Alþýðublaðið - 24.12.1953, Blaðsíða 10

Ur lífsstríði liðinna
Nagnús Gíslasort skólastjóri skrifar um byggðasafnið
að Skógum undir Eyjafjöllum
Síðusíu 100 árin hefur gerst sú
byltíng í atvinnulífi, þjóðháttum
og vinnubrögðum íslendinga, að
ævintýri er líkast.
Nú setjast menn niður, taka for-
láta lindarpenna úr vestisvasan-
tun eða smeygja blaði í ritvélina,
ef þeir þurfa að skrifa citthvað,
engum dettur í hug að senda barn
út að vörðunni á holtinu þar sem
krummi sat, tíl að leita að hrafns-
fjöður, sem skera má úr penna.
Nú styðja menn á dökkan díi á
veggnum og það verður ljós eða
bera eldspýtu að steinolíulampan-
um, enginn fór út í mýri í haust
til að tína fífu í kveiki.
Það giampar á hlöðin í sláttu-
vélinni, þar sem dráttarvélin ham-
ast með hana fram og aftur um
túnið.
Nú tekur enginn skógaröxina
sína, kurlar og gerir tíl kola, og
smíðar við þau á aflinum í smiðj-
unni sinni, íslcnzkan ljá, blæs að
kolunum með trénegidum sauð-
skinnsbelg, herðir ljáinn í lén-
steininum, áður en hægt er að
binda hann við orfið.
Nú flytja gúmmískæddir vél-
drekar allar nauðsynjar heim á
lilað bóndans. Ekki er lengur þörf
á renningum, svo auðveldara sé að
flétta reipm, áður en fárin er þessi
eina kaupstaðarferð á árinu.
Ekki þarf að hafa þessa lýsingu
lengri. Flest þau verkfæri, sem hér
eru nefnd, eru nú aðeins finnanleg
á söfnum, og vinnuaðferðimar,
sem við þau eru bundnar, lifa í
sögnum horfmna kynslóða.
Á síðustu órum hefur vaknað
nokkur áhugi fyrir þeim minjum,
sem enu má fiuna um vimiubrögð
og verkmenningu fólksins, sein á
tmdan okkur hefur starfað og
strítt í þessu landi.
Á nokknun stöðum hefir verið
komið á fót vísi að byggðasöfnum.
Alþýðublaðinu er kunnugt, að
safnið að Skógaskóla imdir Eyja-
fjöllum hefir vakið mikla athygli
, erlendra og innlendra ferðamanna,
sem séð hafa. Hafa þeir rómað hve
mikla aluð skólastjórinn þar,
Magnús Gíslason, hefur lagt við
. safnið og hve öll Ieiðsögn hans
hafi verið veitt af mikilli ljúf-
mennsku og ást á viðfangsefninu.
Hafa þeir farið þaðan með nýjan
skilning á lífsbaráttu fólksins, sem
nú er til grafar gengið, og aukna
ræktarsemi við forna menningu.
Alþýðublaðinu er því mikil á-
nægja að geta flutt lesendum sín-
>’ um frásögn skólastjórans um safn-
| ið. Mun það vera eitt af því allra
■ fyrsta, sem um það birtist á prenti.
En blaðið veit, áð í lesendahóp
þess eru margir, sem skilja, að slíkt
safn er „minnisvarði um það, sem
við sízt af öllu vildum glata og
það, sem við öllu öðru fremur
vildum varðveita. En það eru
tengslin við okkar þjóðlegu menn-
ingu og varðveizla okkar þjóðlegu
meimingarverðmæta".
Grein Magnúsar er nokkuð löng.
Er hún því stytt hér lítíð eitt,
einkuni framan af.
Stofnun safnsins og helztu
hvatamenn.
Vorið 1944, kom séra Jón M.
Guðjónsson, þá prestur að Holti,
fram með hugmyndina að byggða-
safni fyrir Rangárvallasýslu.
Sýslunefnd Rangárvallasýslu, kaus
nefnd til að sinna málinu, og hef-
ur hún sýnt dugnað og áhuga,
enda málið notíð velvilja margra
góðra manna. Sérstök ástæða er
þó til að dást að atorku og áhuga
Þórðar Tómassonar, rithöfundar í
Vallfcatúni, í þessum efnum. Hann
Jiefur reynst óvenju fundvís á
!:J 0
merka muni og þjóðleg verðmæti.
Hann kom með hina fyrstu muni
í safnið 1. des. 1949, tæpum hálf-
um inánuði eftír að starf skólans
að Skógum hófst, og hefur reynst
óþreytandi síðan.
Á árinu 1952 var svo b.vggða-
safn Vestur-Skaftfellinga stofn-
sett og því fyrir komið í Skóga-
skóla, sem sjálfstæðu safni. Bæði
Rangárvalla- og Vestur-Skafta-
fellssýsla veita safninu lítílshátta'r
stvrk úr sýslusjóði. Og Skaftfell-
ingar hafa einnig kosið menn í
byggðasafnsnefndina. Nú kallar
mest að, að koma upp rúmbetri og
hentugri húsakymium fyrir safnið.
Baðstofa og baðstofumunir.
Merkasti munurinn, sem
bættist safainu síðastliðið
sumar var sextug skarsúðar-
baðstofa. Hún kom sundurtek.
in að Skógum um miðjan okt-
óber í haust. Baðstofa þessi
er frá Arnarhóli í Vestur-
Landeyjum, sem er'niesíí bær
við Bergþórshvol. Frá Arnar-
hóli hafa margir góðir munir
borizt safninu. Baðstofan er
byggð upp úr arniarri eldri
baðstofu, svo líklegt er, að
nokkuð af viðunum sé um eða
yfir 100 ára gamlír. Ráðgert
er að endurreisa þessa bað-
stofu og fleiri hliðstæð hús hér
í Skógum og koma nokkrum
munum safnsins þar fyrir í
sínu rétta umhverfi. í bæjar-
dyrum, baðstofu, eldhúsi, búri,
sofnhúsi, skála, skemmu,
smiðju, hjalli, nausthúsi o. s.
Munir gerðir úr beini að ein-
hverju eða öllu leyti, svo sem
seilarnál og leggjatangir, til
að draga nálina við sjóklæða-
gerð, ísleggir og þráðaleggir
og „hnífurinn hans Jónasar
frá Strandarfhöf ða“ sundur
tekinn, sem hnífur og gaff-
all, hnappagatajárn með bein-
s*kafti o. fl.
fr\r. — Það eru þegar komnir
allmargir munir, sem kallast
geta baðstofumunir, svo sem
rúmfjalir, flestar eitthvað út-
skornar og margar með ár-
tali. Bríkurnar úr rúmi Vig-
fúsar Þórarinssonar, sýslu-
manns að Hlíðarenda í Fljóts.
hlíð eru í eigu safnsins. Tal-
ið er, að sonur hans, Bjarni
skáld Thorarense'n, hafi fæðst
í því rúmi. Þarna eru stólar
og einn gamaldags vefstóll,
stórar og verklegar skyttur og
margs konar tóvinnutæki,
svo sem kambar, bæði tog-
eða hrosshárskambar og nýrri
gerð af ullarkömbum, kembu-
lárar, rokkar, eitt rokkhjól-
ið er með ártalinu 1836,
snældustólar og sýnishorn af
þræði í öllum sauðalitunum
og litaðir og sirklaðir þráða-
leggir.
Halasnældur eða árenn-
ingur.
Þama - eru margs konar
snældusnúðar. einn úr steini
frá fornilld, annar úr beini
frá 1740 jbg nokkrir yngri úr
tré. Nokkhar halasnældur eru
þarna errfhig og sýnishorn af
spunnu óg tvinnuðu hross-
hári, sömuleiðis árenningar
bæði úr steini og beini. Það
er steinn eða vala með gati.
í gegnum gatið voru þræðim-
ir látnir renna, þegar tvinn-
að var eða þrinnað. Ellegar
árenningurinn var látirm
renna á hrosshársþættinum,
þegar fléttuð voru reipi, svo að
þættirnir flæktust síður sam-
an. Prjónastokkar eru einnig
til í safoinu, sumir útskornir,
aðrir áletraðir með höfða-
Ietri og nálhús bæði rennd úr
sjóreknu mahogni og saum-
aðar prillur með álftafjöðurs-
stöfum og auk þess eitt úr
silfri. Margs konar nálar eru
þarna einnig, skónálar, súnd-
maganálar (úr bemi), stórar,
meljunálar, til að sauma með
sumtagi? og haukanál, til
þess að sauma með hauka í
hross eða sauðfé, ef um
meiðsl var að ræða.
Laufaprjóna ber hún
Þrjá.
Margt er þarna, sem til-
heyrði búnaði og hannyrðum
kvenna, svo sem skautbúning.
ur, samfella, balderaðir krag-
ar frá gamla skautbúningnum,
millur, hnappar og nælur,
stokkabelti og heimaunnar
peysufatasvuntur, skðtthúfur
og skúfhólkar, ísaumuð karl-
mannssokkabönd, spjaldof-
inn kvenmaíinssokkabanda-
lindi, og nýbryddáSTf íslenzk.
ir skór með rósabörðum.
Trafaöskjur, til að geyma í
höfuðbúnað kvenna, eru
þarna einnig. Ein þeirra er
mjög foraleg með rúna- og
höfðaletri. Hana átti móðir
Bjarna amtmanns á Stapa.
Askjan er komin í safnið frá
Eyjólfi Guðmundssyni _ á
Hvoli. Eitt langspil er í eigu
safninu hefur áskotnazt, þar
ið af baðstofumununum. sem
safninu Kefur áskotnast, þar
á meðal kóla og nokkrir lýsis
lampar. í einum þeirra er
fífukveikur:
Gamlar bækur og vísir að
skjala- og myndasafni.
Þó nokkuð hefur safoast
af gömlum bókum, skjölum
og myndum. Af gömlum bók-
um má nefna fyrstu^ úlgáfu
af Jónsbók (Vídalíns),' sem
prentuð var á Hólum 17Í8,
Steinsbiblía frá 1726 og tvö
eintök af Grallaranum. Ann-
að þeirra er frá 1730, fjórt-
ánda útgáfa. Þama eru marg-
ar útgáfur af Passíusálmun-
um og fjölmargar aðrar guðs
orðabækur, flestar prentaðar í
Viðey. Einnig er þarna Íjós-
prentað eintak af fyrstu
sálmabókinni, sem er gjöf frá
séra Jóni M. Guðjónssyni.
Safoið á Þjóðólf frá upphafi
(1849) og fleiri merk tímarit.
Bókfell liðinna alda.
Nokkrar handritáSar bækur
eru þarna einnig. Sú stærsta
og merkasta er handritað ein.
tak af jarðamatsbók Árna
Magnússonar frá 1711, yfir
Rangárvallasýslu. Afrit þetta
er gert 1824 fyrir Bonnesen
sýsluma'nn á Velli í Hvol-
hrepp. Ljómandi vel gert og
vel varðveitt eintak, og er
það ásamt öðrum góðum
munum gjöf frá S'vanborgu
Lýðsdóttur frá Keldum á
Rangárvöllum.
Kominn er dálítill stofn til
myndasafns. Flest er af
mannamyndum og meiripart
þeirra hefur frú Sigríður
Sighvatsdóttir frá Eyvfodar-
holti gefið. Auk þess á safn-
ið málverk af þremur merk-
um sveitabæjum, ‘ rangæsk-
um. Það eru bæir Skula lækn-
is Thorarensen á Móeiðar-
hvoli, Hermanns E. Jo'hnsen
sýslumanns á Velli og séra
Skúla Skúlasonar á Breiða-
bólstað. Myndir þessar eru
málaðar og gefoar safninu af
frú Ástríði Thorarensen frá
Móeiðarhvoli. Málverkin gefa
ágæta hugmynd um húsakost
þessara stórbýla í lok 19.
aldarinnar.
Meðal mannamynda safns-
ins er mynd af séra Kjartani
Jó'nssyni á Ytri-Skógum og
sonum hans tveimur, Gísla
og Kjartani, sem báðir urðu
prestar. Séra Kjartan Jóns-
son var prestur í Skógum fyr-
ir um það bil 100 árum. Hann
var vel efnum búinn og átti
hann upphaflega m. a.
fimmta part í skipfou „Péturs-
ey.“ í vörslu safnsins er
teikning af þeim nafnkunna
áttæringi. Þetta er bæði þver-
skurðar og langskurðar-
teikning, og eru tilfærð öll
helztu heiti á hlutum skips-
ins og viðum þess efos og þau
voru á máli sjómannsins og
smiðsins.
Smíðisgripir og áhöld
ýmiss konar.
Á öllum öldum hefur ís-
ienzka þjóðin átt hagleiks-
menn, sem smíðað hafa muni
ur tré, horni, beini eða
málmi. Oft urðu þeir að
byrja á því að smíða sér á-
höldfo í hendurnar. Safnið
geymir þó nokkur sýnishorn
af þessu tagi. Mest eru það
trésmíðaáhöld, svo sem hefl-
Útskornir munir, svo senv
stólbák, prjónastokkar, askar,
smjöröskjulok, nóalok, gler-
augnahús og trafalaskjá.
alda
ar af mörgum gerðum, nafrar,
sagir, hnifar ó. fl. Annars er
tiltölulega fátt í eigu safnsins
af útskornum munum. Áhugi
safnara, sem áður heimsótt
þessi héruð í leit að fqrngrip-
um, hefur mjög beinst að tré-
skurði og er ekki ólíklegt, að
margt góðra muna af þessu
tagi, hafi horfið þann veg, áð-
ur en söfnun hófst til byggða-
safnsins að Skógum. Ennþá
fleiri merkir munir hafa þó
orðið tímans tönn að bráð. Og
margt hefur farist vegna hirðu
leysis.
Hornístcð, blóðhorn og
spónablöð.
E>nn er þó býsna margt við
lýði, bæði af munum og tækj.
um. Gamall rennibekkur er
t. d, í eigu safnsins, ein spóna-
lóð og von er á annarri. Það
voru tæki úr tré til að fonna
í spónarblaðið. Ennfremur á
safnið haglega skoraa spæni,
horn ístöð, bauka, púður- og
haglahorn og eitt myndarlegt
drykkjarhorn fagurlega skor-
ið. Auk þess er þar blóðhorn
(með líknarbelg) til þess að
taka fólki blóð. Önnur lækn-
istæki eru þarna, svo sem
bíldur með höggjárni og
þvagpípa úr silfri í eikar-
hulstri og ennfremur lausnar-
steinn.”
Hnífapörin hans Jón-
asar.
Fátt er þarna úr beíni
annað en hagldir og sylgjur og
svo skaftið á einum forláta
sjálfskeiðing, sem Jónas
Magnússon í Stra'ndarhöfða í
Landeyjum hefur smíðað að
öllu ley_ti. Jónas er dáinn fyrir
tæpuhi 30 árum. Hann var
hagur maður með afbrigðum.
Eftir hann á safnið útskorinn
kvarða og fágæta stunda-
klukku, sem hann gerði að
öllu leyti, auk hnífsins. Hníf-
urinn er hin mesta listasmíð.
Með sérstöku bragði er hægt
að kljúfa skaftið, deila því í
tvo jafna hluta, og er þá hníf-
ur í skeiðum í öðrúm, en
gaffall í hinum.
Þarna eru góð sýnishorn af
silfursmíði. Aðallega er það
kvensilfur, eíi einnig silfur-
skeiðar, silfurbúnir tóbaks-
baukar og skrautlegar svipur.
Fleira er þó úr kopar, þar á
meðal f jöidinn allur af
beizlisstöngum af ýmsum
gerðum, ístöð og ennislauf af
beizlum og auk þess skraut-
skildir af reiðtygjum, m. a.
prýðisvel gerð plata af göml-
um söðulreiða og grafin kop-
arfluga með fangamarki og
ártalinu 1812. Nokkrir hnapp.
ar eru þarna úr látúni, m. a.
stór buxnábnappur og
hnappamót. Það er mót til
þess að steypa í rtnappa. Og
þarna er Ijómandi vel gerður
, töfralás. Það er lítill hengi-
lás, sem álitið er a'ð sejrmíð-
aður austur í Álftaveri. Það
þarf að beita brögðum til að
komast að skráargatinu. Lyk-
illinn er einnig einstakur í
sinni röð.
Eldhúsmunir, húsmunir
og sofnhús.
Tveir verklegir koparkatl-
ar og þrír járnkatlar bíða þess
að byggt sér fyrir þá hlóða-
ALÞÝÐUBLAÐTFá