Alþýðublaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 5

17. júní Í944
ALÞÝÐUBLAÐIÐ
Alþingishúsið í Reykjavík
Það var fullbyggt árið 1881 og hefur alþingi alla tíð síðan haldið þar fundi sína.
stæðismálið. En loforðið var þó
haldið og efnt til þings í Reykja-
vík í júlí 1851. Þing þetta kölluðu
Islendingar þjóðfund.
Hinn langi frestur varð til
þess, að íslendingar gátu undir-
búið þjóðfundinn vandlega, en
hins vegar var þess engin von að
stjórnin myndi fallast á þær
kröfur, sem gerðar yrðu þar, þar
eð afturhaldið hafði sigrað bylt-
inguna í allri Evrópu, a. m. k. að
nokkru leyti. Frumvarp það, er
stjórnin lagði fyrir þjóðfundinn
og gekk út á að innlima ísland í
Danmörku, sýndi strax að sam-
komulag var óhugsanlegt. ís-
lendingar voru sammála um að
krefjast víðtæks sjálfstæðis og
komu fram með frumvarp, sem
var í fullu sámræmi við skoðan-
ir Jóns Sigurðssonar á réttar-
stöðu landsins. Konungsfulltrúi
svaraði því með að slíta fundin-
um, en allir hinir þjóðkjörnu
fulltrúar íslendinga mótmæltu,
sem frægt er orðið.
Þó að Islendingar fengju ekki
kröfum sínum framgengt að
þessu sinni, máttu þeir una vel
við málalokin. Island var ekki
innlimað í Danmörku, heldur
var konungur einvaldur í land-
inu og alþingi ráðgjafarþing hans.
í því að leggja ísland ekki undir
löggjafarvald þjóðþings Dana,
fólst viðurkenning á því, að
ísland hefði sérstöðu. En mál-
ið var óleyst og íslendingar gátu
beðið betri tíma. Það var mikils-
vert, er Jón Sigurðsson' kom því
til leiðár árið 1854, að verzlunin
var gefin frjáls við allar þjóðir.
Islendingar gátu nú farið að
stofna til viðskipta við aðrar
þjóðir en Dani og gera sig óháða
þeim að því leyti.
ATÍMABILINU frá þjóð-
fundinum fram til 1874 voru
gerðar margar tilraunir til að
leysa sjálfstæðismál íslands, en
engin þeirra bar árangur. A
þessum erfiðu tímum var Jón
Sigurðsson leiðtogi íslendinga og
vann af öllum mætti að því að
efla hag landsmanna. Framfarir
voru miklar og áhrif íslendinga
sjálfra á stjórn landsins fóru
vaxandi. Fyrir atbeina Jóns Sig-
urðssonar urðu dönsk stjórnar-
völd tilleiðanleg til að aðskilja
fjárhag íslands og Danmerkur.
En það eitt út af fyrir síg, að Is-
land fengi sérstakan fjárhag og
alþingi fengi fjárforræði, var
geysistórt spor í áttina til sjálf-
stæðis. Á árunum 1865 til 1874
voru gerðar margar tilraunir til
að ná samkomulagi bæði um
fjárhagsmálið og stjórnarskipun-
armálið. En enginn árangur
náðist og danska þingið samdi
hin illræmdu stöðulög, þar sem
svo var um mælt, að ísland væri
óaðskiljanlegur hluti Danaveldis
með sérstökum landsréttindum
þó og fjárhag. Stöðulögin og aðrar
aðgerðir danskra stjórnarvalda,
er hnigu í sömu átt, urðu til þess
að þjappa íslendingum betur
saman um réttindi sín en áður.
Alþingi felldi stöðulögin og taldi
danska þinginu óheimilt að setja
lög um stjómarfarslega stöðu Is-
lands. 1869—1870 var Þjóðvina-
félagið stofnað fyrir forgöngu
Jóns Sigurðssonar. í Danmörku
ríkti rammasta afturhald og var
vonlaust að kröfur íslendinga
um fulla stjórnarbót næðu fram
að ganga. Fyrir frumkvæði Jóns
Sigurðssonar og Þjóðvinafélags-
ins samdi þingið 1873 frumv. til
stjórnarskipunarlaga fyrir ís-
land, en þar sem ósýnt þótti að
stjórnin samþykkti það frum-
varp, var samin varatillaga um
að biðja konung um að gefa
landinu stjórnarskrá árið eftir í
tilefni af 1000 ára afmæli byggð-
ar landsins.
Dönsku stjórninni var farið að
leiðast að deila við íslendinga og
vildi gjarnan fá einhverja lausn
á málinu. íslendingar gátu geng-
ið inn á að konungur sem ein-
valdsherra landsins gæfi þeim
stjórnarskrá af náð sinni. Það
kom danska ríkinu ekkert við,
en var einkamál konungs og
hinna íslenzku þegna hans. Kon-
ungur gaf stjórnarskrána 5. jan.
1874. Alþingi fékk löggjafarvald
og fjárforræði, en æðsti embætt-
ismaður landsins og hinn eigin-
legi handhafi framkvæmdar-
valdsins var ábyrgðarlaus gagn-
vart alþingi; einn af dönsku ráð-
herrunum fór með íslandsmál og
æðsti dómstóll landsins var sem
áður hæstiréttur í Kaupmanna-
höfn.
íslendingum var það auðvitað
Ijóst að hér var einungis að ræða
um bráðabirgðalausn á sjálf-
stæðismálinu. En þessi lausn var
sú eina hugsanlega á þeim tíma.
Stjórnarskrá þessi má því teljast
mikið spor í áttina, einkum var
það mikilsvert að alþingi fékk
fjárforræði. Hið fyrsta alþingi, er
samdi fjárlög, bar gæfu til að
veita Jóni Sigurðssyni heiðurs-
laun, 3000 krónur á ári. Má það
teljast mikil rausn, ef tekið er
tillit til verðgildis peninganna á
þeim tímum, fátæktar landsins
og varfærni þingsins um fjárveit-
ingar.
ALLT frá fjórða og fimmta tug
19. aldar, er íslendingar
hófu sjálfstæðisbaráttuna, og
fram í byrjun 20. aldar var
bændastéttin brjóstfylking sjálf-
stæðisbaráttunnar. Hún var hinn
óhagganlegi bakhjarl Jóns Sig-
urðssonar. Embættisman nb stétt-
in var sem heild deigari, og kaup-
menn, sem' einir höfðu yfir
nokkru fjármagni að ráða, voru
flestir danskir eða háðir dönsku
fjármagni, og því fjandsamlegir
öllum frelsiskröfum þjóðarinnar.
Á dögum hinnar dönsku einok-
unar urðu bændur erkifjendur
kaupmanna, og svo langminnug
var íslenzka alþýðan misgerða
þeirra, að fjandskapurinn fyrnt-
ist lítt fyrr en ísland var orðið
fullvalda ríki. Af tveggja og
hálfrar aldar reynslu hafði hún
lært, að flest illt stafaði frá
Danskinum, og framkoma
margra hinna dönsku kaup-
manna, er voru einvaldir yfir
verzluninni á ýmsum höfnum á
landinu fram á 20. öld, var ekki
á þá lund, að hún breytti hug-
myndum manna um kaupmenn-
ina eða hugarþeli þeirra gagn-
vart þeim. Bændurnir gerðu sér
og grein fyrir því, að hin póli-
tísku átök voru í raun og veru
eitt og hið sama og baráttan gegn
kúgun kaupmanna. Áður en
stórútgerðin kom til sögunnar
var bændastéttin langfjölmenn-
asta stétt í landinu, og mátti telja
að á henni byggðist afkoma allra
landsmanna. Andstæðingar henn
ar, kaupmennirnir, er voru full-
trúar hins danska fjármagns í
landinu og hinnar dönsku yfir-
drottnunar í stjórnmálunum,
börðust svo lengi sem unnt var
með öllum ráðum fyrir valdi
sínu og viðgangi á Islandi. Á
síðara hluta 19. aldar fóru bænd-
ur að hefjast handa um að taka
verzlunina í sínar eigin hendur
og stofna til viðskiptasambanda
utan Danmerkur. Verzlunarfélög
og samvinnufélög voru stofnuð í
þeim tilgangi. Þessar hagsmuna-
mótsetningar, þar sem megin-
þorri allrar þióðarinnar, heil-
steypt stétt, stöð í beinni hags-
munamótsetningu við danskt
fjármagn og pólitískt vald, voru
orsökin til þess að íslendingar
stóðu svo vel saman í frelsisbar-
áttu sinni og bápu gæfu til að
hlíta forystu Jóns Sigurðssonar í
heilan mannsaldur. Meðan Jón
Sigurðsson lifði voru breyting-
arnar á atvinnuvegum lands-
manna mjög hægar, og þegar
hann dó (1879) bar bændastétt-
in enn ægishjálm yfir aðrar
stéttir í landinu. Lát hans olli
því ekki neinni riðlun í liði hans.
Benedikt Sveinsson sýslumaður
í Þingeyj arsýslu tók við forystu
flokks hans og stefnan hélzt
óbreytt.
RIÐ 1881 hóf Benedikt og
fylgismenn hans baráttu
fyrir endurskoðun stjórnarskrár-
innar, og nýtt stjórnlagafrum-
varp var samið, er gekk út á að
stjórnin skyldi flutt inn í landið
og ráðgjafar skyldu bera ábyrgð
fyrir alþingi. Fjögur frumvörp á
þessum grundvelli voru sam-
þykkt á alþingi á árunum 1885
til 1894, er> öll fengu þau blá-
kaldar staðfestingarsynjanir kon-
ungs og stjórnar. Um þessar
mundir sat hin svonefnda Estrup
stjórn að völdum í Damnörku,
en hún var illræmd fyrir aftur-
hala, og meiri hluti dönsku
þjóðarinnar var henni andvígur.
Eftir þessar tilraunir þótti sýnt
að konungur og stjórn myndi
ekki hvika frá stefnu sinni gcgn-
vart íslendingum þólt haldið
yrði áfram að samþykkja stjórn-
arskrárfrumvörp á sama grund-
velli. Var þá vahn sú leið að fara
bónarveg að stjórninni, og þings-
ályktun var samin, þar sem
Annáll sjálfslæðisbarátfunnar
1831: Tilskipunin um ráðgefandi þing í Danmörku.
1832: Baldvin Einarsson krefst sérstaks ráðgefandi þings á
íslandi.
1835: Fjölnir byrjar að koma út: „Vér viljum hafa alþing á
Þingvelli.“
1841: Ný félagsrit byrja að koma út.
1843: Tilskipunin um endurreisn alþingis sem ráðgefandi
þings í Reykjavík.
1845: Hið endurreista alþing kemur saman í fyrsta sinn.
1848: Afsal einveldisins í Danmörku. Jón Sigurðsson krefst
sérstakrar stjórnarskrár og fullkominnar sjálfstjómar
fyrir ísland.
1851: Þjóðfundurinn í Reykjavík: „Vér mótmælum allir!“
1871: Stöðulögin: „ísland óaðskiljanlegur hluti Danaveldis með
sérstökum landsréttindum.“
1874: Stjómarskráin: Alþingi fær löggjafarvald og fjárforræði;
danskur ráðherra fyrir ísland í Kaupmannahöfn án á-
byrgðar fyrir alþingi.
1885: Stjómarskrárfrumvarp Benedikts Sveinssonar: Baráttan
fyrir innlendri ráðherrastjóm, heimastjóm, hefst á ný.
1903: Heimastjórnin og þingræðið sigrar: Innlend ráðherra-
stjórn með ábyrgð fyrir alþingi í Reykjavík.
1904: Hannes Hafstein skipaður fyrsti innlendi ráðherrann.
1908: Sambandsmálið tekið upp: Millilandanefndin og „upp-
kastið.“
1915: Tilskipunin uin íslenzka fánann.
1918: Sambandslögin: „ísland frjálst og fullvalda ríki í sambandi
við Danmörku um einn og sama konung og samning þann
er felst í þessum lögum.“ Sambandsslit heimil með
þriggja ára fyrirvara eftir 25 ár.
1928: Allir flokkar alþingis boða uppsögn sambandslagasátt-
málans strax og heimilt sé.
1937: Alþingi ítrekar yfirlýsinguna frá 1928 um fyrirhugaða
uppsögn sambandslagasáttmálans.
1940: Danmörk og ísland hemmnin: Alþingi tekur kommgs-
valdið og utanríkismálin í sínar hendur „að svo stöddu.“
1941: Uppsögn sambandslagasáttmálans: Alþingi boðar að hann
verði ekki endumýjaður og að lýðveldi verði stofnað
strax og formíeg sambandsslit hafa farið fram. Sveinn
Björnsson kosinn rikisstjóri til bráðabirgða.
1944: Sambandsslit og stofnun lýðveldis á íslandi.
inn á þing. Hann var búsettur í
Kaupmannahöfn og varð árið
1890 dósent við háskólann þar.
Valtýr var hinn mesti áhuga-
maður um efnalegar framfarir
þjóðarinnar, vildi t. d. láta
leggja járnbrautir og koma __ á
tíðum gufuskipaferðum milli ís-
lands og Englands. Hann vildi
umfram allt fá lausn á stjórnar-
deiluuni við Dani og beina hug-
um landsmanna að framfaramál-
um landsins.
Árið 1894 lét Estrup af völd-
um í Danmörku, en ráðgjafi sá,
er farið hafði með íslandsmál
Tveir fyrstu íslenzku ráðherrarnir
HANNES HAFSTEIN,
sem jafnframt var forustumaður
heimast j órnarf lokksins.
skorað var á stjórnina að hlut-
azt til um að ísland fengi iim-
lenda stjórn, en stjórnin neitaði
að verða við þeirri áskorun.
Um þessar mundir hóf Valtýr
Guðmundsson þátttöku í stjórn-
málum. Árið 1894 var hann kos-
BJÖRN JÓNSSON,
sem var forustumaður gamla
s j álfstæð isf lokksins.
alla hans stjómartíð (Nelle-
mann) átti sæti í hinni nýju
stjórn og fór með íslandsmálin
enn um tveggja ára skeið. En þá
tók við af honum maður að
nafni Rump, og stjórnin fór nú
að linast í andstöðunni gegn ís-
lendingum. Árið 1897 lagði Val-
týr Guðmundsson nýtt stjórn-
lagafrmnvarp fyrir alþingi, en
það frumvarp hafði hann samið
í Danmörku í samráði við Rump
ráðgjafa. Samkvæmt því átti ís-
landsráðherrann að eiga sæti á
alþingi og bera ábyrgð fyrir því,
en átti að vera búsettur í Dan-
mörku. Eftir harðar deilur í
þinginu var frumvarpið fellt
með litlum atkvæðamun. En
flokkaskipting varð um stefnu
Valtýs, er kölluð var Valtýskan.
Hófst nú deila um allt land milli
Valtýinga og þeirra, er hafna
vildu Valtýskunni.
Margir af mikilhæfustu mönn-
um á Islandi fylgdu Valtý, t. d.
Björn Jónsson, Skúli Thorodd-
sen, Einar Hjörleifsson og Þor-
steinn Erlingsson. Aftur á móti
var Einar Benediktsson ákafur
andstæðingur hans. Allir bjugg-
ust við að stjórnin myndi rjúfa
þingið, og er sennilegt að ef svo
hefði farið, hefði stefna Valtýs
unnið glæsilegan sigur. En þegar
til kom vildi stjórnin ekki veita
íslendingum neina stjórnarbót
og rauf ekki þingið.
Næstu kosningar til alþingis
fóru fram árið 1900 og var þá
rimman um Valtýskuna afar
hörð. Fóru svo leikar, að helm-
ingur hinna þjóðkjörnu þing-
manna taldist til flokks Valtýs,
en sjálfur var hann endurkos-
inn í Vestmannaeyjum, án þess
að neinn byði sig fram á móti
honum.
Á þinginu 1901 flutti Valtýr
nýtt frumvarp til stjórnarlaga. í
höfuðatriðunum var / það hið
sama og frumvarpið 1897, en þó
fyllra og að ýmsu leyti betra.
Andstæðingar frumvarpsins
nefndu sig heimastjórnarmenn
og settu fram kröfu um að ráð-
herrann yrði búsettur í Reykja-
vík.
Frumvarp Valtýs náði þó fram
að ganga, en með sára litlum
atkvæðamun. Hann hafði áður
aflað sér upplýsinga um afstöðu