Alþýðublaðið - 22.02.1955, Qupperneq 5

ÞriðjucLaginn 22. febrúar 1955.
ALÞYÐUBLAÐIÐ
LJOÐHARPA danska skálds
ins Jeppe Aakjær á sér tvo
meginstrengi; — ástina til ált
haganna umhverfis Skive,. og
hina ríku samúð með ö'lum
o’nbogabörnum þjóðfélagsins
og öllum minnimáttar.
Atthagaljóð hans eru mörg
með nokkrum rómantískum
blæ; bera vitni einlægri undir
gefni hans við vald ör’aganna.
En þegar hann velur sér þjóð-
málin að viðfangseínþ verða
verk hans þrungin svo miklum
baráttuanda, að ott virðist þar
'úm beinan, markvissan stjórn
málaáróður að ræða. Öðru
hverju tekst honum að knýja
þessa tvo meginstrengi til
sterkra samhljóma, en hitt gef
ur auga leið, að of/ar skapast
nokkurt misræmi fyrir baráttu
áhuga hans í þágu dönsku
verkalýðshreýfingarinnar og
ást hans á hinni kvrrlátu, í-
haldssömu bændastétt átthag-
anna. Þetta misræmi hafði mik
il áhrif á skáldskap hans og líf.
Jeppe Aakjær fæddist árið
1866. Hann var átlunda barn
fátækra hjóna í bændastétt.
Fað!r hans var aivörúgefinn
maður, sem aldrei féll verk úr
hendi, og hafði lítinn tíma af-
lögu til að sinna öðru en bú-
skap og brauðstriti. Móðirin
var trúhneigð, dul í skapi og
dálítið þunglynd, — en hún
kunni ógrynni af gömlum
bjóðkvæðum og ævinlýrum og
veltti börnum sínum óspart
hlutdeild í þessurn auðæfum,
söng og sagði þeim sögur þeg-
ar hún sat og spann, eins og
Aakjær segir í kvæði sínu:
„Rokk-ur mömrnu".
í grennd við heimiK hans
rann Karupáin, og af henni
dró'hann ættarnafn sitt. Áin
liðaðist um akra og engi, mýra
drög og lyngmóa, og í þessu
umhverfi lágu rætur hans
djúpt í jörð, — dýpra en hann
gerði sér sjálfur grein fyrir,
að minnsta kosti fyrst í stað.
Hann byrjaði snemma að
vlnna; gætti geita og sauða, en
gerðist brátt leiður á hvers^
dagsiegu striti; hann varð
gripinn sterkri útþrá og stóð
hugur hans fyrst og fremst til
höfuðborgarinnar, Kaupmanna
hafnar, í skáldsögurj' ,,Hvor
der er gjærende Kræfter“ lýsir
hann á áhrifaríkan há'tt þeirri
lestrnarlöngun og fróðleiks-
fýsn, sem hann varð gripjnn í
hernsku. Athugull kennari
.komst á snoðir u-m iestrarlöng
■ un hans og sá svo um, að hann
■ nyt'L aðgangs að bókum. Ásamt
óðalsbónda nokkrum þar
sveitinni veitti þessi sami
kennari honum aðstoð til fram
haldsnáms, og ártð 1884 hélt
hann til Kaupmannahafnar
því skyni að ljúka þar mið-
skólaprófi.
Fyrstu kynni hans af höfuð
borginni. reyndust honum á-
hrifarík. Hann kjmntist brátt
mönnum, sem voru undir á-
hrifavaldi Georgs Brandesar
og Viggós Hörups. Þegar hann
sneri heim aftur, var hann
þrunginn nýjum hngmyndum
og hugsjónum. Hann flutti fyr
irlestra; hlaut meira að segja
dóm og hálfs mánaðar varð-
hald fyrlr „guðlast og æsing-
ar“ í ræðustól.
Árin 1887 og 1888 var hann
kennari og hermaður, en 1895
tók hann loksins stúdentspróf
og lagði síðan stu.nd á sögunám
um nokkurra ára bil. Á þessum
árum tók hann mikinn þátt í
félagslífi róttækra studenta,
en vann fyrir sér með próf-
GREIN ÞESSI, sem er eftir Peter Magnus og þýdd
úr norska tímaritinu Magasinet, lýsir ævi og skáldskap
Jeppe Aakjær, józka sveitadrengsins, sem varð eitt af
vinsælustu og áhrifaríkustu ljóðskáldum þjóðar sinnar
Megin atriðin í skáldskap Aakjærs voru boðun jafnað
arstefnunnar og túlkun átthagaástarinnar, enda lágu ræt
ur hans djúnt í jörð Jótlands, þó að hann vildi nýtt og
betra þjóðfélag og berðist fyrir þeirri hugsjón sinni í
snjöljum byltingarkvæðum.
Jeppe Aakjær.
stefnt sé gegn öllu því, er við
höfum svarið ást og tryggð á
helgustu stundum ævi vorrar.
Seinna snýr hann vopnum sín
um elnnig gegn stóriðjunni, en
af henni lelur hann aðeins
leiða félags’ega og andlega
eymd. Hann syngur u'fi bænd-
anna, -— eins og það var, — lof
gerð sína fyrir hin oánu tengsl
þess við náttúruna, fyrir starfs
gleði þess og heimiiisunað.
í formálanum -ið kvæðabók-
inni ,'lugens Sange“ skýrir
Aakjær frá því, hvernig á því
stóð, að honum kom til hiyjar
að semja slíkan ljóðaflokk, ár
ið 1905, þegar hann kom heim
frá Kaupmannahöfn, og síðan
hvernig ljóðin urða til
skömmu eftir nýárið 1906.
,,Þá- orti ég oft þrjú kvæði á
arkalestr:. auk þess sem hann dag. Vaknaði. er sól reis, og
skr-ifaði í'ýmis blöö og tímarit.'tók mér langár gönguferðir út
Fyrir áhrif Darwins fjarlægð-(á heiðina. . .. Já, það voru dá-
ist hann smám saman æ meir, samlegir dagar.“ Þessi kvæði
trúaráhrlfin að helman, og hans sýna, að Aakjær hefur
kynni hans af verkum þeírra kvatt Kaupmannahöfn fyrir
Brandesar, Björnsons, Ren-! fullt og allt, og snúið baki við
ans, Spencers, Henry Georges (hinum róttæku stofubyltinga-
og annarra skálda og hugsuða sinnum; að hann cr kom'.nn
beindu brátt huga° hans að heim sem skáld og maður.
þjóðfélagsmálum. ' Frá því árið 1970 bjó Jeppe
Hann hóf rithöfundarferil ......
sinn árið 1827 með harðorðu
ádeilurit; gegn starfsemi
heimatrúboðsins danska,
..Heimatrúboðið og höfðingjar
þess“, og því næst snerist hann
af minni beiskju e.n meiri
glettni gegn Grundtvigssinn-
um. Hann vildi láta stjórnmál
in koma í stað Irúmálanna,
frelsa fólkið frá trúartegri dul
spek. og snúa huga þess að a|(jar að mestu leyti á heim
jarðneskum viðfangsefnum.: j|-n 0g hvern einstakling í
Einkum eru það lejgulioarnir ^ fj-geðslumálum sínum, og það
og umkomulaust sveitafólk, hefur mjög verið rómað af
sem hann berst fyr:r í smásög ýmsurn> hve góða raun þetta
um, leikritum og skaldsögum hafi gefið. En hvað sem því líð
er hann samd. á þessu tíma- ur) má öllum vera það Ijóst, að
bili, en einnig orti hann þjóðfé sicólar ná því aðeins tilgangi
lagsleg ádei’ukvæði, eins og sinum! að hver einstaklingur
Jeppe Áakjær;
Gvendur gr|ólpáll
HVER situr bak við byrgið er skimar stjarna úr skýjum
með bundna dulu, um hönd, og skelfur yfir sæ,
með lepp við annað auga og hamarsslögin hljóma
og ýf’ um skóna bönd? á hæla þína senn.
Það er hann Gvendur grjót pá er það Gvendur grjótpáll,
páll, sem grjótið mylur enn.
sem geigvænn skortur bauð —-
með sínum hamri að hnoða
úr hörðum steinum brauð.
Og rumskir þú í rekkju,
er roðna morgunský,
og hamarsslög þú h'eyrir,
sem hlymja á ný, á ný,
þá er það Gvendur grjótpáll
með gamlan, hruman fót,
sem lætur leiftra gneistum
hið löðurvota grjót.
Ef hægt þú heiman ekur
í haustsins köldu ró,
og ef þú hittir öldung
með augu vot og sljó,
3vo greiddi hann öðrum götu
og gerði færan veg,
en loks, er leið að jólum,
varð Júna höndin treg.
Það var hann Gvendur grjót
páll,
sem guggnaði svo fljótt. —
Þeir báru hann til bæjar
um bitra vetrarnótt. —
Á lágu leiði stendur
nú lítil, gömul fjöl,
sem skökk og skæld er orðin,
og skriftin máð og föl.
þá er það Gvendur grjótpáll Dg hana hlaut hann Gvendur.
með garma um leggi og hné, Við hvert hans spor var
sem varla fyrir frosti
nú fjnnur lengur hlé.
Og ef svo heim þú heldur
í hreti og nöprum blæ,
steinn,
en á hans lága leiði
menn létu a[drei nejnn.
Magnús Ásgeirsson
þýddi.
S
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
•S
s
•s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
s
Aakjær á Jótlandi sem óðals-
bóndi á búgarðinum ,,Jynle“,
og þar dvaldist hann það, er
eftir var ævinnar sem bóndi
og skáld. Á þessum árum var
hann mjög afkastamikill, — á
einum og sama- áratug komu
til dæmis út sjö ijóðabækur
hans. Nú gætir ekki framar
beiskju og ádeiiu í Ijóðum
hans, nú ríkir þar heiðríkja
hamingjunnar. Hin gamla
bændamenning, sem hann
hafði áður barizt gsgn, veitti
nú ljóðum hans nýjan fagnað-
arþrótt, og ljóðskáldið Aakjær
leitar að lindum þeirrar ein-
földUj einlægu barnatrúar,
sem baráttugarpur'.nn Aakjær
hafði hent gys að í áróðursrit-
um sínum.
Framhald á 7. síðu-
Ástandið í bókasafnsmáiunum -
Nauðalitil og fálmkennd forsjá
EINS og áður hefur verið
vikið að, treystu íslendingar
allt fram á fyrsta tug þessarar
..Söngur j arðy rk j uvnannsins1 ‘,
„Sonur Önnu“ og „Gvendur
grjótpáll“.
noti þá fræðslu, sem hann hef
ur fengið í skólanum, sem lyk-
il að meiri og staðbetri þekk-
. ,, , íngu og menntun. Það Þggur í
1 óbundnu mal. hans fer oít ° ° . , .. ,
i uuunuuu augum upp:, að hofuðskilyrðið
svo að aroðurinn verður list- ^ blómgunar íslenzkri þjóð.
r;,?r^r-an;+en fu/ir menningu. bóklegri og verk
skaldið aldrei rettur og slettur ^ 0r bókfús Qg menntuð al
þýða, og enn fremur er það
að ekki
áróðursmaður. En 'víst er um
það að kvæði hans og skáld- viðurkennt
verk onnur voktu hatrjunmar hJ]ari um ]elð ódýr.
dedur manna a meðal og attu ^ tómstundaiðkun en lestur
sinn þatt í þvi, a aivinn ® 'góðra bóka. Af því, sem fer hér
gjöfin var endurskoðuð og s
kjör jarðyrkjufólks bætt.
En samtímis því, að Jeppe
Aakjær samdi þessi skáldverk,
— sterk frá þjóðfélagslegu bar
áttusjónarmiði séð, en fremur
veik listrænt skoðað, — tóku
aðrir sterngir hörpu hans að
hijóma. Árið 1906 ickur hann
upp baráttu gegn ræktun heið
anna með kvæðinu ,,Á heið-
inni há“, og hann telur Heiða-
á undan, er auðsætt, að allt ráð
þjóðarinnar í þessum efnum er
mjög á reiki — og að forsjá yf
irstjórnar íslenzkra mennta-
mála hefur verið þar nauðalít
il og fálmkennd.
Bæjarfélögin hafa öll komið
sér upp bókasöfnum, en fram-
lög til'þeirra eru misjöfn, mið
að við fólksfjölda, enda hafa
bæjarfélögin notið til þessara
: MENNTAMALARAÐ-
* HERRA hefur flutt á. al-
■ þingi frumvarp ril laga um
: almenningsbókasöfn, þar
; sem lagður er grundvöllur
■ að framtíða'rskijiuii þeirra
■ mála. Byggist það á starfi
: sérstakrar nefndar, sem
; menntamálaráðhérra skip-
■ aði 29. júlí síðsiliðið sumar
t og í áttu sæti Guðmundur
: Gíslason Hagalín rithöfund
■ ur, séra Helgi Konráðsson
■ og Þorkell Jóhannesson pró
: fessor. Frumvarpinu fylgir
stórfróðleg og ýtarleg grein
■ argerð, og fer hér á eftir sá
■ hluti hennar, sem f jallar
: um það ófremdarástand,
■ er nú ríkir í þessum mólum
■ og frumvarpinu er ætlað a'ð
I ráða bót á.
frá ríkinu. Sú fjárhæð, sem rík
ið leggur fram til bókasafna í
öllum bæjum á landinu, er
nokkurn veginn hálfvirði lít-
illar íbúðar og nemur aðeins
um það bil einum fjögurþúsund
asta af heildartekjum ríkis-
sjóðs. Ríkið hlutast heldur ekk
ert til um það( hvernig starf-
semi þessara þókasafna er hátt
að. gefur ekki út leiðbeiningar
hvort skráning og flokkun bók
anna er í skynsamlegu horfi,
fær engar skýrslur um notkun
safnanna og hefur ekki hönd í
bagga um val bókavarða, enda
slíkum mönnum ekki séð fyrir
neinni fræðslu af hálfu ríkis-
ins.
Sýslubókasöfnin voru eink-
um til þess stofnuð að gefa
mönnum í hinum ýmsu héruð
um kost á fræðibókum, hand-
bókum og skáldriturn á erlend
um málum. Þau eiga því mikil
vægt hlutverk að rækja. Víða
var viðað að þeim bókum af
miklum áhuga og furðu vel um
þau sýslað. En á síðari áratug
um hafa hin gömlu sýslubóka
söfn engan veginn vaxið í sami
ræmi við auknar þarfir, al-
mennari tungumálakunnáttu
og stórum meiri möguleika til
fjáröflunar. Sumar sýslur eiga
enn í dag engin bókasöfn, og
eins og sjá má á yfirlitinu yfir
fjárframlög tfL safnanna, er
þeim alls staðar vant fjár til
viðunandi starfrækslu. Eftirlit
með starfsemi þeirra og bóka
kosti er ekkert af hálfu ríkis-
ins, og frmalögin eru veruleg
og af algeru handahófi. Áður
fyrrum var það gert að skil-
yrði fyrir ríkisstyrk, að sýsl-
urnar greiddu jafnháa upp-<
ræktunarféíagið samtök, sem mála lílils styrks og örvunar um bókaval, hirðir ekki um,