Alþýðublaðið - 24.12.1953, Blaðsíða 23

f' í þjóðsögunni virðist oft
| felast vilji til þess að halda
| uppi málstað hins ofsótta og
! búa sekum málsbætur, sem
'■ draga úr sekt hans. Stundum
■ verður saga hans harmsaga.
I Hann er saklaus ofsóttur og
! dæmdur. Hitt er fátíðara, að
! þjóðsagan sýni algert misk-
; unnarleysi — en á sér þó stað.
; Svo hefur hún reynzt Mar-
j gréti Þórðardóttur, sem köll-
í uð hefur verið Galdra-
Manga.
! Það er öllum kunnugt, að í
! vitfirringu galdraofsóknanna
: á Norðurlöndum höfðu Is-
1 iendingar sérstöðu. í
! nágrannalöndunum urðu
j konur aðallega sekar um
! galdra. Þær voru nornirnar,
i sem höfðu ljúfleg mök við
I fjandann og frömdu hvers
! konar fordæðuskap í krafti
! kvenlegra eiginleika. Á ís-
! landi urðu konur hins vegar
! oftast þolendur í galdraódæð-
i um karla. Einungis nokkur
! frábrigði fiftnast og eitt sér-
stæðasta þeirra er í þjóðsög-
unni um Galdra-Möngu.
! Þar er Margrét Þórðar-
dóttir fordæðan og seiðkonan
! að erlendum hætti. Hún lík-
! ist tröllum þeim, sem segir
! frá í konungaævintýrum, sem
komin voru að langan veg.
Hún villir um sig með seið
og söng, íklæðist fegurð í
! krafti sjónhverfinga og vélar
| svo um fyrir ráðsettum guðs-
! manni, að hann gleymir stolti
sínu og skyldum við guð og
! menn. Með fulltingi fjandans
I fyrirkemur hún prestskoh-
; unni, margra barna móður,
til þess að njóta syndarinnar
með afvegaleiddum drottins
þjóni, sem fram að því hafði
verið fyrirmynd annarra. En
öll ævintýri verða að enda
með sigri hins góða. Því lög-
máli er þjóðsagan um Galdra-
Möngu háð. Hún býr fordæð-
1 unni hraklegan dauðdaga sem
! hefnd fyrir ómennskt fram-
I ' r Je* ...
- rerði.
I hraflkenndum heimildum
: er hægt að lesa sögu Margrét-
! ar Þórðardóttur nokkuð á
! annan veg. En hitt verður
sjálfsagt ávallt nokkur ráð-
gáta, hvers vegna þjóðsagan
yrkir henni hraklegt níð.
Vorið 1655 var * Margrét
Þórðardóttir í Trékyllisvík á
: Ströndum borin galdri —
mönnum til meinsemdar, sér-
deilis nokkrum kvenpersón-
! um. Allt er óljóst um upp-
■ runa Margrétar. Ekki er vit-
að um ætt hennar eða hvar
hún átti heima í Árneshreppi.
! Þótt hún sé oft kennd við Tré-
kyllisvík, mun hún varla hafa
; átt heima þar í víkinni. Sumir
hafa getið þess til, að hún
hafi verið dóttir Þórðar Guð-
! brandssonar á Munaðarnesi,
en hann var brenndur fyrir
galdra haustið áður en Mar-
! grét var borin galdri. Ýmsir
- kenna og Margréti við Mun-
: aðarnes og telja hana hafa átt
; þar heima. Þá er óljóst hveft
! galdraódæði hennar hefur átt
i að vera. Helzt virðist hún
! ‘hafa verið sökuð um að vera
r völd að því, að nokkrar kon-
! ur fengu flog undir rnessu í
; kirkjunni í Árnesi.
Haustið áður höfðu tvö
galdrabál verið kynnt í Tré-
! kyllisvík. Þrír menn játuðu á
! sig galdra eftir langar yfir-
! heyrslur og réttarhöld. Menn
þessir voru: Þórður Guð-
! brandsson á Munaðarnesi,
j Grímur Jónsson í Reykjar-
í firði og Egill nokkur Bjarna-
! son. Þeir voru brenndir 20. og
25. september 1654.
1 Trékyllisvík lifa enn sagn-
! ír um þá. Sagt er, að þeir hafi
! -verið brenndir á nesi einu
jgÓLAHELGlN
ER FORNESKJ
Varnarskjal Galdra-Möngu
milli Finnbogastaða og Stóru-
Ávíkur. Og einum galdra-
manninum hefur þjóðsagan
reynzt hallkvæm, dæmt hann
saklausan og gefið honum líf.
Munnmælin í Árneshreppi
herma, að Þórður á Munaðar-
nesi hafi verið saklaus og
alltaf neitað galdraáburðin-
u'm, hvemig sem sökin var á .
hann borinn. Og saklaus var
haiin til bálsins dæmdur.
Þetta hrærði bóndann í
Stóru-Ávík til hjálpar. Kom
hann Þórði undan og fól hann
um veturinn í helli einum
undir Reykjaneshyrnu. Heit-
ir þar síðan Þórðarhellir.
Vorið eftir komst Þórður í
skip til hollenzkra.
Svo frelsa munnmælin
Þórð frá sekt og báldauða og
láta sig einu gilda um stað-
reyndirnar. Hið sanna er, að
Þórður játaði á sig sökina og
var brenndur 20. sept. 1654.
Að haustnóttum teygðust
eldtungur til himins frá
galdrabálunum tveim í Tré-
kyllisvík og vörpuðu dimm-
um roða á sölnaða jörð.
Rramundan var langur vetur.
Og óefað hefur hann orðið
mörgum manninum þar í
; sveit erfiður í andlegri af-
komu. Dag' eftir dag svarraði
stórhríð um þök kotbæja og
sökkti þeim í fönn. Myrkrið
náði völdum. í skrípaheimi •
myrkurs og ótta bjarmaði af
rauðum eldtungum kvala-
bálsins. Martröð ótta og ör-
yggisleysis ærði til brjálsemi.
Þegar konur snemma vors
komu til kirkju í Árnesi, gat
helvítisútmálun séra Þor-
varðar Magnússonar orðið
langþreyttum taugum þeirra
ofraun.
I kirkjunni hefur Margrét
Þórðardóttir óefað sungið
tærri röddu undir messunni.
Vera má, að hún ein hafi ó-
skelfd mætt óttafullum aug-
um kynsystra sinna, eins og
framandi gestur í heimi ótt-
ans. Hvað var eðlilegra en að
ásaka hana, sem svo annar-
lega brást við?
Margréti voru galdrabálin
í of fersku minni til þess, að
hún treysti á, að sakleysi
hennar sannaðist. Hún hvarf
úr sveitinni, svo að enginn
þóttist vita, hvað af henni
hefði orðið. Einhver kann þó
að hafa vitað betur. Það kom
í Ijós, að jafnvel heima í sveit
hennar voru ekki allir sam-
mála um sekt hennar. Sókn-
arpresturinn, séra Þorvarður
Magnússon, hafði gengið ötul-
lega fram í því að fá Þórð
Guðbrandsson til þess að játa
á sig galdraáburðirin. Mar-
gréti virðist hann hins vegar
hafa verið hliðhollur. I sér-
kennilegum vitnisburði, sem
hann gefur henni eftir að hún
hverfur úr sveitinni, biður
hann henni hjálpar og aðstoð-
ar.
Vorið 1656 var Margréti
lýst á Alþingi. Hún er sögð
þar meðal kvenmaður að
vexti, Ijós yfirlitum og kinn-
beinahá. Sögð er hún skyn-
söm í tali og — kveður nær
kvenna bezt.
Næstu árin segir fátt af
Margréti. — Enginn þykist
vita hvar hún er niðurkomin,
og mál þennar liggur niðri
þar til 1659, að henni er
dæmdur tylftareiður. Þá hef-
ur Margréti skotið upp á ólík-
legum stað, og aðstaða henn-
ar til varnar er orðin nokkur
önnur en í Trékyllisvík fyrir
fjórum árum.
Það hefur einhvern tíma
verið á árunum 1656—58, að
Margréti bar að garði að
prestssetrinu á Snæfjöllum.
Þjóðsagan segir, að hún hafi
komið í hríðarveðri um vetur
yfir Snæfjallaheiði og hitt
fyrst að máli sauðamann
prests.
Ekki er ótrúlegt, að Mar-
grét hafi einmitt komið yfir
Snæfjallaheiði. Þégar hún
flýði úr Árneshreppi, hefur
hún að öllum líkindum hald-
ið norður um Hornstrandir,
en þokazt svo vestur á leið,
þar til hún hafnaði á Snæ-
fjöllum.
Prestur sá, er veitti Mar-
gréti gistingu á Snæfjöllum,
var séra Tómas Þórðarson.
Hann hafði þá þjónað þar
brauði um þrjátíu ára skeið
og virðist hafa verið vel lát-
inn í embætti. Hann var at-
hafnasamur og ágætur skipa-
smiður. Þá var hann einnig
skáldmæltur. Kona hans var
l
!
BJARNASON
Þórleifur Bjarnason
námsstjóri er ættaður aí
Homströndum og ríkulega
mótaður af uppruna sínum
og átthögum sem rithöfund-
,ur. — Fyrsta bók hans var
„Hornstrendingabók", sem
kom út 1943 og þótti mikið
afrek. Síðan hafa komið frá
hendi ÞónLeifs skáldsögurn-
ar „Svo kom vorið" og
„Hvað sagði tröllið?", en
það er upphaf skáldsagna-
bálks af Hornströndum, Nú
á Þórleifur i handriti nýtt
bindi af skáldsagnabálki
sínum og smásagnasafn, sem
á að heita „Þrettán spor“,
en Þórleifur er snjall og
sérstæður smásagnahöfund-
ur og beitir oft skemmtilega
napurri og hittinni ádeilu í
smásögum sírnnh.
Ennfremur hefur Þórleif-
ur Bjarnason ritað ýmsa
þætit, og meðal þeirra er
sérstæð og skemmtileg frá-
sögn af leið Djúpbátsins í
Ái'bók Ferðafélagsins um
Norður-ísafjarðarsýslu, en
þar koma rithöfundarhæfi-
leikar Þórleifs glöggt í ljós
og njóta sín einstaklega vel.
Þórleifur er mikill unnandi
þjóðlegs fróðleiks og tekur
það efni föstum og sérstæð-
-um tökum í riti eins og sjá
má af meðfylgjandi frásögn
aftan úr forneskju og svart-
nætti galdraaldarinnar.
Auk ritmennskxmnar og
skólastarfsins hefur Þórleif-
ur Bjarnason lagt mikla
stund á leiklist með ógæt-
,um árangri. Reynsla hans
úr því starfi kemur honum
að igóðu gagni sem rithöf-
undi, enda sjást þess víða
glögg merki í skáldsögum
hans og smásögum.
"4*
Margrét Gísladóttir prests á
Stað á Reykjanesi. Áttu þau
sjö börn, og virðast þau öll
hafa verið komin úr æsku,
þegar hér var komið sögu.
Þjóðsagan lýsir fundum
flóttakonunnar og prestsins á
þá leið, að hún vélar um hann
við fyrstu sýn. Hann fellir of-
urást til fordæðunnar, svo að
algerðu ósjálfræði verður.
Víst er um það, að við fund
þeirra verða örlagaskipti í lífi
þeirra.
Ekki er kunnugt um, hve-
nær prestsmaddaman, Mar-
grét Gísladóttir, hefur látizt,
en í þjóðsögunni er Margrét
Þórðardóttir látin verða
henni að bana. Ekki er óhugs-
andi, að Margrét prestskona
hafi verið lögzt banaleguna,
þegar flóttakonuna bar að
garði að Snæfjöllum. Og hver
veit nema hún hafi reynt að
lina dauðastríð hinnar sjúku
með því að syngja henni iðr-
unar- og yfirbótarsálma.
Raddfegurð Margrétar
Þórðardóttur bjó yfir annar-
legum töfrum. Þeir voru úr
heimi sjónhverfinganna að
skilningi þeirra, sem heyrðu.
En þau undur gerast, að séra
Tómas fellir ást til Margrétar
Þórðardóttur og leggur
embætti sitt að veði. — Það
veð geldur hann.
Engan þarf að undra, þótt
ástamál séra Tómasar hafi
orðið mörgum hneykslunar-
efni. Hann tekur að sér
flökkukonu, sem flúið hefur
undan galdraáburði — hinni
þyngstu sök, sem þá varð bor-
in á nokkurn mann. En hann
virðist eygja það eina tak-
mark að fá að njóta samvista
við þessa ofsóttu flóttakonu,
sem hann hefur sjálfsagt
aldrei efazt um að væri sak-
laus.
Talið hefði verið, að séra
Tómasi væri ekki sjálfrátt,
þótt á öðrum tíma verið hefði
og heitkona hans ekki við-
riðin slíkt voðamál og hér var
raun á. En ægilegust hafa
vonbrigðin orðið hjá vöxnum
og hálfvöxnum börnum prests
yfir framferði hans. Það
hlaut að nálgast glötun að
þeirra áliti. En bölvaldurinn
hlaut eðlilega að verða einn í
þeirra augum — galdranorn-
in, sem. vélt hafði um föður
þeirra og svipt honum út af
braut hins heiðaiiega guðs-
manns. Hún varð því í ímynd-
un þeirra tröllið, sem lék á
hörpu og söng fagurlega úti
í skógi, þegar konungsmenn
fóru villtir í kvonbænaleit
fyrir harmþrunginn konung.
Hvað varð líka um það
litla, sem presturinn á Snæ-
fjöllum átti, ef hann missti
nú embætti sitt og hlóð svo
niður ómegð á gamals. aldri?
En föður þeirra varð ekki
bjargað. Flökkukonuna radd-
fögru gat hann ekki skilið
við. Ekki er óeðlilegt að
ímynda sér að í brjóstum
sumra barna hans hafi sollið
harmur og heift, sem gróf um
sig og varð að meirisemd, er
aðeins átti eina lækningu —
héfndina.
Talið er, að 1659 hafi Mar-
grét alið séra Tómasi fyrsta
barnið. Virðist prestur ekki á
neirm hátt hafa reynt til þess
að breiða yfir brot sitt. Hann
sagði af sér embætti, en sat
þó á SnæfjöIIum til næsta
vors, að séra Hannes Bene-
diktsson kom til brauðsins.
Þá. fluttust þau séra. Tómas
að Sandeyri, og um það leyti
voru þau gefin saman í
hjónaband af séra Hannesi.
I köllunarbréfi til séra
Hahnesar segja sóknarbænd-
ur í Snæfjallaprestakalli, að
séra Tómas Þórðarson, sem
verið hafi þeirra kær sóknar-
prestur og sálusorgari hingao
til, sé nú fyrir sitt brot og
holdlegan breyskleika fráfall-
inn sínu kennimannlega
embætti. — Þakka þeir guði
og honum maklega fyrir trú-
lega þjónustu, er hann hafi
þeim veitt, og óska honuir
blessunar.
Ennþá hafði Margrét ekki
hreinsað sig af galdraáburð-
inum, en nú hafði hún eign-
azt skeleggan talsmann, seni.
óefað hefur beitt allri getu
sinni til þess að fá hana sýkn-
aða. Enda segir Espólín, ao
séra Tórnas hafi komizt í
háska, af því að hann varðí
mál hennar.
Þess er áður getið, að 1659
var Margréti dæmdur tylftar-
eiður. En seinlega gekk aS
koma honum fram. Við fyrstu
tilraun sóru henni sex konur
eiðinn ósæran, en fimm sóru
ekki. I annað skipti sóru
henni aftur sex vottar eiðinn
ósæran, en fjórir töldu henni.
eiðinn heldur særan en ósær-
an, og einn bauðst til þess ao
sanna með henni. Vitnisburð-
irnir voru á reiki, og yfirvöld-
in virðast ekki almennilega
hafa vitað, hvað þau áttu a8
gera. En hér var um lífið aci
tefla. Heima í héraði hennar
voru menn ekki á’eitt sáttir
um sekt hennar, eins og áður
hefuií' verið vikið að. En yfir-
leitt voru menn ekki á þeim
árum tregir til þess að trúa £
mök manna við myrkravöld-
in öðrum til skaðsemdar, o&
alltaf talið örujfPira að hættí
sér ekki inn á þá háskabraut
að sverja mönnum tylftáreio
í galdramálum.
Loks kom Margrét þó eiðn-
um fram á Kirkjubólsþingi í!
Steingrímsfirði 18. ágúst 1662,
Eiðstafur Margrétar er á
þessa leið:
— Til þess legg ég Margrét
Þórðardóttir hönd á helge.
bók, og það segi ég almáttug-
um guði, að ég hef aldrei, ung
né gömul, á allri ævi minná
galdur Iært, ekki heldur meC
galdri eða fordæðuskap rneir
gert eða gera látið nokkurr,
karlmanns eður kvenpersónu,
ungri né gamalli, ekki heldur
gripum, fénaði eður fjárhlut-
um nokkurs manns, né það af
nokkrum fengið að gera, og í
engum ráðum eður vituno'
þar um verið, hvorki meo
Þórði heitnum Guðbrands-
syni né neinum öðrum, og a8
svo stöfuðum eiði sé guð méx
hollur, sem ég segi satt, er
gramur ef ég lýg. —
Eiðstafurinn speglar ýmis
þau afbrigði, sem búast mátti
við, að galdramaður hefði i
frammi með konst sinni.
Margi’éti var bjargað fíá
báldauðanum, en galdrarykt-
ið fylgdi henni langt út vfii
gröf og dauða. I flótta sínum
og vörn hafði hún örðið oi
stórtæk á hamingju sér tiJ
handa og gerzt höfuðpersóns
í fjölskylduátökum. Þess heí-
ur hún óefað orðið að gjalda.
Þeim sigri, sem hún vann á
Kirkjubólsþingi, tapaði hvm í
þjóðsögunni.
Þau séra Tómsis og Mai-
grét bjuggu að Sandeyri og
Unaðsdal í Snæfjallahreppi.
Talið er, að þau hafi eignazt
fjögur eða fimm börn. Vitaó