Alþýðublaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 6

ALÞÝÐUBLAÐIÐ
17. iúní 1944
Myndin var tekin í júní 1941 eftir' ríkisstjórakjörið. Á myndinni sjást, frá vinstri til hægri taldir: Sveinn
Björnsson ríkisstjóri, Vigfús Einarsson ríkisráðsritari, Eysteinn Jónsson viðskiptamálaráðherra, Ólafur
Thors atvinnu- og samgöngumálaráðherra, Hermann Jónasson forsætis-, dómsmála- og landbúnaðarmála-
ráðherra, Stefán Jóh. Stefánsson félagsmála- og utanríkismálaráðherra og Jakob Möller fjármálaráðherra.
stjórnarinnar til málsins, og var
talið víst, að það myndi fá stað-
festíngu ker-ungs. Vaitýskan virt-
ist hafa unnið sigur, þó að lítill
væri meirihlutinn.
MEÐAN umræðurnar um
frumvarpið stóðu yfir á þing-
inu, bárust þær fréttir til Islands,
að hægri stjórnin væri farin frá
í Danmörku og vinstri menn
komnir til valda. Töldu heima-
stjórnarmenn að sú stjórn myndi
verða eftirgefanlegri gagnvart
kröfum íslendinga en hægri
stjórnin hafði verið, og hugðust
vinna af öllum mætti móti því
að frumvarp Valtýs yrði að lög-
um.
í kosningunum árið áður
höfðu ísfirðingar kjörið til þings
sýslumann sinn, Hannes Haf-
stein, og var þetta þing hið fyrsta,
sem hann sat. Hann hafði áður
verið lítið við stjórnmál riðinn,
en var afbragðs skáld, hverjum
manni glæsilegri og hinn mesti
afburðamaður í hvívetna. Hann
gerðist heimastjórnarmaður og
var, þó óreyndur væri, sjálfkjör-
ixm foringi flokks síns sökum
þess, hver atgervismaður hann
var.
I þinglokin ákváðu heima-
stjórnarmenn að senda mann til
Hafnar til þess að tjá stjórninni
óánægju flokksins með frumvarp
það, er þingið hafði samþykkt,
einkum með ákvæðið um búsetu
ráðherrans í Kaupmannahöfn.
Varð Hannes Hafstein fyrir val-
inu.
Förin bar hinn glæsilegasta á-
rangur. Tók stjómin honum vel
og svo fór, að dómsmálaráðherr-
ann, Alberti, sem einnig var ís-
landsráðherra, lagði fyrir auka-
þingið 1902 tvö frumvörp. Annað
var Valtýsfrumvarpið frá 1901,
en hitt var nýtt frumvarp, þar
sem kröfur heimastjórnarmanna
voru teknar til greina og ákveðið
að ráðherrann skyldi búa í
Reykjavík.
Veturinn áður hafði þingið ver-
ið rofið og kosningar fóru fram
vorið 1902. Við þær kosningar
féllu þeir báðir Valtýr Guð-
mundsson og Hannes Hafstein, og
var því hvorugur þeirra á auka-
þinginu. Heimastjórnarflokkur-
inn vann sigur við kosningarnar,
og þegar til þings kom, greiddu
allir atkvæði með frumvarpi
heimastjórnarflokksins, enda
höfðu Valtýingar enganveginn
verið andvígir því, að ráðherrann
væri búsettur í landinu, en höfðu,
er þeir samþykktu frumvarp sitt
árið áður, verið vonlausir um að
svo góð lausn fengist á málimi
sem raun varð á.
Alþingi var nú rofið að nýju og
kosningar fóru fram vorið 1903.
Heimastjórnarmenn sigruðu enn,
og Hannes Hafstein varð þing-
maður Eyfirðinga. Frumvarp
heimastjórnarmanna var nú sam-
þykkt á ný, og voru hin nýju
stjórnarlög staðfest af konungi
hinn 3. okt. 1903. í ársbyrjun
1904 var Hannes Hafstein skipað-
ur ráðherra Islands.
Hvorki fyrr eða síðar hefur
verið stigið stærra skref í einu í
áttina til fullkomins sjálfstæðis
íslendinga. Landið hafði fengið
innlenda stjórn, og ráðherrann
bar ábyrgð fyrir alþingi. Aðal-
gallinn á stjórnarlögunum var sá,
að íslandsmálin skyldu lögð fyr-
ir konung í ríkisráði hans. En
þrátt fyrir það er það þó stað-
reynd að frá þeim degi er Hannes
Hafstein varð ráðherra íslands
hefur þjóðin að langmestu leyti
ráðið málum sínum sjáíf.
VALTÝR GUÐMUNDSSON og
HANNES HAFSTEIN voru
fulltrúar hinnar ungu og upp-
rennandi borgarastéttar á Is-
landi. Báðir voru þeir fram-
sæknir og stórhuga um efnaleg-
ar framfarir og dreymdi um véla-
öld þá, er í hönd fór. Báðir ósk-
uðu þeir Islandi þess sjálfstæðis,
sem hugsanlegt var, en vildu
taka í bráðina tilboðum frá Dön-
um, sem fælu í sér stjórnarbót,
enda þótt þau væru ekki full-
nægjandi. Þegar heimastjórnin
var sett á laggirnar var a. m. k.
Hannesi Hafstein það ljóst, að
sú skipan var engin eilífðarráð-
stöfun. Hún var einungis vopna-
hlé, en eftir slíku vopnahléi ósk-
aði Hannes Hafstein af heilum
hug og vonaðist eftir að geta snú-
ið kröftum landa sinna að innan-
landsmálunum, því að án þess að
styrkja sig og efla inn á við, var
óhugsandi að Island gæti orðið
fullkomins sjálfstæðis aðnjót-
andi.
Hin næstu fimm ár stjórnaði
Hannes Hafstein landinu með
hinum mesta viturleik og skör-
ungsskap. Það tímabil er eitt hið
mesta framfaratímabil í sögu
þjóðarinnar.
í rúman áratug eftir að stjórn-
in var flutt inn í landið réð af-
staða manna til stjórnardeilunn-
ar við Dani á yfirborðinu flokka-
skiptingu í landinu. En ef betur
er að gætt, kemur það greinilega
í ljós, að stjórnmálamennirnir
höfðu þetta mál einungis á odd-
inum; það var í raun og veru
allt annað en það, sem um var
barizt. Andstæðingar Hannesar
Hafstein þjöppuðu sér saman
smátt og smátt og mynduðu
Sjálfstæðisflokkinn (1907), en
foringjar hans álitu að heima-
stjórnarmenn væru of eftirgefan-
legir við Dani. Báráttan stóð þó
að mestu leyti um innanlands-
málin og um völdin í landinu. Á
þeim árum voru deilurnar mjög
harðar og spöruðu hvorugir aðra.
Með því að gera nógu róttækar
kröfur í sjálfstæðismálinu gat
stjórnarandstaðan alltaf haft hin-
ar mestu vonir um fylgisaukn-
ingu vegna þess, að alþýðan,
einkum bændur, var jafnan
fús til að fylgja þeirri stefnu, er
gekk lengst í andstöðunni gegn
Dönum.
Árið 1906 andaðist Kristján
konungur 9. og Friðrik 8.
tók við ríkjum. Friðrik konungur
var mikill íslandsvinur og' vildi
gera allt sem unnt var til þess að
gera íslendinga ánægðav Hið
fyrsta verk hans hvað Island
snerti var að bjóða alþingi til
heimsóknar í Danmörku, og
skyldu þingmenn vera þar gest-
ir konungs og ríkisþings. Flestir
þingmanna þágu boðið og fengu
hinar beztu viðtökur í Dan-
mörku. Stjórnmálaárangurinn af
för þessari var sá, að ákveðið var
á fundi danskra og íslenzkra
þingmanna, að nefnd yrði sett,
skipuð dönskum og íslenzkum
þingmönnum, til þess að semja
ný sambandslög í stað stöðulag-
anna frá 1871, sem síðan skyldi
leggjast fyrir ríkisþingið og al-
þingi til samþykktar. Einnig var
ákveðið að Friðrik konungur og
flokkur danskra^ þingmanna
skyldi heimsækja ísland sumarið
eftir (1907).
KonungUr og fylgdarlið hans
kom til íslands í lok júlímánaðar
sumarið 1907. Skipaði hann þá
hina fyrirhuguðu sambandslaga-
milliþinganefnd. í henni áttu
sæti 20 menn, þar af 7 íslending-
ar. Var ráðherrann, Hannes Haf-
stein, sjálfkjörinn. Hinum sætun-
um var skipt jafnt milli stjórnar-
manna og stjórnarandstæðinga.
í febrúarmánuði 1908 tók
nefndin til starfa í Kaupmanna-
höfn. Samkomulagið var yfirleitt
gott og frumvarp til sambands-
laga var samið. Samkvæmt frum-
varpi þessu átti Island að vera
„frjálst og sjálfstætt land“ í sam-
bandi við Danmörku um einn og
sama konung, og mál þau, er báð-
ir aðilar hafa orðið ásáttir um
að telja sameiginleg í lögunum.
Danmörk og ísland eru því í
ríkjasambandi, er nefnist veldi
Danakonungs (det samlede
danske Rige). Að lokum er á-
kvæði um, að hvor aðili um sig
geti krafizt endurskoðunar á lög-
unum eftir 25 ár, og ef samkomu-
lag næðist ekki, átti konungur
J; með tveggja ára fyrirvara að á-
jl kveða, að samfeandinu um sam-
i eiginlegu málin, að undanskyldu
konungssambandinu, utanríkis-
málum og hervörnum á sjó og
landi, skyldi vera slitið. Öll nefnd
in að Skúla Thoroddsen und-
anteknum samþykkti frumvarp-
ið. Hann vildi að ísland væri í
lögunum kallað „frjálst og full-
veðja ríki“ og að sambandsslit
gætu náð til allra mála að kon-
ungssambandinu einu undan-
skildu. Nokkurra annarra minni
háttar breytinga krafðist hann
einnig.
Þing var nú rofið og efnt til
nýrra kosninga vegna hins nýja
sambandslagafrumvarps. Stjórn-
arandstæðingar risu upp gegn
því og nú hófst einhver hin
harðasta kosningabarátta, sem
hefur átt sér stað hér á landi.
Héldu stjórnarandstæðingar því
jafnvel fram, að með frumvarp-
inu hefðu nefndarmennirnir selt
Dönum frelsi landsins og kastað
öllum landsréttindum á glæ.
Nefndin hefði yfirleitt staðið sig
illa nema Skúli Thoroddsen einn.
Þó gerðust ýmsir af stjórnarand-
stæðingum formælendur frum-
varpsins, svo sem Jón Jensson,
sem bæði fyrir þann tíma og síð-
ar var þekktur sem eldheitur
sjálfstæðismaður. Hinn eiginlegi
forystumaður stjórnarandstöð-
unnar var Björn Jónsson, rit-
stjóri Isafoldar, en hann mun
hafa verið einhver hinn snjallasti
áróðursmaður, sem ísland hefur
átt.
Við kosningarnar urðu fylgis-
menn frumvarpsins í miklum
minnihluta. Margir álitu, að ef
frumvarpið yrði að lögum,
væru réttindi landsins glötuð.
Ýmsir vonuðu að umbætur
myndu fást á því og bjuggust við,
að Danir myndu fást til að ganga
að breytingartillögum Skúla
Thoroddsen.
Næsta vetur lét Hannes Haf-
stein af ráðherradómi og Björn
Jónsson tók við. Þegar hafnar
voru málaleitanir við dönsku
stjórnina um breytingar á frum-
varpinu, kom það í ljós, að hún
vildi með engu móti; ganga lengra
en nefndin hafði gert.
Hefði frumvarp þetta orðið að
lögum, hefði þá þegar mikið á
unnizt. Þó má telja það mikið
happ, að frumvarpið var fellt,
vegna þess, að betri lausn fékkst
á málinu einum áratug síðar. En
árið 1908 gat énginn séð þá lausn
fyrir, því að heimsstyrjöldin
mikla og afleiðingar hennar voru
þá öllum huldar.
Árið 1911 unnu heimastjórnar-
menn mikinn kosningasigur, og á
næstu árum voru gerðar nokkrar
tilraunir til að fá lausn á sjálf-
stæðismálinu. Verða þær ekki
raktar hér, en þess skal einungis
getið, að allt sat að mestu leyti
við sama, þangað til árið 1918.
HEIMSSTYRJÖLDIN fjar-
iægði ísland frá Danmörku,
og hvað viðskipti snerti urðu Is-
lendingar mjög háðir Bretum,
sem á styrjaldarárunum réðu
öllu, sem þeim sýndist hér á
landi. íslendingar voru nú sjálfir
orðnir færir um að annast sigl-
ingar til annarra landa. Án
milligöngu Dana var gerður við-
skiptasamningur við Breta, og
vioskipti voru hafin við Ame-
ríku.
Á síðustu ái’um styrjaldarinn-
ar var auðsætt að Þjóðverjar og
bandamenn þeirra myndu bíða
ósigur. Hugðust Danir þá gera
kröfu til þess hluta Slésvíkur,
þar sem meginþorri íbúanna var
af dönsku þjóðerni og talaði
danska tungu. Krafan byggðist
ekki fyrst og fremst á því, að
Danir höfðu átt landið áður,
heldur á þeirri grundvallarreglu,
að hverri þjóð væri heimilt að
ráða málum sínum sjálf. Þar sem
það gat ekki verið neitt vafamál, •
að íslendingar voru sérstök þjóð,
var því harla erfitt fyrir danska
stjórnmálamenn að neita lengur
að sinna sjálfstæðiskröfum ís-
lendinga.
Almennt höfðu Danir líka
miklu meiri áhuga fyrir að fá
Slésvík, en að halda íslandi, og
vildu sýna það í verkinu, að þeir
sjálfir virtu þær grundvallar-
reglur, sem þeir byggðu kröfu
sína til Slésvíkur á. Sumarið 1918
voru sendir hingað til Reykja-
víkur 4 fulltrúar aðalflokkanna
dönsku. Tókust samningar með
þeim og fulltrúum íslendinga, og
voru þeir samningar samþykktir
af báðum þjóðum og gengu í gildi
1. desember 1918.
Samkvæmt samningum þess-
um varð ísland fullvalda kon-
ungsríki í persónusambandi við
Danmörku. Danir fóru að mestu
leyti með utanríkismál íslend-
inga í umboði þeirra. Þegnrétt-
urinn var gagnkvæmur. Eftir
árslok 1940 gat þing hvorrar
þjóðarinnar um sig krafizt end-
urskoðunar á sáttmálanum, en
tækjust ekki nýir samningar inn-
an þriggja ára, mætti hvor aðili
um sig slíta sambandinu með
vissum skilyrðum.
Persónusambandið milli ís-
lands'og Danmerkur hélst í rúm-
lega 20 ár eða þangað til bæði
löndin^ voru hernumin vorið
1940. Á þeim tíma kom aldrei til
nokkurs alvarlegs ágreinings
milli þjóðanna. Þjóðirnar héldu
drengilega heit sín hvor við aðra.
Öll þróunin gekk þó í þá átt að
fjarlægja þær hvora frá annarri.
Viðskiptin við Danmörku fóru
minnkandi, en jukust við ýmis
önnur lönd, og oft kom það í ljós
frá íslenzkum •tjórnmálamönn-
um, að ekki kæmi annað til mála
en að sambandinu yrði slitið, er
fresturinn væri útrunninn.
Skilnaður Islands og Dan-
merkur hefur þó nú orðið með
öðrum hætti en þjóðirnar höfðu
gert ráð fyrir. Öfl, sem hvorug
þjóðin gat ráðið við, skildi þær að
áður en samningstíminn var út
runninn. Sambandslögin áttu að
falla úr gildi árið 1943, en engin
tök voru á því að fulltrúar þjóð-
anna gætu ræðst við um endur-
nýjun eða niðurfellingu þeirra.
Þó hafa íslendingar með því að
fresta formlegum sambandsslit-
um þar til nú, fyrir sitt leyti upp-
fyllt öll uppsagnarskilyrði sam-
bandslagasáttmálans. Hitt er að-
eins eðlileg afleiðing sambands-
slitanna, enda okkar innanlands-
mál, að afnema konungdóminn,
en engin skynsamleg ástæða
var til þess að halda konungs-
sambandi, þegar allt annað sam-
band var úr sögunni. í dag er ís-
land að fullu og öllu laust við
ítjórnmálatengsl við önnur ríki,
og getur því að styrjöldinni lok-
inni gengið til samvinnu við hin-
ar norrænu bræðraþjóðir sínar á
ný sem fullkomlega jafnrétthár
áðili, en þá fyrst er öllum þrösk-
uldum úr vegi rutt fyrir því, að
órjúfandi vinátta takist með Is-
lendingum og frændþjóðunum á
Noráurlöndum.
3;wm: Efnalaug
SE
&mi*k fðMmmm $$ íitm
, ýfaptmSé ^itais &Í&& / , J|®s4i©í»tL.
íslendingar,
5
sendið okkur fatnað yðar til
Ureinsunar, litunar eða pressunar
Elsta efnalaug landlsiBis