Alþýðublaðið - 30.06.1954, Side 5

jSíiSvikudagur 30. júní 1934
ALÞÝÐUELAÐSÐ

T'LESTIR HAFA gaman af
að sjá nafnið sitt á prenti;
margir greiða jafnvel fé fyrir
J>á vegsemd. John Hvasta, fj'rr
verandi sjóliði í bandaríska
flotanum, mundi hins vegar
vj.lja gefa talsvert fyrir, að
nafn hans hefði aldrei í blöð-
uim birtzt, en þar hefur oft
mátt lesa það í íeitletruðum
fréttafyrirsögnum. í fyrsta
skipti gat að líta það þar í októ
bermánuði, árið 1348, þegar
hann var handtekinn í Tékkó
slóváMu og sa-kaður um njósn-
ir, ■—- sem hann hafði aldrei
gerst sekur um og játaði held
ur áldrei á sig; — í anrað
skipti árið 1349, þegar hann
vár funfnn sekur fyr’ir alí-
býðudómstóli, og síðan dæmd
ur áf hæstarétti í tíu ára fang
elsi: Eftir þetta var hljótt um
nafn hans um hríð, eða þang-
að til Lundúnablöðin birtu þá
íregn. snemma á árinu 1952, að
Jionum hefði tekizt. ásainí
nokkrum tékkneskum föngum,
. að flýja úr hinu illræmda vírk
isfangelsi. Leopoldov, í Sló-
Vafcíu. Fréttirnar af flótta
ibans fengust síðar staðfestar,
en sjáifur virtist hann gersam
Jega horfinn. rétt eins og jörð
5n hefði gleypt hann, og var
það um tveggja ára skeið, eu
þá bárust þær fréttir, að Tékkó
slavakiska xíkásstjórrj'.n hefði
gefið honum upp sakir, og að
hann væri kominn, heill á húfi,
í aðsetur bandaríska sendlráðs
ins í Prag.
Frásögnin af réttarhöldun-
um; fangelsisvist hans og
ílótta, samin af honum sjálf-
lum, hefur nú birtzt í blaðinu,
„Saturdajr Evening Post“.
FÆDDUR í SLÓVAKÍU
Faðir hans haíði. á sínum
tíma v|rið járnjðnaðarverka-
rnaður í Austur-SIóvakíu. A-
samt tugþúsundum starfs
bræðra sinna þar, leitaði hann
Vestur um haf, til Bandaríkj-
anna. í von um betri lífskjör.
Fyrst í stað fór hann einn síns
liðs, eins og þeir hinir, og það
tók hann táu ár, að vinna fyr-
5r þeim peningum, er með
þurfti. til þess að hann gæti
kostað för konu sinnar og Jan
litla, sonar þeirra, — er síðar
var nefndur John, — vestur
tem haf. og stofnað héimili í
New-Jersey. John var því ell-
efu ára að aldri, þegar hann
fluttist til Bandaríkjanna, ár-
ið 1938. Hann stundaði þar
skólanám, og gekk síðan í sjó
herinn. Að styrjöld lokinni, af
réð hann að halda áfram námi.
Eins og allir bandarískir her-
menn, átti hann, að lokinni her
þjónustu, rétt á að njóta riám-
kjara, samkvæmt ákvæðum
nefndar þeirrar, er kosin haíði
verið til að skipuleggja nám
og starf fyrrverandi hermanna,
en þau voru á þá leið, að þeir,
sem barizt höfðu í styrjöldinni,
hvort heldur sem var í land-
her. flugher eða flota, hlutu
90 dala styrks á mánuði, sér
til lífsviðuryæris, auk þess sem
þeir þurftu ekki að greiða fyr-
ir skólavist sína og fengu nauð
synlegustu námsbækur ókeyp-
is. Þar eð bandarískir háskól-
ar gátu ekki, þegar fram í sótti,
veitt öllum þessum nemenda-
íjölda viðtöku, var þeim leyft
að stunda nám við erlenda
háskóla; fóru margir þeirra til
Frakklands í því skyni, en aðr
ir til Bretlands eða Skandina
víu. NiO'kkrir lögðu leið sína til
Tékkóslóvakíu, — menn sem
voru þaðan kynjaðir, og stóðu
John
enn í fjölskyldutegslum við
„ættjörðina".
NÁMSDVÖL f BRATISLAVA
John Hvasta var einn í þeim
hópi. Hann afréð að stunda
nám við háskólann í Bratislava
í Slóvakíu. Hinn mánaðariegi
90 dala stytkur, ásamt nokkru
viðbótarframlagi frá banda-
ríska sendiráðinu þar. átti að
nægja honum til lífsviðurvær-
is og námskostnaðar. Mánuði
eftir að hann kom þangað, tóku
kommúnistar völdin í landinu.
John gat ekki gert sér í hugar
lund, að það gæíi skipt hann
nokkru máli,. •— það væri
vandamáli. sem aðeárþ snierti
þjóðina sjáifa. Hann eignaðist
brátt nokkra kunningja, ■—
einn bsirra átti ieppabiifreið,
og annar hafði hug á að nema
ensku. Fyrir atbeina þeirra
kynntist hann bráðskemmti-
Iegri stúlku, — Gahriellu
Danis, — og varð ástfanginn af
henni.
Á SKAMMRI STUND .. .
Haustið 1948 skrapp hann til
Vínarborgar, en þangað er
skömm leið yfir Dóná, og þeg
ar hann kom úr þeirri för,
hafði kunningi hans, sá er
jeppalbyfreiðina átíí, " ver£ð
handtekinn. Gabriella var
mjög óttaslegin og bað hann
að hverfa sem fyrst úr landi
og taka hana með. Enn gat hon
um þó ekki skilist, að hann
hefði ijokkuð að óttast, en á-
kvað þó_. að hann skyldi kvæn
ast stúlkunni áður en langt um
líði, og vonaði, að hún fengi þá
bandarískan ríkisborgararétt.
í KLÓM LEYNILÖGREGLU
KOMMÚNISTA
Dag nokkurn í októbermán
uði, 'hugði'st hann fara og hitta
Gabriellu; en þá bar að leyni-
lögreglumenn, sem báðu hann
að koma til viðtals, og kváðu
það ekki mundu tefja hann
meir en hálfa klukkustund.
Svo fór sarnt, að það viðtal stóð
dögum saman, og var hann
sakaður um njósnir. Fyrr um
haustið hafði hann farið með
kunningja sínum í jeppabifreið
inni til að vera viðstaddur
brúðkaup frænda hans. Var
honum nú gefið að sök, að þeir
hefðu numið staðar á leiðinni,
þar sem væru neðanjarðarbygg
ingar Skodaverfcsmiðjanna, og
elinnig,: að maðpr „í. hvítum
frakka“ ‘hefði afihent honurn
þar skjöl nokkur. John Hvasta
svaraði því til, að sér hefði ver
ið með öllu ókunnugt um að
nokkrar slíkar neðanjarðarverk
smiðjur fyrirfinndust ‘á því
landssvæði, er þeir höfðu lagt
leið siína um; að þeir hefðu ek
ið í einni striklotu á ákvörðun
ar.stað, og að hann kannaðist
ekki við neinn náunga á „hvít
um frakka“. Þeir, seim fram-
kvæmdiu yl'írheýrsluna, voru
hnir dólgslegustu, og leiddu nú
kunningja hans báða fram sem
vitni gegn honum, en þeir
höfðu játað ákærunni, — og
bar annar þeirra að minnsta
kosti þess greinilega merki, að
hann hefði v\ið píndjur ;t$
þess. Jo'hn var síðan beittur
sömu aðferð, en árangurslaust;
hann (hafðli. v.'írið éSdnn uppl
í grísk-kaþólkri trú, og þúidi
bærár til að auka sér þrek, þeg
ar honum var misþyrmt sem
mest.
FYRIR ALÞÝÐUDÓMSTÓLI
Gaíbriella gerði alt, sem
ÞEGAR leynilögregla kom
múnistastjórnariimar í Ték
kóslóvakíu handtók banda-
rí&ka stúdentinn John
Hi-asta á sínum ííma, vaktt
það heimsathygli. Plótti
hans úr fangelsinu nokkrum
árum síðar vakti ekki síður
athygli. — en í grein þessari
er hermt frá þe'm atburð-
um, samkvænit frásögn
Hvasta sjálfs.
henni var unnt. honum til
hjálpar. Hún var yíirheyrð og
kvalin til sagn,a.. og syo.fór, að
hún sýktist af berklura. John
var ókunnugt um það. en sótti
' um leyii til að mega kvænast
henni, þar eð hann hugði, að
bandaríski ríkisborgararéttur-
i ir.,n gæti orðið henni einhver
(vernd. Þau voru gefin saman
í íangelsinu. en síðan hefur
vesa'Iings stúlkan dvalizt í
sjúkrahúsi. í júnímánuði 1949
var John og fyrrverandi kunn
ingjum hans loks stefnt fyrir
aljþýðudómstól. Þeir neituðú
þar fflam sakaargjif-tuin, allir
þrír, og þeir tveir. sem áður
höfðu játað, á þeim forsend-
um, að beir hefðu. verið píndir
til þess. Ákæruatriðin voru
fölsuð. jafnvel í smæstu atrið
um; til dæmis var sagt. að þeir
hefðu ferðast í lokaðri fólks-
i bifreið í stað jeppabifreiðar, og
, að þeir hefðu haft Ijósmynaa-
! vélar meðferðis og ýmislegt ann
: að. Öll málsferðin var greini-
lega ekkert annað en hörmu
legasti skopleikur. einn dóm-
aranna féll til dæmis í svefn
í miðjum réttarhöldunum, og
meðdómendurnir urðu að
hrista hann til, vesna þess að
hrotur hans trufluðu yfir-
heyrsluna. Dómstóllinn dæmdi
þá álla seka; og Hvasta hlaut
þriggja ára fangelsi. Þeir á-
frýjuðu allir máb sínu til
hæstaréttar, en þar var refs-
ingu Hvasta breytt. — í tíu
ára fangelsi.
í VIRKISFANGELSINU
t Hvasta var sendur í virkis-
fangelsið Leopoldov, til að af
plána refsi^u sína. Virki betta
var upphaf'lega byggt af Tyrkj
um um 1665. Virkismúrarnir
eru 10 m. að þykkt og 13 m.
háir. og var jþeirra gætt af varð
mönnum leynilögreglunnar,
aúk bess sem þeir voru girtir
háspennuiþráðum. Aðeíns tvenn
göng lágu í gegnum þessa
múra; önnur að neðanjarðar-
hvéifingu, þar sem fangar voru
gevmdir í hlekkjum, þegar svo
bar undir, en hin að vindubrú,
sem einkhverntíma í fyrndinni
hafði legið yfir síkið. umhverf
is virkismúrana. Fangarnir,
sem fyrir voru þegar Hvasta
bættist í hópinn, höíðu flestir
verið dæmdir fyrir stjórnmála
afstöðu sína: — fyrrverandi
forsætisráðherra og fyrrver-
and.i menntamálaráðherra, og
a.uk þess alimargir prestar
Jicfin, , ,band;ú(íkj arn an ninum“
var bar hið bezta tekið. og þar
sem fangarnir stvttu sér stund
irnar með bví að kenna hverir
öðrum. kenndi bann þeim
enefcu, band.aníska söng'va og
oöcnur, og sagði bei maf háttum
þjóðar sinnar og Hfsviðhorfi.
I
FLÓTTINN
! Á meðal fanganna var einn
ig fyrrverandi liðsforingi úr
tékkneska hernum, Pravos
Raiclil, sem tvisvar hafði verið
dæmdur til dauða; í fyrra skipt
ið af Rússum, er þeir tóku
hann til fanga ásamt þýzku
herfylki, sem hann hafði verið
neyddur til að láta skrá sig í,
og í seinna skiptið 1948 fyrir
njójsnir gjegn. ,sltj órnarvöldun-
um. Hann hreyfði þvi við
Hvasta, að þeir skyldu reyna
að flýja. í leit sinni að útgöngu
leiðum fundu þeir göngin út
að vindubmarstæðinu. Þessi
göng höfðu verið fyllt upp að
miklu leyti. og nú hafði fang-
elsisstjórinn ákveðið, að láta
hlaða fyrir þau, og einnig að
láta brjóta niður nokkrar turn
byggingar efst á múrunum.
Þeir tveir af göngunum sem,
settir voru i bað starf að hlaða
fyrir göngin, fóru sér hægt
við það, en hins vegar unnu
þeir að bvi í laumi, að ryðja
færa útgönguleið. Reichl og
Hvasta og síðar tveir aðrir af
föngunum komust að þessu og
ákváðu að flýja saman. Ákváðu
þeir flóttadagjnn, þann 2. janú
ar, 1952, og skyldi lagt af stað,
um leið og h.ornið væri þeytt,
til merkis um. að vinnu væri
lokið. Gerðu þeir ráð fvrir, að
þá myndu líða 25 minútur, áð
ur en þess yrði v »”t, a6 þeir
væru á brottu. Sú áætlun
stóðst, en Hvasta tognaði rlli
lega á öðrum fæti, þegar hann
stökk út í virkisgröfina; urðu
hinir að veita honum aðstoð,
og tafði það nokkuð för þeirra.
Hvrasta bjóst við því, að sín
biði aðeins lífstíðarfangelsi, ef
þeir næðust, og tók hann því
að sér íorustuna. Það virtist
augljóst mál, að þeir hlytu að
vekja á sér athygli, ef þeir
héldu hópinn allir sex: þeir af
réðu því að fara þrír og þrír
saman, og skildu leiðir, eftir
að hafa ákveðið hvar þeir
skildu hittast aftur, og voru
þeir Hvasfa og Reichi í öðr-
um’ hópnum, ásamt þriðja
j mar.ni. Ekki hitti Hvasta nema
eínn úr hinum hópnum aftur
í Muntíhen, þegar hann sjálfur
náði þahgað. að tveim árum
liðnum. Jjohn tókzt að útvega
þef.m féfiögifrn nokkurn mat,
og uoplýsingar, varðandj urn
hverfið. en skömmu síða-r
missti hann aí beim báðum í
náttmyrkri í skógi. Hann
hélt bá förinni áf.ram einn síns
Framhald á 7. síðu.
Samtal við Viihjálm S. Vilhjáimsson -
Bók um bóndann á Hjálmsstöðu
hagyrðinginn oo gieðimanninn
PÁLL GUÐM UNDSSON,
bóndi á Hjálmsstöðum í Laug-
ardal, hefur um langan aldur
verið einn af kunnustu hagyrð
ingum landsins, og er hann víð
kunnur maður. Enn fremur
var hann um alllangt skeið
leiðsögumaður ferðamanná um
austursveitir og öræfi þeirra.
Páll Guðmundsson e;* nú rúm-
lega áttræður, fæddur 1373, og
hefur því lifað tvenna tímana.
Hjálmsstaðir voru fyrr meir í
þjóðbraut, enda komu þangað
margir menn, erlendir og inn-
lendir, lærðir menn og ríkir,
ólærðir og fátækir, flækingar
og ferðalangar.
Páll Guðmundsson hefur því
frá mörgu að segja.
Villhj. S. Vilihjálmsson heíur
undanfarna mánuði unrsið að
þvi að skrá endurmmningar
Páls, og er þetta allmikil bók,
um 18 arkir að stærð, og kem-
ur hú út í baust, en útgefandi
er Prentsmiðjan Oddi h.f.
Alþýðublaðið sneri sér iil
Villhjálms : per og spurði hann
um bókin;. ílánn sagði:
„Við neínum bókina . „Tak
hnakk þinn og hesi“. Páil á
Hjálmsstöðum hefur alla tíð
verið gleðimaður, hagyrðingur
og hestamaður. Hann var alltaf
hrókur alls fagnaðar, a*afúsu-
gestur í kunningjahóp og snjall
sögumaður og skáld. Mér hefur
þótt gaman að skrá írásagnir
hans, og ég vona, að menn geti j
sótt í þær bæði skemmtun og j
fróðleik. Páll á Hjálmsstöðum |
er tilgerðarlaus maður, hefur!
haft- glöggt auga fyrir hinum
björtu 'hliðum lífsins, alia tíð ^
barizt eins og hetja við eríi.ð-
Ieika búskapar, barnaórnegðar,
ferðamennsku og sjósóknar —
og ailltaf verið með bros á vör.‘
■— En naifn bókarinnar.
„Ja, það íelur í sér eðli Páls
og lífsviðhorf. Eina.r Benedikts
son sagði: „Ef inni er þröngt,
tak ihnakk iþinn eg hest og
hleyptu á burt undir loítsins
bök.“
Þeír. voru vinir Páll og Ein-
ar. Og þetta heíði Einar sann-
! arlega getað sótt til Páls á
Hjálmsstöðum, því að þetta
gerði Páll alla tíð. Og svo sagði
Eiriar líka:
með nesti við
bogann og bikar með. Betra á
dauðlegi ’ heimurinn eigi.“ Og'
Páll hefur oft sagt áiíka setn-
ingar í vísum sínum og kvæð-
um.“
— Er mikið af ljóðum Páís í
bókinni?
„Nokkuð, en í hvert sinn
fylgja þeim sögur, hvenær orkt
var og hvernig vísurnar urðu
til. Annars er Páll ákafíega við
kvæmur fyrir vísum sí.num og
ljóðmælum, mi-klu viðkvæmari
fyrir þeim. heldiur en fyrir því
að segja sögur af sjilfum sér
og samferðamönnum sínum.“
— Hvenær kemur bókm út?
„Ég Iheld, að útgeíandinn
hafi í hyggju að láta hana
koma út í haust. Hún er að
minnsta kosti 'komin í prent-
smiðjuna.“
Það er ekki að efa, að margir
munu fagna þessari bók. Páll
hefur alla tíð verið vinmargur.
Þetta er áttunda bók Vil-
hjálms, en þriðja minningabók
hans. Hinar tvær, Siguröur í
Görðunum og Kaldur á köfium
seldust upp á skömmum tíma,
II. S.