára starf í Hollywood.
Myndin er af leikkonunni í New York.
elfur í Nesi og Geirrún, barns- |
móðir Þórhalls í Vindási, en i
eftirminnilegust er samt Marta
gamla, amma Þórhalls. Þórelf-
ur er höfðingjadóttir. Hún er
glæsileg, gáfuð og góð, og hún
var trúlofuð myndarmanninum
Þórhalli í Vindási. En svo veik-
ist hún þannig, að annar fótur
hennar visnar, og engar bænir
og engin áheit dugðu. En hún
bugast ekki. Hún sigrast á allri
sjálfshyggju, en beinir þó ekki
huga sínum frá þessum heimi
og hans gróandi. Hún vill sjá
heill og hamingju í kringum
sig, skynjar órofa samband
hinna græðandi afla sýnilegrar
og ósýnilegrar veraldar og verð
ur loks lifandi sönnun þeirra
tengsla, sem möguleg eru milli
mannanna og þeirra máttar-
valda, sem eru þeim hulin. . .
Geirrún er ímynd andlegrar og
líkamlegrar heilbrigði, og við
kynnumst henni fyrst, þá er
Þórhallur í Vindási virðir hana
fyrir sér í öllum hennar blóma,
þar sem hún liggur sofandi í
rúmi sínu. Og var það undar-
legt, þó að hann félli í freistni!
Frú Elínborg á þakkir skildar
fyrir það, hve hispurslaus og
án allra æ-ja! og ó-a! hún leið-
ir okkur að þessum beði blóm-
ansc og æskuþokkans, og sann-
ast að segja hygg ég, að skáld-
konan geri aldrei betur við
Geirrún —og okkur í hennar
félagsskap — heldur en þarna
við fyrstu fundi, og kemur þó
Geirrún. oft við sögu og vekur
ávallt góðan þokka. . . Svo er
það þá Marta gamla í Vindási,
sú fjölvísa gerðarkona, með
djúpar rætur í hinu liðna, vök-
ull skoðandi og metandi nútíð-
ar og með ríka tilfinningu fyrir
mikilvægi hins komanda. Fyrir
eyrum hennar dunar piður ald-
anna, samfelldur, voldugur,
harmisollinn, sæluþrunginn, og
taugar hennar og skynjun öll
nemur tilvist og áhrif hinna
duldu afla og örlagavalda engu
síður en hugsvif þeirra, sem í
kringum hana eru sýnilegir.
Hún er hin kvenlega, djúpa,
frjóa og dulúðga lífsvizka, og
veraldarvitund, sem hver mað-
ur, er henni hefir kynnzt, hefir
dáð og undrazt.
í sambandi við þessa gömlu
konu, eigindi hennar og við-
horf, skynjum við ljósast, hvað
kirkjan á sandinum er Selvogs-
mönnum. Hún er þeim tákn
æðri vemdar, og tengiliður
þeirra við hin miklu flestum
ósýnilegu máttarvöld, sem
græða og lífga og hafa dýrleg-
ast opinberað gæzku sína, náð
sína og mátt sinn í lífi og dauða
þess, sem gerðist félagi fátækra
fiskimanna og lægði vind og
sjó. Og eins og hann fór út í
eyðimörkina til þess að flytja
boðskap lífs og gróðrar og tók
hverjum þeim opnum örmum,
sém vildi á hann hlýða, eins
skal Strandarkirkja •— með
sínar opnar dyr — standa í
svartri auðninni og vera það,
sem hún hefir verið kynslóðun-
um í Selvogi, yrkjendum jarð-
ar og ögrendurn sævar: Tákn
hins skapandi og græðandi
máttar, boðandi hans verndar,
líknar og handleiðslu, — og
aflvaki trúfesti og lífshyggju.
Strandakirkja er þá það,
sem kirkjan á að vera mann-
anna börnum á svörtum fok-
sandi villtra ástríðna, eigin-
hyggju og harðúðar, ofbeldis og
hörmunga.
Guðm. Gíslason Hagaiín.
HVAÐ SEGJA HIN BLÖÐIN
Frh. af 4. síðu.
hugað, að „vorir ungu listamenn“
eru nú milli 30 og 40 ára gamlir,
og gróandi í listinni meðal æsk-
unnar er sorglega lítill? Við höf-
um efni á að sýna æskunni sex
kvikmyndir vikulega og búa til
smjörlíki handa henni í fimm
verksmiðjum. En hvar á æskan að
ferðast um heima listarinnar? f
skólum er kennd teikning, en við
eigum ekkert afsteypusafn. Þð’ erú
gibsafsteypur af öndvegis. myrid-
höggvaraverkum heimsins svo ó-
dýrar, að erlendis eiga jafnvel
barnaskólar álitleg söfn af þeim.
Enga þjóð veit ég í heiminum,
sem er jafn annt um myndlist og
Norðmönnum, enda hafa þeir átt
mikla listamenn. Borg eins og
Stafangur á svo fögur söfn, að í
stórborgum meginlandsins mættu
þau góð þykja.
í smábæjum hinna skandioav-
ísku landa eru víða bæði byggða-
og listasöfn. En yngsta ríkið' ,á.
ekkert hús fyrir þjóðminja- og
málverkasafn sitt.
f stuttu máli: Eitt fyrsta verlc
hins unga íslenzka lýðveldis verð-
ur að reisa veglega byggingu yfir
þessi söfn og stofna þar vandað
afsteypusafn, til afnota við teikni-
kennslu.
Tónlistarmenn eignast einnig
sína tónlistarhöll, og þjóðleikhús-
ið, — sem telja má fegurstu bygg-
ingu á íslandi — verður fullgert,
Þá mun vel vora.“
Þannig farast Guðmundi frá
Miðdal orð um þetta mál. —-
Því er oft fleygt þessa daga, að
það sé ekki nóg að við lýsum
yfir algeru sjálfstæði okkar og
stofnum lýðveldi; við verðum
um leið að sýna það á einhvern
eftirminnilegan hátt í verki, að
við ættum það skilið að vera
sjálfstætt lýðveldi. Hvernig
væri að sýna það meðal annars
með því að byggja myndarlegt
stórhýsi yfir þjóðminjar okkar
og listaverk?