Alþýðublaðið - 26.04.1950, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 2ð. apríl 1950.
ALÞVÐUBLAÐIÐ
ÍSLANDSKLUKKAN eða
Snæfríður Islandssól, — eða
Jón Hreggviðsson. Frábær leik-
stjórn og sviðssetning. Glæsi-
legt samstarf leiktjaldamálara,
sviðsstjóra og ljósameistara.
Athyglisverð leikafrek aðal-
leikenda. En, — þrátt fyrir allt,
— ekki heilsteyptur sjónleikur,
heldur meistaralega dregnar
leiksviðsmyndir úr rismesta
skáldverki, íslenzku, sem fram
hefur komið á síðustu áratug-
um.
Af þeim þrem sjónleikjum,
sem vitað var að þjóðleikhúsið
mundi taka til meðferðar á
þessu sínu fyrsta leikári, mun
Jeikrits Halldórs Kiljans hafa
verið beðið með mestri eftír-
væntingu. Vissu menn þó efni
þess og gang í aðalatriðum fyr-
írfram, þar eð almenningi var
löngu kunnugt, að það var sam-
Ið upp úr hinu snjalla skáld-
verki höfundarins um Jón
Hreggviðsson. En bæði var það,
að margan fýsti að líta það
skáldverk á sviði í s-jónleiks-
formi, og eins hitt, að mönnum
lék forvitni á að vita, hvernig
höfundinum tækist að leysa þá
erfiðu þraut að sníða þessum
víðfeðma sagnabálki svo þröng-
an stakk. Og í þriðja lagi biðu
menn þess með óþrevju og
eftirvæntingu, að sjá og heyra,
’hvernig leikstjóra og leikend-
um tækist að gefa persónum
skáldverksins líf af holdi og
folóði tuttugustu aldarinnar.
Nú er allt þetta komið á dag-
inn, og hi.ð unga þjóðleikhús
hefur þegar unnið sinn fyrsta
stórsigur.
Sögur hafa oft verið færðar
í sjónleiksform, en það mun
oftar hafa mistekizt heldur en
hitt. Ræður þar að sjálfsögðu
.mestu um, að byggingarlögmál
.sögunnar er annað en sjónleiks
ins, einkurp ef um langar
skáldsögur eða sagnabálka er
að ræða; smásagan og styttri
sögur eru sjónleiknum hins
vegar skyldari hvað byggingu
snertir. Auk þess hefur frægð
sögunnar oftar ráðið valinu
heldur en það, hversu hentug
hún væri til slíkra hamskipta.
Sögubálkurinn af Jóni
Hreggviðssyni hefur . bæði
mikla kosti og nokkra galla
hvað þetta snertir. Kostirnir
eru hin bráðsnjöllu, meitluðu
samtöl og leiftrandi setningar.
lifandi og skýrt mótuðu persón-
ur og frásagnarhraði. Helztu
..gallarnir stafa af því, að þarna
er um að ræða sagnabálk, er
saman stendur af þremur að
meira eða minna leyti sjálfstæð
um sögum, sem hver um sig
er gædd stígandi atburða-
hrynjönd, stígandi átakanna
og úrslitum. Af sömu ovsökurg
eru persónurnar margar og frá-
sögnin víðfeðm. Það leiðir af
sjálfu sér, að erfitt er að sam-
ræma slíkt skáldverk bygging-
arlögmáli sjónleiksins, — sam-
ielldri atburðarás og átakastíg-
andi, er hnitmiðast við hámark
átaka og lausn í lokaatriðum.
Þetta Iiefur höfundinum held-
ur ekki tekizt til fulls, og fyrir
bragðið . verður leikfrásögnin
laus í reipunum, samansafn
mynda, sem þeim áhorfanda, er
lesið hefur skáldverkið sjálft,
veitist að vísu auðvelt að tengja
saman í huga sér, en hlýtur að
verða hinum, er ekki þekkja
það, að meira eða mínna leyti
lausbeizlað atburðastóð, sem
rekið er yfir leiksviðið í stað
þess að fara fram hjá í skipu-
legri og taumtengdri lest. Á-
takastígandin er margrofin,
ýmsir kaflar með sínu einka-
hámarki og lausn, en hvorki
um lokahámark né heildarúr-
slit að ræða, heldur er botninn
sleginn í allt saman með eins
konar ,,tablaui“.
En svo er hitt, sem þyngst
verður á metunum: Sjónleikur-
inn eða atburðasýningin held-
ur ekki aðeins öllum þeim kost-
um, sem sagnabálkurinn er bú-
inn til hamskiptanna; sterkar
og skýrar persónulýsingar,
snjöll, hnitmiðuð samtöl og
setningar, sem leiftra eins og
eldingar í húmi, og hröð, þrótt-
mikil frásögn, heldur njóta
þessir kostir sín ef til vili mun
betur á sviðinu en í sögunni.
Þegar svo við þetta bætist
þáttur leikstjóra, leikara, leik-
tjaldamálara, Ijósameistara og
leiksviðsráðsmanns, sem allir
hafa unnið þarna hin glæsileg-
ustu afrek óg tekizt að notfæra
sér á undraverðan hátt þá
miklu möguleika, sem nýtízku
sviðs- og ljósatækni býður, er
ekki að undra, þótt óðurinn um
Snæfríði íslandssól, ævintýrið
um íslandsk>kkuna og íslend-
ingasagan af Jóni gamla Hrfegg-
viðssyni, Kristsbóndanum að
Rein á Akranesi, verði í sjón-
leiksformi verðskuldaður stór-
figur öllum aðilum.
Enda þótt svo megi segja, að
valinn maður sé í hverju rúmi
við þessa leiksýningu, hagar
’oyggi'ng sögubálksins því þann-
ig til, að aðalþungi leiksins
hvílir á þeim tveim leikendum,.
er fara með hlutverk Jóns
Hreggviðssonar og Snæfríðar.
Heildaráhrif sjónleiksins fara
því að miklu leyti eftir því,
hvernig þeim tekst að leysa
þau af hendi.
Jón Hreggviðsson verður
mikil og sérstæð persónugerð í
höndum höfundarins, — en
þrátt fyrir það getur hann ekki
talizt frumleg persóna, hvorki
í sögu né leik. Á undanförnum
áratugum hafa sagnaskáld okk-
ar, og jafnvel ljóðskáldin einn-
ig, spreytt sig á að móta tákn-
mynd hins íslenzka „múga-
manns“ og enda þótt handbragð
þeirra sé ósvipað, eiga þessar
táknmyndir þeirra furðumargt
jafnvel flest same’iginlegt. Við
getum sem bezt nefnt þær
heildarnaíninu Jón bónda. Og
Jón bóndi er fyrst og fremst
gæddur ótrúlegri seiglu og þrá-
kglkni, ber afar takmarkaða
virðingu fyrir höfðingjum og
heldrimönnum, en hins vegar
ótakmarkaða virðingu og að-
dáun fyfir gömlu görpunum,
Gunnari á Hlíðarenda, Skarp-
héðni og' þeim körlum, og vitn-
ar í þá við öll möguleg og ó-
möguleg tækifæri. Hann trúir
á mátt sinn og meginn að því
leyti, sem hann trúir á nokk-
urn skapaðan hlut, elskar konu
sína ,og ættjörð sem heldur
leiða nauðsyn og náunga sinn
ekki meira en sjálfan sig Hann
er breyskur og kann vel að
meta tóbak, konur og brenni-
vín, sem hann telur og sjálf-
sagt og fer ekki dult með. Hann
vill engum skulda, hvorki
greiða né misgerðir og lætur
engan ganga á hlut sinn, hvorki
guð, valdsmenn né sína eigin
stéttarbræður, og er kjaftfor
hin mesta, hver þessara aðila
sem á hlut að máli, og er þá
bæði kjarnýrtur og berorður,
og lítur afar raunsæjum aug-
um á menn og málefni. En ef
til vill er frumstæð, einstak-
lingsbundin réttlætiskennd,
uppreisnarandi og djúpstæð
andúð og fvrirlitning á allri
kúgun boðorða og lagasetninga,
guðlegra og mannlegra, snar-
asti þátturinn í skapgerð hans,
hvort sem hann nú heitir Sig-
urður hreppstjóri, Ketilbjörn á
Knerri, Bjartur í Sumarþúsum,
Jón bóndi í „Gullna hliðinu“
eða Jón Hreggviðsson, svo að
nokkur dæmi séu nefnd
Af þessum samnefnúrum eru
í.ieir nafnarnir, Jón bóndi í
„Gullna hliðinu“ og Jón Hregg
viðsson á Rein skyldastir og
líkastir, bæði til orðs og æðis.
Þegar það fellur svo í hlut sama
leikarans að klæða báða þessa
karla holdi og blóði, fer það að
líkindum, að ætfarmótið leyni
cér ekki, enda ekkeft við það
að athuga. Brynjólfur Jóhann-
esson hefur gætt báða þessa
gamnefnara mennskri, lifandi
persónugerð, og það svo snilld-
arlega, að þeir verða hvor um
dg, þrátt fyrir skyldleikann,
sérstæðar og sígildar persónur
í íslenzkri leiklist. Túlkun hans
á Jóni Hreggviðssyni er list-
rænt afrek, sem eitt út af fyr-
i.r sig mundi nægja til þess að
gera áhorfendum sjónleikinn
minnisstæðan. Jón gamli á
Rein er ekki lengur bókmennta
!egt fyrirbæri aðeins, heldur
íslandsklukkan. 2. leiksvið 1. þáttar. Jón Hreggviðsson hýddur.
Ljósm. Vignir.
'ifandi persóna, sterk og ris-
mikil og sjálfri sér samkvæm
í öllum sínum frumstæða og
hrjúfa mikilúðleik.
Snæfríður íslandsól er við
kvæmt hlutverk frá höfundar-
ins hendi, einkum fyrir þá sök,
að hún rofnar meira úr tengsl-
um við sjálfa sig í sögunni við
hamskiptin. en Jón. Mynd
hennar verður ekki jafnskýr í
leikritinu og í sögunni. Leik-
konunni, sem með það hlut-
verk fer, er því lagður sá vandi
á herðar, að tjá sig meira ó-
beint., segja meira með blæ-
brigðum svips og raddar hejd-
ur en þeim orðum, sem henni
eru lögð í munn. Slík túlkun
krefst næmrar innsýni í sálar-
líf hlutverksins og sannrar inn
Lifunar, sem ekki er á færi ann
arra en þeirra, sem hlotið hafa
náðargáfu listarinnar í vöggu-
gjöf. Það hefur fallið í hlut frú
Herdísar Þorvaldsdóttur, ungr-
ar leikkonu, sem að vísu er svið
vön en ekki reynd í stærri hlut
verkum, að túlka þessa við-
kvæmu - persónu, og tekst
henni það með ágætum. Leik-
ur hennar er látlaus og fágað-
ur, öll viðbrigði sönn og bram
boltslaus og blæbrigði svips og
raddar hnitmiðuð og einlæg.
Með einlægni sinni og lát-
leysi tekst henni og sums stað-
ar að forða persónunni úr
snörum öfganna, sem höfund-
ur freisíar hennar með; Þann-
íslandsklukkan. 7. leiksvið 1. þáttar. í Almanna gjá; Jón Jónsson varðmaður - Valdemar Helga-
son,~ Eydalín lögmaður - Valur Gíslason, Snæf ríður - Herdís Þorvaldsdóttir. - Ljósm. Vignir.
ig ferst henni til dæmis í „guð
Iastinu“, sem henni er lagt í
munn í samtalí hennar og Sig-
ur dómkirkjuprests. Ef hún
mælti það í ofsa eða meðÁkt-
um áherzlum, mundi þar verða
j smekklaust sapræmisbrot á
| persónugerð Snæfríðar. Vekur
1 leikur hennar miklar vonir um
■ glæsilegan feril. þegar henni
vex þroski til átaka og tilþrifa.
Þorsteinn Ö. Stephensen
leikur Arnas Arnæus assesor
af mikilli smekkvísi og Valur
Gíslason gerir hlutverki Eyda-
líns lögmanns hih beztu skil,
enda má segja, að þeir séu báð-
ir svo traus^ir leikarar, að þeir
bregðist aldrei í hlutverkum.
Gestur Pálsson fer með hlut-
verk Magnúsar í Bræðratungu,
og tekst að túlka þennan
auðnuíausa og veiklundaða of-
látung á þann hátt, að hann
fær samúð áhorfenda, þrátt
fyrir allt. Jón Aðils leikur dóm-
kirkjuprestinn ýkjulaust og
sennilega og sýnir, eins og svo
oft áður, næman skilning á
persónugerð hlutverksins.
Emeiía Jónasdóttir leikur móð-
ur Jóns Hreggviðssonar, eina
af þessum sálartignustu alþýðu-
konum, sem birzt hafa manni í
íslenzkum . bókmenntum,
drottningu armóðsins og niður-
lægingarinnar: er leikur henn-
ar fágaður og einlægur, en
heldur ekki meir. Baldvin Hall-
dói'sson fer með tvö hlutverk:
böðulinn og blihdan glæpa-
mann, og. sýnir í þeim. báðum
tílþrif og kunnáttu, er vekur
góðar vonir úm þann liðstyrk,
er leiklist okkar hefur þegar
borizt. Þær Ingíbjörg Síeins-
dóttir, Anna Gitðmundsdóttir,
Edda Kvaran og Hildur Kalman
fai'a vel og smekklega með
hlutverk sín. Og leikur Rcgínu
' Þórðardóttur, sem fer ineð
hlutverk' assesorsfrúari nnar, er
einstaklega skemmtilegur. Hið
oama má segja um leik þeirra
Ævars R. Kvarán. Valdimars
Helgasonar, Friðfinns Guð-
Jónssonar og Lárusar Ingólfs-
xsonar.
Og þá eru það þeir Lárus
Pálsson og Haraldur Bjómsson
í hlutverkum Grinvicensis og
Jóns Marteinssonar. Leikur
beggja ér með afbrigðum
skemmtilegur og persónusköp-
unín snjöll og lifandi. Það
mætti segja mcr, að Grinyic-
ensis Lárusar yrði sígild per-
sóna á islenzku -leiksviði, og
væri maklegt að gera honum
betri skil en hér er unnt. Um
Framhald á 6. siðu.