Alþýðublaðið - 09.08.1950, Blaðsíða 5

Miðvikuclagur 9. ágúst 1950.
ALÞÝÐUBLAÐÍÐ
5
og
grem
FORMAÐUR FRAMSÓKN-
ARFLOKKSINS Hermann
Jóna^son hugðist í grein sinni
sýna ifram á, að sainvin!iu$,te'"n
an hefði yfirburð’i1 yfir jáfhaðar'
stefnuna, og rökstuddi hann
það m. a. með því að telja þjóð
nýtingarkenningu jafnaðar-
stefnunnar hafa brugðizt í
raun. í þessum greinum hafa
hins vegar verið leidd rök að
því, að samvinnustefnan er eng
an veginn hliðstæð jafnaðar-
stefnunni sem lausn á þjóðfé-
lagsvandamálunum og að full-
yrðingar um, að þjóðnýiingar-
kenningin hafi brugðizt, fá
'ekk'i- stáðizt. En þegar reynslu
af takmörkuðum og jafnvel ó-
fullkomnum rík'srekstri er
teflt fram til þess að sýna fram
á ókosti þjóðnýtingar í saman-
fcurði við samvinnustefnu, virð
ist ekki úr vegi, að athuga nokk
tið, hvort samvinnuhreyfingm
á Islandi hafi að öllu leyti upp
fyllt þær vonir, sem við hana
voru tengdar, og hvort reynsl
an hafi ávallt verið sem á-
kjósanlegust á því sviði. Ég vil
taka það skýrt fram í upphafi,
að þótt unnt væri að sýna fram
á, að reynsla af íslenzkri sam-
vinnuhreyfingu væri ekki góð,
teldi ég það út af fyrir sig ekki
1 urfa að sanna, að samvinnu-
stefnan væri röng. Hins vegar
er mér Ijúft að viðurkenna, að
samvinnuhreyfingin hefur orð-
ið íslenzkri alþýðu, eink-
um til sveita, til mikilla hags-
foóta með því að bæta verzlun-
arkjör hennar, og um leið til
menningarauka, og hvarflar þó
ekki að mér að draga af því þá
foarnalegu ályktun, að sam-
vinnuhreyfingin feli í sér á-
kjósanlega lausn á grundvall-
arvandamálum þjöðfélagsins.
Og ég vil þrátt fýrir það held-
ur ekki loka augunum fyrir því,
að samvinnuhreyfingin hér á
Jandi hefur ekki veriS alfull-
komin, þótt ég sé fús til þess
að stilla mig um að draga af
því yfirborðslegar ályktanir uta
gildi hennar almennt.
DREIFINGARKOSTN4Ð-
TJR LANDBTJNAÐARÁF-
TJRÐANNA.
Fyrir fjórum árum var af
hálfu verðlagsyfirvalda gerð á
því athugun, hversu mikið
kostaði að dreifa innanlands
þeim vörum, sem landsmenn
keyptu frá útlöndum. í Ijós
kom, að þessi kostnaður væri
óhóflega mikill.
Innflutningur, sem kost-
aði 135 millj. kr. í innkaupi
erlendis og 200 millj. kr. á
höfninni í Reykjavík, að með
töldum íollum, kostaði 327
millj. kr. í smásölu íil neyt-
enda. Það reyndist kosta 66
milljónir króna að koma inn
flutningi eins árs af mat-
^vöru, vefnaðarvöru og skó-
fatnaði úr skipi og til neyt-
enda eða um 2750 kr. á
hverja 5 manna fjölskyldu á
landinu. Þessi kostnaður við
vörudfeifinguna innanlauds
var næstum eins mikill og
innkaupsverð vörunnar er-
lendis, kominnar í skip.
Engar hliðstæðar athuganir
hafa verið gerðar á því, hvað
kosti clreifing þeirrar vöru, sem
framleidd er í landinu sjálfu.
Á síðastliðnu sumri athugaði
ég þó lauslega, hvað dreifing
mikilvægustu landbúnaðaraf-
urðanna, kjöts, mjólkur og1
mjólkurafurða, hefði kostað ár- I
íð áður. Niður?taðan varð í að-
alatriðum þessi.
Arsframleiðslan á kjöti
nam 4637 smálestum, og
fyrir þetta kjöt fengu bænd
ur greiddar 36,7 millj. kr.
Útsöluverð til neytenda var
hins vegar 53,5 millj. kr.,
svo að kostnaðurinn við slátr
un, flutning, geymslu og
sölu hefur orðið 16,8 millj.
kr. Hver fimm manna fjöl-
skylda í Reykjavík greiddi
1218 kr. í þennan kostnað á
því kjöti, sem hún keypti.
Sé gert ráð fyrir því, að
bóndi framleiði 900 kg. af
kjöti á ári, Ieggjast 3260
kr. á það framleiðslumagn
vegna þessa kostnaðar.
Magn það af mjólk, sem
vegið var inn til mjólkurbú-
anna, reyndist 1948 hafa
numið 32,3 millj. lítra. Fyr-
ir þessa mjólk fengu bænd-
ur greiddar 52,3 milij. kr.,
en tilsvarandi útsöluverð
mjólkur og mjólkurafurða,
að viðbættum ni'ðurgreiðsl-
um, nam 64,2 millj. kr.
. Kostnaður við vinnslu og
dreifingu nam því 11,9 millj.
kr. Kostnaður við vinnslu og
dreifingu þeirrar mjólkur,
sem seld var í Reykjavík,
nam 8,6 millj. kr. eða 779 kr.
á hverja fimm manna fjöl-
skyldu í bænum. Samtals
nam umræddur kostnaður
vegna kjöts, mjólkur og
mjólkurafurða tæpum 2!)
millj. kr. Hver fimm manna
fjölskylda í Revkjavík
greiddi tæpgy 2000 kr. í
þennan kostnað vegna þess
magns af Iandbúnaðarvör-
um, sem hún keypti. Verð
þáð, sem bændur fengu sam
tals fyrir framleiðslu þess-
ara afurða, nam 89 millj.
kr., svo að kostnaðurinn, seni
á afurðirnar hefur lagzt, frá
því að bændurnir hafa skil-
að þeim frá sér, hefur num-
ið 33% af verðinu til þeirra.
Ég geri ráð fyrir, að hvorki
bændur né neytendur hafi á-
stæðu til þess að vera ánægð-
ir með þessar tölur. Bændur
telja vafalaust ekki óeðlilegt,
að þeir fái meira en 75% af
þeirri upphæð, sem neytendur
greiða fyrir afurðir þeirra, fyr
ir að framleiða þær, og neyt-
endum þykir eðlilega mikið, að
hver firnm manna fj ólskylda
skuli þurfa að greiða nærri
2000 kr. á ári vegna þess kostn
aðar, sem á vörur þessar hleðst,
frá því bóndinn skilar þeim og
þangað til neytandinn fær þær.
Þessi milliliðastarfsemi er
að langmestu leyti í höndum
samvinnufélaga. Hún virð-
ist ekki vera eins ódýr og
æskilegt væri. Dæmin virS-
ast sýna, aö samvinnufélög
geti líka þurft að bæta rekst
urshætti sína til þess að
koma að sem fyllstu gagni.
STEFNA KAUPFÉLAG-
ANNA.
Starfsemi Sambandsins og
kaupfélaganna að dreiíingu inn
fluttrar vöru er líka athyglis-
verð. Svo sem vikið var að
í síðustu grein, hafa höft
þau sein verið hafa á inn-
flutningi síðastliðin fimmtán
ár valdið því, að ekki hefur
kveðið mikið að samkeppi > í
innfluíningsverzluninni. Kaup
félqgin..hafa, einkum á. s.íðara
hluta þess.a tímabiis. þ. e. éftir
að hert vpr. á. yerðlags.eftirliti,
yfirljeitt fylgt þeir-ri stefnu að
selja vörur við sama verð: og.
■kaupmenn, en ætlað fé’i-gum
sinum að njóta hsgnaðanns af
ntarfseminni með því að fá arð
af viðskiptunum. Öll þessi
fimmtán ár hefur hagnaður af
innflutningsverzlun verið mik
111. og á stríðsárunum og fyrstu
árun.um eftir stríð var hann gíf
urlegur. Gróðamyndunin i inn
fiutningsverzluninni átti ;als-
verðan þátt í myndun dýrtíð-
arinnar og var allþungur baggi
á almenningi. Það hefði haít
mikla þýðingu, ef hægt hefði
verið að koma í veg fyrir þessa
gróðamyndun. Með harðri sam
keppni af hálfu sterkra aðila
hefði ef til vill verið hægt að
stemma nokkuð stigu fyrir
henni og hefta að einhverju
leyti vöxt dýrtíðarinnar.
Samvinnufélögin höfSu
svo sterka aðstöðu í inn-
flutningsverzluninni og vöru
• dreifingunni innanlands, að
þau hefðu átt að geta hafiJ
slíka samkepþhi við káup-
menn. Fyrir þau var milli
þess tvenns að velja, að
heyja slíka samkeppni af
fyllstu hörku og safna þá
litlum eða engum hagnaði
eða að selja yfirleitt við
sama verði og kaupmenn og
safna á þann hátt gífurleg-
um gróða, sem yrði að vísu
sumpart greiddur félags-
mönnum sem arður.
Samvinnufélögin völdu síð-
ari kostinn og hafa auðgazt
mjög á síðasta áratug. Þessi
stefna þeirra er skiljanleg frá
sjónarmiði þeirra sjálfra. Þau
hafa viljað tryggja aðstöðu
sína og safna sjóðum. En frá
sjónarmiði þjóðarheildarinnar
var stefna sú, sem þau völdu,
rniklu óæskilegri en hin, sem
t-.au höfnuðu.
Ástand innflutningsmál-
anna í stríðinu og eftir stríð
ið er einiriitt ein gleggsta
sönnunin fyrir því, sem bald
ið iiefur verið fram í þess-
um greinum, að sainvinnu-
hreyfing, þótt öflug se, megn
ar ekki ein út af fyrir sig
að Ieysa meginvandamál
efnahagslífsins, jafnvel ekki
á sviði vörudreifingarinnar.
Þrátt fyrir hina öflugu sar'
vinnuhreyfingu varð verz!-
unin óhófleg gróðalind á
þessu tímabili og íþyngdi af
komu almennings.
Það tjóar ekki að benda á,
að takmörkuð hlutdeild sam
vinnufélaganna í ' innfíutn-
ingnum hafi verið þeim fjöt-
ur um fót. Samvinnufélögin
hafa ekki keppt nerna að tak
Alikálfakjöt

II
pn i§i
Sími 2678.
mörkuðu leyti við kaupmenn,
íivað verð snefftir, svo að ekki-
er líklegt, að veruleg lækkun
verðlags hefði hlotizt af auk
inni hlutdeild þeirra í inn-
flutningnum. Auðvitað hefðu
í-kilyrði þeirra til arðgreiðslu
aukizt og sjóðir þeirra vax-
ið enn meir, og hefði hvort
iveggja vissulega verið æski-
legt. En höfuðmeinið sjálft,
gróðamyndunin og dýrtíðar-
aukningin hefði verið ólæknað.
MeS þessu er auðvitað eng-
an v'éjginn sagt, að sam-
vinnuhreyfingin hafi ekkert
gagn gert á þessum árum.
Það gerði hún tvímælalaust.
En hafi einhverjir vonað, aS
samvinnhreyfingiii mundi
tryggja heilbrigt verðlag í
landinu eða haldi’ð, að hún
væri þess megnug, þá hljóta
þeir hinir sömu að hafa orð-
ið fyrir vonbrigðum. Jafn-
aðarmenn hafa hins vegar
ekki orðið fyrir neinum von-
. brigðum í þessu efni. Þeir
hafa vitað, að samvinnu-
hreyfingin ein nægir ekki til
slíks. Ríkisvaldíð eitt hefði
á þessum árum getað gert
ráðstafanir, sem dugað hefðu
til þess aS tryggja Iands-
mönnum beilbrigða eg hag-
kvæma verzlun. Þær ráð-
stafanir voru ekki gerðar.
Því fór sem fór.
Nú undaníarið hefur afkonra
þeirra, sem fást við vorzlun,
rýrnað verulega, fyrst og
fremst vegna minnkandi inn-
flutnings þess varnings, sem
gefur mest í aðra hönd.
Á síðast Iiðnu ári greiddu
tvö stærsíu kaupfélög lands-
ins, KEA og KKON, félags-
mönnum sínum engan arð,
og munu þó yfirleitt hafa
noíað álagningarheimildir og
þannig ekki seíí vörur sínar
\ ódýrar eti kaupmenn. Her-
mann Jónasson ráðherra hef-
ur bent á lélega afkomu rík-
isfyrirtækja sem sönnun
verður settur 1. október 1950. Þeir, sem ætla að stunda
nám við skólann, sendi skriflega umsókn, ekki síðar en
10. sept. þ. á. Um inntökuskilyrði, sjá ,,Lög um kennslu
í vélfræði. nr. 71, 23. júní 1936“, og Reglugerð fyrir Vél-
skólann í Reykjavík nr. 103, 29. sept. 1936. Þeir utan-
bæjarnemendur, sem ætla að sækja um heimavist, sendi
umsókn til húsvarðar Sjómannaskólans fyrir 10. sept. þ.
á. Nemendúr sem búsettir eru í Reykjavík eða Hafnar-
firði koma ekki til greina.
Skóíásíjóririn.
fyrir því, að slikur rekstar
sé óheppilegur. Telur hann
þessa Iélegu afkomu stærsta
kaupfélaga Iar.dsiiis bera
vott um, að samvinnustefnan
hafi brugðizt?
Auðvitað er hvorugt rétt, þar
eð mjög margs þarf að gæta
í báðum tilfellum. En dæmið
fýnir þó, að hæpíð er að draga
víðtækar ályktanir um rekst-
urskerfin af einstökum atriö-
um, jafnvel þótt mikilvæg séu,
eins og rekstursafkbman óneií-
anlega er.
SAMVINNUHREYFINGIN
OG LÝÐRÆÐÍÐ
Að síðustu er rétt að vekja
athygli á enn einu atriði, sem
mál| skiptir í samb’andi við
þjóðnýttan rekstur og sam-
vinnurekstur. Þjóðnýting hefur
verið gagnrýnd fyrir þá sök, að
erfitt sé um lýðræðislega stjórn
á þjófenýttum fyrirtækjum án
þess að auka hættu á. skrif-
finnsku og draga úr skilyrðum
til stefnufastrar stjórnar. Hér
er um raunhæft vandamál að
ræða, sem misjafnlega vel get-
ur tekizt að Ieysa, og var vikið
að því í síðustu grein, að Bret-
um virtist hafa tekizt vel að
Ieysa það í sínum þjóðnýtta
íðnaði. En fvrir þá sök er þetta
nefnt hér, að þegar samvinnu-
hreyfing tekur að annast stór-
rekstur, koma nákvæmlega
BÖmu vandamálin til skjalanna
innan hennar. íslenzkir sam-
vinnumenn hijóta að hafa veitt
því athvgli, að um leið og sam-
vinnufélög hafa stækkað, hef-
ur orðið erfiðara að koma við
jákvæðri, lýðræðislegri aoild
félagsmanna að stjórn félag-
anna. Tilhneiging verður í þá
átt, að raunverulegt vald safn ■
ist á hendur fárra áhrifamanna,
bar eð viðfangsefnin eru víð-
tækari en svo, að félagsmenn
almennt sinni þeim að ráði. Af
hliðstæðum ástæðum munu að-
alfundir Sambandsins og hafa
fengið á sig nokkuð annan blæ
á hinum síðari árum er, tíðk-
nðist áður fyrr. Þá munu þeir
hafa haft á sér nokkurn mál-
fundablæ, þar sem fulltrúarnir
rökræddu fram og aftur um
viðfangsefnin,- er þeir höfðu að-
stöðu *til þess að fylgjast með
og voru kunnugir. Nú munu
beir hins vegar fyrst og fremst
vera vettvangur íyrir skýrslu-
flutning og tiltöiulega form-
bundnar kosningar. Ég segi
þetta eklti vegna þess, að mér
feé ekki Ijóst, að þessum málum
Verður varla öðru vísi háttað,
þegar um slíkan stórrekstur er
að ræða. En þegar þannig er
Framhald á 7. síðu,