Alþýðublaðið - 31.07.1953, Qupperneq 4

I
ALÞÝÐUBLAÐSÐ
Föstudagur 31. júlí 1353
AlþýBuflokkuriim. Ritstjóri og IbyrgB&rm&Otir:
Hannibai Yaidimarssou. Meðritstjóri: Helgi Sæmuudjaon.
IVétta*tjóri: Sigvaldi Hjálmarsson. Rlaðamenn: Loítur Guð-
mundsson cg Páll Beck. Auglýsingastjóri: Ermna Mölier.
Kiígtjórnariímar: 4901 og 4902. Auglýsingarfmi: 4906. A£-
groiffslusimi; 4900. Alþýðupreatsmiðjan, Hverfisgötu 8.
Askiiftarverð kr. 15,00 i mán. í lausasölu kr. 1,00
Samvinnustarfið.
ÞAÐ hefur síaðið mikili
styrr um samvínnuhreyfing-
ina hér á Iandi á þessu ári.
Þarf það raunar engum að
koma á óvart, því að sam-
vinnuhreyfingin heí'nr undan-
farin ár ráðizt inn á ný starfs
svið og náð úr höndum. ein-
staklinga stórfellrhim og arð-
vænlegum viðskiptunij sem
þeir áður sátu einir að. Það er
jafnan svo, þegar fólkið íekur
í sínar hendur einhverja skák
efnahagslífsins, hvort sem það
er gert með ríkis-. hæjar- eða
samvinnurekstri, þá er þessi
skák frá einhverjum tekin.
Kaupmannastétt landsins
hefur í meira en hálfa öld
misst stórlega viðskipti í hend
ur kaupfélaganna og sambands
ins. Það er því ekki merldlegt,
þótt blöð kannmanna láti til
sín heyra o.g ráðist á samvinnu
hreyfinguna. Sömu sögu má
segja um olíuverzlunina, þar
sem einstaklingar hafa á örfá-
am árum misst meira en helm
ing olíuinnflutningsins úr sin-
um höndum, tryggingastarf-
semina, þar sem samvinnu-
menn hafa nú þriðjung allra
frjálsra trygginga og skila
myndarlegum arði.
Allt era þeíta staðreyndir,
sem skýra hinn mikla þunga,
sem einstaklingsframtakið hef
ur lagt í árásir á samvinnusam
tökin, enda þótt umræður um
þessi mál hefðu ve! mátt vera
með öðrum svip og þann veg,
að landsfólkið væri einhverju
nær eftir þær. Því er ekki úr
vegi að halda áfram að velta
þessum málum fyrir sér eftir
kosningar, þegar moldviðrið
hefúr lægt og ryliið sctzt.
Enda þótt mestur úlfaþytur
hafi verið gerður út af olíu-
verzlun og siglingum, er- þó
hið gamla höfuðhlutverk sam-
vinnufélaganna sjálf verzlun-
in. Er þetta enn og verður á-
vallt mikilsverðasti þáttur í
starfi hvers kaupfélags og sam
bands kaupfélaganna. Hefur
þessi hlið málanna einnig kom
ið nokkuð við sögu, þar sem
ræít hefur verið tim verðlag
kaupmanna og kaupfélaga.
Komu fram allýtarlegar upp-
lýsingar, sem benda mjög í þá
átt, að verðlag kaupfélaganna
sé heldur lægra en kaup-
manna, og þau gegni þannig
því hlutverki sínu að halda
verðlaginu niðri. Hins vegar er
það alls ekki stefna þeirra að
fara £ verðlækkunarkapp-
hlaup við aðrar verzlanir, held
ur selja á lágu gangverði og
endurgreiða arð efíir árið.
A sviði sjálfrar vörudreif-
ingarinnar vinna samvinnufé-
lögin mikið nauðsynjaverk fyr
ir þjóðina, þar sem er dreifing
hinnar nauðsynlegustu vöru.
Þau hafa ckki frjálsar hendur
til að hlaupa á eftír sölu- eða
tízkuvörum augnahliksins, eins
og heildsalar gera til að velta
fé sínu oft. Það rnundi fljótt
sýna sig, ef samvinnufélögin
væru ekki til, að verð á brýn-
ustu nauðsynjum myndi
hækka.
Það era margvísleg verk-
efni, sem bíða óleyst á sviði
vörudreifingarinnar. Nýjar
verzlunaraðferðir eru að ryðja
sér íil rúms erlendis, nýjar
gerðir verzlana taka við af hin
um eldri og hvers konar tækni
er beitt til þess að gera vöru-
söluna ódýrari og hagkvæm-
ari. Hinir mörgu samvinnu-
menn í landinu munu án efa
vænta þess, að í þessum, efn-
tun ríði samvinnuhreyfingin
hér á vaðið.
Annað er það £ starfi sam-
vinnufélagaima, sem vert er að
gefa gaum, en það er iðnaður-
inn. Þrátt fyrir hina miklu örð
ugleika, sem allur íðnaður hef
ur átí við að búa vegna stefnu
stjórnarinnar undanfari>i ár,
hefur samvinnumönnum tek-
izt að halda sínuin iðnaði £
horfinu og ekki hefur, þegar á
heildina er litið, þurft að draga
saman segMn, elns og fjöl-
margar aðrar verksmiðjur hafa
gert.
Þegar Míið er yfir starf sam
vinnufélaganna, hlýtur sú
spurning að vakna, hvort fram
lög þeirra til beinna atvinnu-
mála séu ekki einn merkasti
þátturinn £ sögu þeirra. Viðs
vegar um landið eru kaupfé-
lögin einu tækip, sem fólkið á
til þess að koma upp atvinnu-
tækjum til að létta sér lífsbar-
áttuna. Og kaupfélögin hafa
ekki einskorðað starf sitt við ^
verzlunína, heldur tekizt á
hendur þennan vanda og reynt
að verða þau samtok, er fólkið
vildi helzt nota til að koma
framkvæmdum áleiðis. Á þetta
við um frystihús, sláturhús,
skip og togara, ýmis konar iðn
að og fleiri framleiðsIutækL
Sá kostur er á þvi að kaup-
félögin taki slíkan þátt í at-
vinnulífinu, að þau eru bund-
ín afkomu fólksins órjúfandi
höndurn. Kaupfélag hleypur
ekki í annan landsfjórðung
eða úr Iandi, eins og einstak-
lingar hafa gert mcð atvinnu-
tæki sín. Það er bundið við
heimahaga og tilgangur þess
híýtur að vera sú, að létta alla
Iffsbaráftu fólksins og bæta
hag þess.
Það er þessi margþætía starf
semi, sem hefur öðru fremur
gert kaupfélöfirin eins öflug og
þau í raun réítri eru í landinu.
Og betta gætu þau ekki, ef þau
hefðu ekki íi! hess stuðning
fólksins, sem að þeim stendur.
en það eru um 31 þúsund
manna og kvenna. Ef vel er á
málstaðnum haldið og unnið £
anda samvinnuhugsjónarinnar
af írúmennsku, mun samvinnu
hreyfíngin enn eiga eftír að
Jvfta Grettistökum i þessu
landi. Þá mmi hana ekki saka.
hótt á hana sé ráðizt, þvert á
móíi.
ÍJtbreiðið Alpýðublaðið —
Gylfi Þ. Gíslason um íslenzk utanríkísmál:
SAMKVÆMT hernverndar-
samni'ngnum frá 1941 var
Bandaríkjastjórn skylt að
flytja herinn burt af landinu
þegar að styrjöldinni lokinni.
Nokkur ágreiningur kom að
viísu, upp um það, hvernig
skilja bæri ákvæði sam'nings-
ins að þessu leyti. Skilningur
Islendinga hlaut að vera sá,
að herinn ætti að hverfa héð-
að þegar í stað og vopnavið
skiptum- lyki. Bandaríkin
hreyfðu hins vegar þeim skiln
ingi, að þeim væri ekki skylt
að flytja heri'nn brott, fyrr en
„hættuástandL* í heimsmálum
væri lokið, og urðu, mörgum
mönnum þetta mikil vonbrigði.
Það vakti hins vegar beinan
óhug hjá þjóðinni, þegar það
vitnaðíst, að Bandaríkin hefðu
stungið upp á því, að þeim yrðu
leigðar hér varænlegar her-
stöðvar til 99 ára. Allir flokkar
voru sammála u.m að hafna slík
um ti'Imælum. Mestu styrjöld
veraldarsögunnar var nýlokið
með algerum sigri yfir þeim
óvini, sem barizt hafði verið
gegn. Manpkynið vonaði, að
upp væri að renna langt frið
artímabil. Herir voru hvar-
vetna á heimleið. Herstöðvar
vorui yfirgefnar. Allir hlutu að
vona, að það ástand, sem væri
að skapast, væri betra og
friðvænlegra en það, sem
verið hafði, er styrjöld-
in hófst, því að til hvers hafði
ella verið barizt og blóði út-
hellt í fimm ár? ÞaS var þvi
eðlilegt og réítmaett, að Islend
ingar treystu því, að þeir gætu
að lokinni’ styrjöldinni verið
a.m.k. jafnfjarri hernaði og
herstöðvum og þeir voru í
stríðsbyrjun. Þess vegna komu
tilmælin um langæar her-
stöðvar hér á landi eins og
reiðarslag yfir þá, og þess
vegna höfnuðu þeir þeim ein
um rómi. í þeirri neitun fóJst
ekki ógnu'n við neina réttmæta
hagsmuni, hvorki Bandaríkj
anna né annarra. Friðartíma
bil var að hefjast. Verið var að
kalla hermenn heim og draga
úr víg- og vopnabúnaði. Óvin-
uri'nn var að velli lagður og
vopnlaus. Þeir, sem vopn báru,
voru bandamenn. Hvernig gat
nú verið þörf herstöðva, sem
enginn hafði orðað að væru
nauðsynlegar, áður en styrj-
öldin skall á?
HLUTLEYSIÐ OG „ÞRIÐJA
BLÖKKIN“.
Auk þess hlaut það að vera
til athugunar fyrir íslendinga,
eins og allar aðrar smáþjóðir,
sem dregizt höfðu á einn eða
annan hátt inn í styrjö'ldina,
að taka aftur upp hlutleysis
stefnuua, sem fylgt hafði verið
fyrir styrjöldina, en herstöðv
ar til langs tíma gátu að sjálf
sögðu ekki samrýmzt því. Á
næstuj árum var mikið um það
rætt í smárikjunum öllum og
raunar einnig í hinum stærri
ríkjum í Vestur Evrópu, eink
újtn eftir að í Ijós kom, að við
sjár mundu verða með Banda
ríkjamönnum og Rússum,
hverja afstöðu setti að taka til
aðalstórvelda'rma. Sú skoðun
var talsvert útbreidd, að affara
sælast væri að hverfa aftur til
hlutleysisstefnu áranna fyrir
stríðið. í Bretlandi, Frakklandi,
Ítalíu og Vestur Þýzkalandi
átti sú síefna miklu fylgi að
fagna, að Vestux Evrópuríkin
ættu að mynda „þriðju þlökk
ina“, sem yega skyldi salt mill
Bandaríkjanna og Sovétríkj
an'.ia og strðia að málamiðlun
milli þeirra, en hugmyndin að
baki þeirri tillögu er skyld
hlutleysiskenningunni, sem
einkum bar á í hinurn smærri
ríkjum. Það er fráleitt að
kenna hlutleysishugmyndina á
þessum árum og tillöguraar
um ..þriðju blökkina14 við
kommúnisma og telja þær runn
ar undan rifjum Rússa. Fyrst
eftir styrjöldina var vissulega
ástæða til þess að vona, að
spennan í heimsmálum yrði
svo iíti'l, að smáþjóðirnar
þyrftu ekki að láta ágreíning
ir/:i neitt til sín taka, og að
jafnvægi milli stærstu stór
veldanna yrði bezt tryggt með
því, að þau hefðu á milli sín
óháða blökk stórra ríkja. Með
al jafnaðarmanna í Bretlandi
og Vestur-Evrópu munu þessar
skoðanir áreiðanlega hafa átt
einna mestu fylgi að fagna eft
ir stríðið. Þær settu svip sinn á
kosningastefnuskrá brezka
verkamannaflokksins 1945 og
mótuðu utanríkisstefnu verka
mannaflokksstjórnarinnar fyrst
í stað. En athafnir Sovétríkj
atma vorui með þeim hætti, að
áhrif þessara skoðana urðu æ
minni, og var síðan horíið frá
þessari stefnu, eins og síðar
verður vikið að.
ÞRJÁR SKOÐANIR VÆRÐ
ANDI AFNOT KEFLA
VÍKURVALLAR.
Hver átti afstaða íslendinga
að vera undir þessum kringum
stæðum? ,
Ef íslenáingar hefðu samið
við Bandaríkin um bandarískar
hersíöðvar á íslandi á árinu
1945, hefðu slíkir samningar
gengið í þveröfuga átt við það,
sem hvarvetna var keppt að í
himtm vestræna heimi og ætl
azt var til af Sovétríkjunum.
Það var mikil yfirsjón af
Bandaríkjastjórn að setja
nokkum tíma fram herstöðva
tilmælin. Það varð ekki aðeins
til þess að skapa tortryggni í
garð Ba'ndaríkjanna af íslend
inga hálfui, heldur sýndi það
einnig. að Bandaríkin vildu
gjarnan halda þeirri aðstöðu,
sem styrjöldin hafði fært þeim.
Bandaríkin beittu að vísu eng
um þvingunum til þess að fá
þessum tilmælum sínum fram
gengí, enda ekki við því að bú
ast. Aðferðir Sovétríkjanna
urðu hins vegar með öðrum
hætti. Þau héldu ekki aðeins í
meginatriðum þeirri aðstöðu:.
sem þau höfðu öðlazt í stríð
inu, með því að koma á fót lepp
stjórnum í löndum, sem þeir
emumið, heldur b ‘tu
hana síðan með því að efna til
byltirxi í löndum, sem þeir
þurftu að ná ta'.ngarhaldi á.
MiJÁR. LEÍÐIR
Þegar herstöðvatilmælunum
hafði verið hafnað, hófust um
ræður um Keflavíkursamning
inn svo nefnda. En Bandaríkja
stjórn lagði á það mikla á
herzlu, að hún fengi að nota
flugvöMi'nn í Keflavík í þágu
flugsamgangna sinna við
Þýzkaland, þar sem dvaldi all
mikinn bandarískur her. í
þessum umræðum koma fram
þrjár meginskoðanir. í fyrsta
lagi voru þeir, sem vildu heim
E
ila Bandaríkjunum viss afnot
af vellinum áfram, þ. e. rneð
an þeir hefðu hergæzlu í Þýzka
la’idi og í sambandi við hana,
og að annast þar sjálfir vissa
starfsemi og hafa þar starfs
menn undir eigin stjórn. Þessa
skoðun reyndust aðhyllast all
ir þingmenn Sjálfstæðisflokks
ins og meiri hluti þingmanaa
Framsóknarflokksins og , A3-
þýðuflokksms. í öðru Iagi vorut
þeir, sem vildu meina Banda-
ríkjamönnum öll afnot af vell
inum. Það voru þingmenn
Sósíalistafldkksins. í þriðja
lagi voru svo þeir, sem vildu
heimila Bandaríkjamönnum af
not af vellinum, meðan þeir
hefðu herskyldum að gegna
í ■ Þýzkalandi, en að flugvöllur
inn og allur rekstur hans væri
algerlega undir íslenzkri
stjórn. Þessi skoðuín kom fram
í tillögu, sem við Hannibal
Valdimarsson fluttum, og enn
fremur í tillögu fyrsta minni
hluta utanríkismálanefndar,
þeirra Hermanns Jónassonar
og Bjama Ásgeirssonar. Fyrst
nefnda sjónarmiðið varð ofan
á. í samningi þeim, sem var
gerður, voru; Bandaríkjamönn
um heimiluð afnot af flugvell
inum, sjálfstæð starfsræksla
þar í því sambandi og ýmiss
konar sérréttindi (skatt og toll
frelsi).
VARHUGAVERT SFOR
Ég taldi og tel enn, að rangt
hafi verið að gera þennan samn
ing. Að nýlokinni styrjöld, þar
sem þeir, sem íslendingar
studdu, höfðu unnið algeran
sigur, og þegar verið var að
reyna að leggja grundvöll var
anlegs friðar, áttu íslending-
ar ekki að gera samning, seiyi
skerti alger yfirráð þeirra yfir
landi sínu. Þjóðir verða að vísu
í skiptum sínum við .aðrar þjóð
ir ávallt að taka tillit til rétt
mætra hagsmuna nágranna
sinna og avtnarra, sem þeir hafa
mikið saman við að sælda. og
á þetta ekki hvað sízt við um
smáþjóðir eins og íslendinga.
í þessu sambandi höfðu Banda
ríkin réttmætra hagsmuna að
gæta í sambandi við lendingar
rétt á Keflavíkurflugvelli
vegna skyldustarfa sinni í
Þýzkalandi. Utan Sósíalista
flokksins’ munu þeir hafa verið
sárafáir hér á landi, sem vildu
meina þeim slíks réttar alger
lega, og ég efast mjög u® að
allir kjósendur Sósíalista-
flokksins hafi verið þeirrar
skoðunar, að slíkt hafi verið
eðlilegt. Hins végar var hægt
að taka fullt tillit til þess sjálf
sagða sjónarmiðs íslendinga, að
vilja hafa einir umráð lands
sins, og lendingarhagsmuna
Bandaríkjanna á þann hátt, að
íslendingar rækju völlinn, nne®
aðstoð erlendra sérfræðinga iil
að byrja með, en veittu Banda
rfkjunum nauðsynleg umferða,
Iendingar- og viðdvalarrétt
indi, gegn greiðslu bcss kosta
aðar, sem af þeim leiddi.
REYNSLAN AF KEFLAVÍK
URSAMNINGNUM.
Það voru örlagarík mistök,
að þannig skyldi ekki farið að.
Á framkvæmd Keflavíkur-
samningsins reyndust miklii;
Framhald á 7. siöu.
/»