Alþýðublaðið - 10.07.1954, Blaðsíða 5

ÍLawgard'agUr 10. júlí 1954
JÁ, Sigurður fann, að „það
þarf að laga alla þjóðina". Til
þess að gera það vildi hann
láta allt haldast í hendur, —
skáldskap, söng, músik og leik
listina. Hann vildi giæða sjálfs
virðing og smékk fólksins og
toonum tókst furðulega að
'verða mikið ágengt í því efni.
„Frá scenunni má mennta
þjóoina í skáldskap, söng og
músík. — sýna mönnum alla
helztu þjóðsiði frá öllum öld-
um, bæði andlega og útvartis,
með málverkum, tabieau o. s
ffrv.“, sagði Sigurður. Og það
leið ekki á löngu þar lil hann
var farinn að koma einnig
þessu í framkvæmd. Til þessa
tíma var litið uto leiklist á ís-
landi, — aoeins voru það skóia
piltar, sem léku gamanleikj. og
oftast á dönsku. Þetta vildí
Sigurður bæta upp og fór að
sýna jafnhliða gieðileik-p.num
skrautsýningar úr fornsögun-
um, lifandi myndir (tableaux),
sem hann stóð fyrir að öliu
'ieyti, teiknaði búninga, málaðl
tjöld og sá um ailan útbúnað
En leiksviðið þurfti að íá Ls-
lenzkt léikrit, sagði hann. og
það var beinlinis eða óbeinlínis
fyrir áfhrif hans, að íslenzku
skáldin íóru að reyna sig á þvi
að búa til sjónleiki, — Matt-
Jiías, Kristján Jóns^on, Yaldi-
rnar Briern, Jón Óia^sson og
Indriði Eir.arsron. Matthías
Jodhumsson, þá . skólapiltur
(1861), sem bjó í sarna húsi og
Sigurður (næst klúbbnum. þar
sem Jeiksýningar voíii haidn-
ar), segir: ,,Þar var einnig Jón
Ámason bókavörður, — báðir
gagnteknir og fullir af íslenzk-
um fróðleik; höfðu þeir. mikií
og margvísleg áhrií á mig,. og
fór ég þá að semja Útilegu-
mennina.“ En Sigurður hefur
að líkindum átt töluverðá hlut
deild í leiknum, þar sem hon-
um voru svo kunnugar fornr
sagnirnar. og sjálfur ortí hnan
draum Skugga-Sveins, sem
Máttihías síðar felldi úr leikn-
um.
Sigurður sparaði hv-orki
tíma né krafta til undirbúnings
þessum. nýja leik, sem tekinn
var beint úr íslenzku þjóðlífi.
Leikurinn var frumsýndur í fe
brúar 1862, og bæjarbúar voru
örlátir í lcifi sinu um hinn unga
höfund, og dáðust mjög að
hinni meistaralegu sviðsatn-
Ingu og leiktjöldum Siguxðaf.
Er Útilegumennirnir voru
sýndir veturinn 1866, stóð aít-
arlega í salnum ungur skóla-
piltur norðsn úr Skagafirði og
horfði á leiksýningu í fyrsta
sinn. Þá varð Indrioi Einars-
son svö gagntekinn af hriín-
ingu, að hann spurði sjálfrli
sig: ,,Er ekki þetta það.mesta í
he:mi?“ Hann segir svo frá í
minningum sínum Séð og lifað:
„Allt í rinu var komiö vi.ð öxl-
ina á mér. .. . Ætlarðu ekkl að
fara? En áhorfendasalurinþ
var tómur fyrir hálfum tímá.
Þá vaknaði ég af dvala og gekk
heim . . .“
Sígurður og Indriði v.róu
miklir vinir og eggjaðí Sigurð
ur hann á að semja iögu1eikrit.
Xndrði reyndi að semja Ieikrit
út af Gfsla sögu Súrssonar, en
það var Nýjársnótt hans, sem
varð einn sá helzti leikviðburð
ur, sem nokkru sinni hefur átt
sér stað í Reykjavik. Nýársnótt
In var frumsýnd 28. desember
1871 og svo var fögnuður bæj-
arbúa mikill, að þeir skutu
saman 150 ríkisdala heiðurs-
gjölf handa hinum unga höf-
undi, sem sjálfur bafði leikið
Guðrúnu. En Sigurður málari,
sem (átt hafði svo mikjnn, þátt í
þv,í að. leikurinn varð til, og
hafði gefið honum hina guli-
fallegu og smekklegu ytri um-
urour
gjörð, — hann fann sigugleði i
því að haía .hjáipað til að skapa
listaverk,— um sjalfan sig var :
hann alls ekki að hugsa. Ir.d- ;
riði segir sjálf.ur: „Hann stapp-
aði í mig stáldnu, þegar ég var
að geíast upp.“ Sigurður háfði
svo að segja staöið við h'.ið
Indriða meðan leikritið 'var í
smíðum. þáð vár hann. sem1
genþekkti þjóðsögurnar, gerði i
atihugasemdir, teiknaði jafnóð-.:
um búninga og sú um allan.
hin'n mi'kla útbúnað, 'og fýrir
hann varð sigur Indriða kór-j
ónan í fómarstarfi hans sjálfsj
fyrir íslenzka leikíist.
En hugsjón hans og fram-
sýn[ staðnæmdist ekki við svp;
búið. Hann .vildi láta stofna;
„National Scenu“, og þetta
skipulagði hann allt saman og
lagði tillögur sína fyrir atmenn
ing. Menn áttu að leggja sam-
an krafta s.'na, byggja gott
leikhús,. stofna leikfélag,
menntast í leiklrítinni; þýdd
og fr.umsamin ágæti? lei.krit
átti að fá og þar á meðal þýdd
ieikrit Shakespeare’s. Hann
hafð] nú orðið bess valdandi. að
. ..intelligent men“, eins og
hann komst að orði (1858), syo
sem Indriðj og Matth'ías, voru
farnir að semja góð leikrit. en
allar þessar hugmyndir , hans
reyndist ekki unnt að fram-
kvæma meðan Sigurður var á
lífi. „En hann var búinn að
sýna leikhúsgéstum í Reykja-
vík,“ segir Jón Auðuns, ,,að
þessi grein listarinnar átti sér
niiklu rneiri möguleka. i h-
landi en nokkurn hafði dreymt
um. Leiksvið hans i „Gildaskál
anum“ og „Glasgow“ höfðu
opnað Reykvfkingum ævintýra
heima, sem fæstir þeirra höfðu
áður séð, cg veitt m-iklum
menningarstraumum ýfir hið
fátæklega bæjarlíf.“
Ætli þeir, sem nú sækja hið
veglega leikhús Reykjavíkur,
hugsi nokkru sinni til manns-
ins, sem var frumkvöðull að
yerulegri leiklistarstarfsem: á
Islandi. Þegar þeir horfa á ný-
tízku útbúnað, glæsilega Ijósa-
dýrð og beztu leikara þjóðar-
innar og frá útlöndum, ætþ
þeir sjái þá í anda Sigurð Guð
mundsson málara, veikan og
bláan af kulda vera að strita
við fram undir morgun að
mála leiktjöld í gamla „Glas-
gow“. Síðasta veturinn, sem
hann lifði. var hann áð mála
leiktjöldin fyrir Hellismenn
Indriða. Þessí vetur, 1873:—’74,
var kallaður „Hreggviður
stóri“ eða „svellavetui;. hinn
mikii“, og þá var'það oft að
Si.gurði var kalt í stóra salnum
í Glasgow- fliúsinu. Hann fékk
vont kvef, en starfsáhuginn
var svo mikill að hann hætti
ekki vinnunni. Upp frá þyí
batnaði honum aldrei. Síðustu
kröftum sinum varði hann til
þess að búa Þingvelli fýrir þús
und ára hátíðina, árið 1874.
Þetta gerði hann með sömú
vandvirkni, smekkvísi og hug-
viti, sem honum var lagið; þó
að hann væri þá orðinn mjög
aðframkominn af sjúkleik
þeirn, sem leiddi hamr litlu síð
ar til bana. Hér sem éndfanær
var það sköpunargleðin ein,
sem hann bar úr býtum. Þegar
konungur spurði Hilmar Fin-
HVERS VEGNA hófuy
þeir Matthías JechumssoiiS
og Kristján Jonsson að'S
skrifa leikrit? Oe hver var)
það, sem stuðlaði mesí og)
hezt at& þeim sigrí, sem lnd-1
riði Einarsson vann með-
..Nýársnótt'* sinni? Skyldii ^
gestir þjóðle khússins muna^
hinn raunverulega frum-ý
herja íslenzkrar leiklistar,
— Sigurð Gifðmundsson S
málara? S
■ seíi landghöfðingja, hvort ekki
mætti með einhverju móíi j
heiðra manninn. sem svo snH!d;
arlega hefði séð um ú’búnað j
og skreytingu staðarins, er sagt
að hann hafi eytt þv: og sagt:;
1 ..Ilan har ikke forfjent noget“
(hann vérðskuldar ekkeft).
i ..Þetta var jiiðásta kveðja vá'd-
haíanná til- hans;“ segir Jón
! Auðuns.
j. . '■ Naumast hátti buast við því,
' að Fjnsen væri mjög vel v:ð
Sigurð málara, því að hann
var eldheitur í sjálfs'tæðisbar-
áttunni og oít berorð'ur gegn
! sij órnarvaldinu. i Nokknr á-
i deilukvæði mun. Sigurður hafa
'ort um þeíta efni. sem flest
j komu í Ijós eftir hann látinn.
' Það.voru „k.völdféiagar“ Sig-
urðar. sem unnu inest að þyi
! ao koma Jóni Ólafssyni undan
eftir að ,.íslendingabragúr“
hans kom út og allt fór í upp-
| nám. Nóttina áður en stiftamt
maðurinn, Hilmar Finsen, átti
að táka yið hinu virðuiega
i ands'n öfoingj aembæt: i, 1. apr-
íl 1873, var stórt svart flagg
hengt við fánastögnir.a fyrir
utan hús Finsens. En Siguður
, hafði; málað á það stórum hvít
i;um stöfum: „Niður með Iands-
hö£Singjann“, og stóðu stafirn-
ir á höfði til að sýna enn meiri
óvirðingu þeim, sem þannig
þóttust ætla að „þóknast ís-
Iend:ngum“. |
: ' ■— :* — > ; .|
Sjgurður miálar! haíði ekki
komið til íslands.til að leita sér
frama né fjár. enda hlaut hann
hvorugt. En efamál er, hvort
nkkur maður hefur sýnt me;ri
föðurlandsást eh hánn. Á þeim
starfssviðum, sem hann tók sér
fyrir héndur, varð hann braut
rvðjandinn. hugsjónsmaðufihn
og ‘kúnnáttumaðurinn,: sem
öllu fórnaðj, 'er bláfátækur mað
ur framast getur fórnað. Én
hann var of trúr sjálíum sér
til þess að skjallá þá. sem óeir,
lævir voru, þó þeir hefðu ýfir-
ráð í dínum höhduhi. Eitt sihn
?égir hann í bréfi til vinar síns
(líklega Síeingríms) í Kaup-
mannahöfn: „Dyggði-n verður
að : betla krjúpandi. á knjánum
pg .þiðia um náð hjá löstunum, •
segir í Harnlet, svo var það á
16. öld og svo er bað nú.“ Hann J
Vissi vel'. hyernig átti að haga
sér til þess að komast áfram í |
heíminum., en ekki valdi hann
þann veginh.
Sigurður • málarj var kosinn
fullthúi á! Þíngvajlafundinn
1873. „En meðan sigurvfman
vará þjóðinni eftír þúsund ára
hátíðina," ségir Jon Auðuns,
,.var hann að hníga í valinn,
maðurinn. sem dréymt hafði
stærri drauma um ísiand en
flésta aðra menn. Hanh dróst
vfir til Jóns Guðmundssorrir
til að' borða miált.íð og máltíð.
Dagleg spor hans upp í helgi-
dóminn hans: Forngrjpasafnið
á Dómkirkjul'O'ftinu, urðu
þyngri og þýngri ... og svo
gekk hann heim í fátæklega
herbérgið sitt í Davíðslhúsi. í
hjartanu brann f "V iriandsási-
in. -hún' var sterkari hjá Sig-
urði málara og raunarmörgum
öðrum en hún hefur nokkurn
tíma siðar orðið á íslandi, og
gremjan brann gegn öliu þessu
öndverða -qg yjtiausa í samiíö-
inni. -.'feém 'h'an'n hafði e'kki ráðiíl-
við.“ . . .. - ■ -
í bréíi, "sero Matth.ías skrifae
til séra Jóns Bjarnasonar, sesa :
þá var í Ðéfcórah. Iówa, segir
heðanmáls: ,,Mlá3araanmin’ginn
er að deyjá: — úr biúg og 'tær-’
ingu, -— ég sat í Davíðshúsi hjá
honum :: gær og gérði „skéif'- ;
ur“ þégar ég gekk út. Háhn' lá :
í hundafletinu í eínum böígu-
stokk. ískaldur undir tuskurn
og aleinn — pg banvænn! AIlt-v:
af aS íala um að.ekkert gangi
nieð framíör. Iahdsihs.“
Þá var Sigurður fluttur, í
sjúkrahúsið.éém vár- upþi'yíi.r
Gildasfcálanúiri.' þar ■ sem hann
hafði löngum setið við að má'iív...
íeiktjöld, pg.þar :nndaðist hannH
7. septemþer 1874, aðein3 41
árs að aldri: Þaða.n fór útför
hans fram. Séra Matthías fluttt
áihrifamíkla ræðu, og meðal.
þeirra. sem íylgdii honum til
grafar. vöfu nokkrar konur ..í
skautJbúningi með svártan; fald.
Lárus Sigurbjörnsson tekur
það fram í tveim af greinuh'é.
s'num uro' Sjgurð í Skírni, að>
Matthías hafj ekki yerið jkrsægds
ur með þaú erfiljðð, er 'han»;
ortiéftir Sigurð, en að litlu sið:;
ar, ér hann orti um Haligrím.
hið alkuhna Ijóð, þa hafi hanni,
verið að-'hu-gsa um Sigurð, -en'
ekki■ Hallgrím, er hann kváð:
' . ., • • "• : •'. ... . . . •' ’ó;
„Aáburð-sé ég anda mínum
nær,'
aldjr þó að liðnar séu tyær,
inn í dixiinQt Ög hröriegt hús ég‘
treð. "
Hver éf 'sá'ý'sém' • stynúr þar' -3?
' ■ beð?“
bvf að henn var þá nýlega bú-
inn að siá með eigín augum
Sigurð Guornundsson á dánar-
beði, pg Lárus. SigurbjörnssÐt^
segir, að lýsingin: „Hár er þétt
og, hrokkið. ‘ hvitt og svart'ri,
eigi við Sigurð en ekki Halít-
grím. En- erfiljóðin, sem"Stei®~
grímur orti nm Sigurð, erw
gullíálleg' ög- tilfinningarík, og'
ér ein'hendingin svöna:
,.Og ha'í+u minning, móðurláð,
þess manns í fulíu gildi,
sem he.fði blóði feginn fáð
hevrn, flekk af þínum skildi.'*'
— * —
ÞaS máetti flytja iangt máí
■ Framlhaj.d á 7. síðu.
FIMMTUGUR er i dag Hen-1
, ry Hálfdánarson, skrifstofu,-
stjóri Slysavarnafélags ís-
lands.
Hann er fæddur á ísafirði
10. júlí 1904.
Henry býrjaði ungur að
stunda sjó á vestfirzkum bát-
,um og starfaði vjð það um
skeið, Fór siíðan til Vestur-
heims og var þar við fiskyeið-
ar.
Eftir að Henry kom heim
áftur fór hann a lof'tskeyta-
skóla og lauk þar prófi. Vár
ríöan loftskeytamaður á ís-
ienzkum togurum, lengst með
aflakónginum Guðmundi Mark
ússyni, bæði á „Tryggva
gamla“ og síðar á „Hannesi ráð
herra“.
Síðar réðizt hann á strand-
ferðaskipið „Súðin“ op; var þar
um árabil eða þangað til hahn
réðist skrifstoíustjóri Slysa-
yarnafélags íslands. Starfi sínu
hjá 'SÍysavarnafélaginu hefur
hann gegnt með dæmafárri ár-
vekni og samvizkusemi, og hef
ur með því unnið sér traust og
Henry Háífdáiiarson.
virðingu allra, sjófarenda sem
annarra, sem notið bafa að-
stoðar félagsins.
Henry er fyrir löngu or'ðinn
þjóðkunnur fyrir störf sín í
slysavarnamálum.
En það mál, sem ég tel að
muni halda nafni hans lengst
á lofti, er hugmynd hans ma
ág koma hér á laggirnar sjó-
mannadegi.
Beint frahahald Sjómanna-
dagsins er' bygging „Dvalar-
heimilis áldraðra sjómanna’1,
sem verður ævarancli minnis--
varði saTntakamáttar: isLenzka
sjómannastéttarinnar á 20. öld •
'inni..
. Henry hefur verið formaður
Sjómannadagsráðsins I Reykjá
vík frá stiöfriuh þéss, og aðal-
driffjöðú'r í ölíúm frahakvæmd-
um i-áðsins. óh’ætt mun að fulf
yrða, að hann eyði flestum sín-
úm- frístundum til staría fyrir
þetta áhugamál sit.t.
Á þessum merku tímamótum.
í ævi Henrýs levfi ég mér fj'rir
hönd íslenzkra sjómanna að’
genda honum og 'konu hans, frú'
Guðrúnu S. Þorsteinsdóttur,
beztu árnaðaróskir og kveðjur,
með von um, að við fgáum enn
um fjölda ára;að njóía eldmóðs
h'ins og áhug'a íhinu.n þýðing
armiklu málum íslenzku sjc-
roa ijnastét'tarinnar.
Til hamingju með afmælið.
.Garðar Jónsson. :