Alþýðublaðið - 17.06.1944, Blaðsíða 12

ALÞYÐUBLAÐIÐ
17. júní 1944
GuðmuHdur G. Hagalfn:
íslenzk menning á tímamótum
Háskóli Islands
í
Þessi bygging, sem þolir samjöfnuð við myndarlegustu háskólabyggingar erlendis, var fullgerð 1941.
ísland dragið þið aldrei þó
yfir þrjú hundruð mílna sjó
út í Danmörk.
SVO kvað Benedikt Sveinbjarn-
arson Gröndal fyrir nokkrum
áratugum, og víst er um það, að
ísland mun ekki beinlínis verða
dregið í eina eða aðra átt, en hitt
er annað: Það hefur reynzt fært
— og mun ennþá lengra verða
komizt í þeim efnum — að gera
fjarlægðirnar svo að segja að
engu. Þess vegna hefur Island ó-
beinlínis ekki þokazt, heldur
flutzt óðfluga nær meginlandi Ev-
rópu og ennfremur Ameríku,
síðan Gröndal kvað þau vísuorð,
sem prentuð eru hér á undan.
Fyrir styrjöldina, sem nú fer
helgreipum stáls og elds um mik-
inn hluta veraldar, var þegar svo
komið, að fjarlægða gætti minna
en nokkurru sinni áður, og í
verzlunar- og atvinnumálum
reyndist þetta mjög örlagaþrung-
ið. Skipulagslaus framleiðsla og
samkeppni þjóða á milli um
markaði sýndi sig að vera mjög
háskaleg og alls ekki mögulegt
fyrir þjóðirnar að hlíta slíku. Þá
var það, að þær tóku yfirleitt upp
þá stefnu, að búa sem mest að
sínu. En þær þjóðir eru ekki ýkja-
margár, sem geta verið sjálfum
sér nógar, og ástandið í viðskipta-
málunum varð beinlínis óviðun-
andi. Nú mun það vera þannig,
að flestir hafi komizt að þeirri
niðurstöðu jafnvel meðal hinna
mestu og voldugustu þjóða, að
fyrsta skilyrðið fyrir viðskipta-
legu- og fjármálalegu öryggi eftir
styrjöldina sé það, að alheims-
framleiðslan verði að allmiklu
leyti skipulögð og mörkuðum út-
hlutað af alþjóðlegu valdi. Hitt
er annað mál, hvort svo skynsam-
legar tiltektir verða ofan á, þegar
allt kemur til alls, hvort skamm-
sýni einstakra auðsambanda í
hinum sigrandi ríkjum eða ríkja-
samböndum hugsa ekki sem svo:
Nú er um að gera fyrir okkur, að
maka krókinn á kostnað hinna,
sem minna mega sín og hallloka
hafa farið í hildarleiknum — eða
hvort ekki kynni að vera eins og
vottur af tortryggni milli þeirra,
sem nú telja sig vini. En hvað sem
verður, þá er það eitt víst, að fá-
um þjóðum eða engum er það
frekar áríðandi en okkur Islend-
ingum, að skynsamleg stefna
verði upp tekin í alþjóðaviðskipt-
um eftir styrjöldina, þar sem við
höfum mjög einhliða útflutnings-
vörur og þurfum að kaupa inn
geipimikið af nauðsynjum okkar,
ef við eigum að lifa menningar-
lífi.
Um þessi mál ráðum við í raun-
inni engu sjálfir, en það eru önn-
ur mál, sem okkur varða miklu
og við getum haft í hendi okkar,
hvernig með verður farið. Það
eru . . . það eru, segi ég, menn-
ingarmálin. Hversu skal fara um
hina gömlu, tignu og stórveldum
samboðnu menningu, erfðir, sem
eru okkur aðalsmerki meðal
þjóðanna — og hvernig um þá
menningarlegu nýsköpun ,sem er
stórum merkilegri og virðulegri
en vænta mætti með svo lítiIJi
þjóð, sem við erum?
Þó að margt fari nú með okkur
Islendingum öðruvísi en skyn-
samlegt megi teljast og skaplegt,
þá höfum við á síðustu áratugum
lyft grettistökum á fjölmörgum
sviðum. A sviði framkvæmda í
þágu þjóðarheildarinnar í ýmsum
verklegum efnum, á sviði at-
vinnu- og fjármálalífs og í skyn-
samlegri löggjöf um félagsmál
hefur okkur fleygt svo fram, án
allrar einræðislegrar þvingunar,
að furðu gegnir, þar sem við nú
stöndum nærri hinum fremstu
lýðræðislegu menningarþjóðum,
þó að þarna væri svo til rústir,
þá er við fengum fjármálalegt og
Þangað til varð Háskóli íslands,
verzlunarlegt sjálfstæði. Á sviði
menningarmála, fræðslu, bók-
mennta og lista hefur okkur
þannig farnazt, að fyllilega er á-
stæða til að ætla, að við séum því
vaxnir, að gera hvort tveggja í
senn: halda í horfi á þeim sviðum,
þar sem við höfum að varðveita
eðlar menningarerfðir — og
skapa nýtt, þar sem áður var auðn
og tóm — eða svo til.
Um hin fjárhagslegu og at-
vinnulegu mál og horfur um þau
er mér ekki að þessu sinni neitt
hlutverk ætlað á þeim vettvangi,
þar sem þetta greinarkorn kemur
fram, og nú mun ég því snúa mér
eingöngu að menningarmálunum.
EGAR TALAÐ er yim íslenzka
endurreisn, þá er vanalega
vikið nokkuð að Eggerti Ólafs-
syni, en síðan að Baldvini Einars-
syni og þó einkum Fjölnismönn-
um, og svo er Jón forseti Sigurðs-
son vanalega einangraður sem
en hann var stofnaður vorið
húsakynnum Alþingishússins.
allsvaldandi hetja hinnar stjórn-
málalegu baráttu. Þetta er allt
frekar fljótfærnislegt og heimsku-
legt. Gegnum allar þrengingar og
þrautir geymdi hin íslenzka þjóð
lítt skerta og ómeidda þörf sína
til andlegra starfa, og hún hélt
sambandi sínu við fortíðina ó-
rofnu. Hitt er rétt og satt, að
þá er úti í hinni miklu veröld
verða straumhvörf í stjórnmálum
og menningarmálum skapast Is-
lendingum þegar möguleiki til
þess, þrátt fyrir smæð sína sem
þjóðar, að neyta sín til aukins
vegs íslenzkri menningu og við-
reisn. En það er ekki rétt að drepa
á Eggert og stökkva síðan yfir
elfu margra áratuga til Baldvins,
Bjarna og Fjölnismanna. Eggert
var ekki mikill listamaður, en víst
er um það, að hann kunni skil
þeirrar stefnu, sem dugað hefuf
okkur bezt: þeirrar, að örva til
trúar á land og þjóð með gamlar
menningarerfðir að grundvelli, en
1911, að hafast við í ófullkomnum
hafa hliðsjón af hverju því, sem
gerist með erlendum þjóðum. En
ég hygg, að mjög hafi verið van-
metinn hlutur Magnúsar Steph-
ensen í íslenzkri viðreisn, þess
manns, sem ekkert mannlegt var
óviðkomandi og taldi íslendingum
ekki sæma að láta neitt það gott
fram hjá sér fara, sem erlendis
þótti athyglisvert og til umbóta
og menningar líklegt. En fyrst og
fremst hefur verið vanmetið starf
annars manns í þágu íslenzkrar
þjóðar. Sá maður er Jón skáld og
prestur Þorláksson frá Selárdal í
Arnarfirði. Þýðingar Jóns á
Paradísarmissi Miltons og Messí-
asarkvæði Klopstocks eru furðu-
verk, furðuverk, sem sýna okkur
glögglega, hvers virði er hið lif-
andi samband við íslenzkar forn-
bókmenntir. Þeir, sem athuga
frumortan kveðskap Jóns Þor-
lákssonar, sjá það gjörla, að Jón
hefur verið óvenju lipurt skáld,
orðsnjallt og skemmtilegt á sinn-
ar tíðar mælikvarða. En í hinuns
frumortu kvæðum sínum er hann
enginn brautryðjandi, enginn
tímamótamaður. Hins vegar sjá-
um við fljótlega, þá er við athug-
um þýðingar hans á stórvirkjum
þeim, sem ég nefndi hér að fram-
an, að þar hefir honum ekki virzt
hversdagsleikinn fullnægja kröf-
unum um fegurð og tign formsins.
Hann finnur svo í íslenzkum gull-
aldarbókmenntum það málfar, er
honum virðist við eiga og brag-
arhátt, sem fyrir sakir sinnar
skrúðlausu tignar, hentar göfgu
efni, einföldu og háleitu í senn.
Og hin fögru orð og orðmyndir
fann hann svo lifandi á tungu
fólksins, mitt í þrengingum og
niðurlægingu. Sannleikurinn er
sá, að sumt í þessum þýðingum
Jóns stendur fyllilega á sporði
um yndisleik formsins flestu af
því fegursta í ljóðum Jónasar
Hallgrímssonar, hvað þá annarra.
Þetta sýnir það greinilega, að áð-
ur en hin rómantíska stefna hef-
ur hér nokkur áhrif, voru hér fyr-
ir hendi skilyrðin til bók-
menntalegrar og mállegrar reisn-
ar, þá er persónuleg snilli, þekk-
ing á fortíðinni og hennar göfgu
menningarerfðum og næmleiki
fyrir mikilleik hugsjóna og
hugmynd andlegra stórmenna
frá hinum verðandi öndveg-
isþjóðum vestrænnar menn-
ingar hjálpuðust að. Ég hygg„
að fáar geti meira hríf-
andi myndir úr íslenzkri menn-
ingarsögu en mynd séra Jóns.
Þorlákssonar, þar sem hann, ald-
urhniginn og líkamshrumur, sit-
ur í hlóðareyk eldhússins á
Bægisá, skrifandi á kné sér þýð-
ingu eða frekar íslenzka túlkun á
Paradísarmissi Jóns Miltons, hrif-
inn undrafegurð edenslunda og
skynjandi ógnir vítis — og haf-
andi á tungu ilmríkust og unaðar-
þrungnust orð íslenzkunnar
framan úr heiðni og allt til hans
daga. Hrífandi kallaði ég þessa
mynd, og hrífandi er hún fyrir
það, hve greinilega kemur þar í
ljós hin furðulega og að menn
gætu helzt haldið guðinnblásna
hneigð íslenzku þjóðarinnar til
andlegra afreka í krafti mörg
hundruð ára því nær óviðjafnan-
legra menningarerfða, en hún er
ekki síðurátakanlegmyndinþessi.
Þannig var komið þjóðarhögun-
um, að þeir, sem áttu í sál sinni
bjartast blys menningarlegrar
göfgi og listrænnar sköpunar,
voru eins konar kolbítar við hin-
ar ömurlegu eldstór lágkúrulegra
torfhýsa — fátæktarinnar og ein-
angrunarinnar talandi tákn með
þessari þjóð.
Svo rík sem afrek Jóns Þor-
lákssönar sýna voru hin menning-
arlegu áhrif íslenzkrar fortíðar,
svo lifandi sarnbandið við þá há-
menningu, er birzt hafði í ís-
lenzkum fornbókmenntum, að ís-
lenzkum sveitaklerki, bláfátæk-
um og af mörgum vanvirtum.
reyndist fært að færa í alþýðleg-
an, íslenzkan, en þó tignan bún-
ing meistaraverk hinna göfugustu
anda með erlendum stórþjóðum,
og samtímis slíku starfi stóð svo
klerkurinn í hinum hörðustu
deilum við voldugasta mann
landsins um þáu atriði, sem báð-
um þótti geta valdið ekki litlu
um framtíðarheill og gengi okkar
Islendinga.
EGAR síðan barst ný vakn-
ing, felandi í sér jöfnum
höndum boðskap frelsis og
fræðslu, fegurðar og lífstrúar,
þá mætti heita, að upp sprytti
með kotþjóðinni, sem ekki var
fjölmennari en íbúar einnar götu
í Kaupinhöfn, eins og Knútur
Berlín benti réttilega á og með
góðum árangri gagnvart íhalds-
sömum og skammsýnum Dönum,
herskarar skeleggra foringjá
Landsbókasafnið

Landsbókasafnsbyggingin var fullbyggð 1907. En þar er ekki aðeins Landsbókasafnið til húsa,
heldur og Þjóðskjalasafnið, Þjóðminjasafnið og Náttúrugripasafnið.