Alþýðublaðið - 24.12.1955, Qupperneq 4

Jólahafd og yefrarleikir í Reykjavík um
Kafli úr enduriniiiningum Árna Thorsteinssonar túnskálds
JÓLAIiALDIÐ á heimilun-
um var fábreyttara og íburð-
arminna í ungdæmi mínu en
nú tíðkast. Þó held ég að
engu minna hafi verið hlakk-
að til jólanna í þá daga. Þau
voru eins og björt sólskins-
stund í löngu vetrarmyrkr-
inu; tendruðu birtu og yl,
bæði í híbýlunum og hug'um
fólksins.
Á bernskuárunum þekkti
ég að vísu lítið til jólahalds-
ins annars staðar en á heim-
ili foreldra minna og nánustu
kunning'ja. Undirbúningur
jólanna var með líkum hætti
og tíðkazt hefur á öllum tím-
um. Kvenfólkið stóð í bakstri
og matargerð — bakaðar voru
smjördeigstertur með sveskj-
um og þeyttum rjóma ofan á;
kleinur, jólakökur og sitthvað
fleira. Þá heyrðu og hrein-
gerningar til jólaundirbún-
ingnum, því að allt þui'fti að
fága og prýða áður en hátíð-
in gekk í garð. En loks kom
að því að fólkið tók sér hvíld
og lagði frá sér vinnuna —
rokkarnir voru þagnaðir og
tóvinnan lögð á hilluna í
bili.
Og svo kom aðfangadagur-
inn.
Heima ríkti sú siðvenja, að
stundvíslega klukkan fjögur
var setzt til borðs og snæddur
hátíðaréttur. Var þá á borð-
um ýmislegt góðmeti, aðal-
rétturinn var steiktar rjúpur,
en á undan var borðaður
hnausþykkur grjónagrautur
með rúsínum. Síðan þykir
mér slíkur grautur mesta
lostæti, og minnir hann mig
alltaf á jólin heima.
Máltíðin stóð ekki yfir
nema um klukkustund, enda
Jór þá að heyrast ómur Dóm-
kirkjuklukknanna, sem
hringdu til aftansöngs. For-
eldrar mínir fóru alltaf í
kirkju þetta kvöld, og feng-
um við krakkarnir að fylgj-
ast með eftir að við stálpuð-
umst. Flestir húsráðendur í
bænum fóru til kirkjunnar á
aðfangadagskvöldið og annað
fullorðið fólk, sem komið gat
því við. Var kirkjan því alltaf
troðfull út úr dyrum og
þrengslin og loftleysið svo
mikið, að oft kom fyrir, að
fólk væri borið út í yfirliði.
Þegar mannfjöldinn var kom-
irm í kirkjuna varð andrúms-
ipftið brátt mettað megnri og
surri fúkkalykt, og stoð'aði
ekkert þótt opnaðir væri
Werarnir í kirkjuloftinu. Á
þessari hátíð fór fólkið í sín
béztu sjaldhafnarföt, en hjá
sumum höfðu þau kannski
légið geymd niðri á kistu-
botni eða í rökum geymslum
frá síðustu jólum og fúkkað
þar cg jafnvel myglað. Má
því geta nærri, hvemig and-
rúmsloftið hefur orðið.
Og ekki voru brengslin
minni við kirkjubrúðkaupin,
en þá var algengt að hjóna-
vígslur færu fram í kirkjunni.
Var þá oft þröng mikil við
kirkjudyrnar, og færri kom-
ust inn en vildu. Varð
kirkjuvörðurinn tíðum að
bægja fólkinu frá með harðvi
hendi, en umsjónarmaður
kirkjunnar var þá Sigurður
gamli Jónsson fangavörður,
og gekk hann með korða eða
staf í hendi við slík tækifæri;
gaf snöggar og ákveðnar fyr-
irskipanir og otaði stafnum
framundan sér.
Einn var sá siður við guðs-
þjónustuna á aðfangadags-
kvöld, sem mjög jók helgi
hennar og áhrif, en hann var
sá, að einhver af beztu söng-
mönnum bæjarins var feng-
inn til þess að tóna sérstakan
helgisiðasöng' (ritual) framan
við grátur altarisins, og hélzt
þessi siður að minnsta kosti í
tíð Hallgríms Sveinssonar
meðan hann var dómkirkju-
prestur, en hvort svo vai’ð
einnig eftir að hann varð
biskup, man ég ekki glögg-
lega. Oftast féll það í hlut
Steingríms Johnsens, móður-
bróður míns, að tóna þetta
hátíðaritual við jólaguðsþjón-
ustuna, en hann var afburða
söngmaður og var meðal ann-
ars söngkennari við Lærða
skólann.
Þegar fólkið kom heim frá
aftansöngnum var setzt að
kaffidrykkju og þótti okkur
krökkunum fullorðna fólkið
sýna óþarflega mikið seinlæti,
er það sat í makræði yfir
kaffibollunum. Tíminn frá
því farið var í kirkjuna og
þar til kaffidrykkjunni var
lokið, fannst okkur ákaflega
lengi að líða. Við höfðum
nefnilega nasaþef af því, að
inni í vesturstofu biði skreytt
jólatré, og ekki var ósenni-
legt að kringum það væri rað-
að ýmsum fallegum gullum
og öðrum gjöfum. En stofan
• var harðlæst allan aðfanga-
daginn, óg fengum við ekki
að koma inn í þennan helgi-
dóm fyrr en um kvöldið.
Stundum var þó reynt að
kíkja gegnum skráargatið, og
fórum við nokkuð nærri um
það, hvað inni fyrir var. Það
hafði heldur ekki farið fram
hjá bkkur, að gamla jólatréð
var horfið af háaloftinu, og’
fyrir nokkrum dögum hafði
einhver verið að laumast með
lyng um húsið.
Grenitré fluttust ekki al-
mennt inn fyrr en löngu síð-
ar, og var jólatréð okkar
heimatilbúið eins og algengt
var á þessum árum. Var það
búio til úr langri stöng eða
sptru, sem í voru felldir
nokkrir pinnar, cr kertin
voru látin standa á. Síðan var
það málað grænt og loks
skreytt með lýngi um hver
jól. Eftír jólin var það svo láí-
ið upp á háaloft, og þar ]á
það svip.t öllu skrauti til
næstu jóla.
Mikil var sii hrifning, þeg-
ar sú stund rann upp, að
vesturstofan var opnúð. Þar
stóð þá jólatré á miðju gólfi
með tendrúðu n ljósum, en
við fótstall þess lágu jólapakk-
arnr'. Var nú byrjað að ganga
í ki’ingum tréð Jg syngja jóla-
sálma áður en pakkarnir voru
opnaðir. Varð manni oft lit.ið
til þeirra á meðan á sálma-
söngnum stóð, og hætt er við
að hugurinn hafi verið
bundnari þeim en sjálfum
jólasálmunum.
Á. aðfangad agskvöld voru
jafnan tveir gestir á heimili
foreldra minna, sem tóku þátt
í jólahaldinu með fjölskyld-
unni. Það voru þeir Sigurður
fræðari, sem kallaður var, en
hann var kennari á Seltjarn-
arnesi, og Steingrímur skáld
Thorsteinsson, foðurbróðir
ARNI THORSTEINS-
SON tónskáld verðm’
hálfmræður næsta
haust. — Ingólfur
Kristjánsson, rithöf-
undur, vinnur nú að
því að skrifa endur-
minningar tónskáldsins
og munu þær koma út
á afmælisdegi þess.
Árni er enn daglega
me'ðal okkar á götum
bæjarins, léttur á fæti,
brosleitur, hár og
grannur og virðist ekki
kenna sér neins meins.
Fyrir nokkru var tón-
skáldið gestur Þjóð-
kórsins í útvarpssal.
Þar ræddi Páll Isólfs-
son við það — og var
auðheyrt, að skáldið
ræður yfir lífsgleði og gáska, ekki síður en á'our. Getur maður
og gert sér von um að endurminningarnar verði hinar
skemmti legustu. Þeir Ingólfur og Árni hafa góðfúslega leyft
Alþýðublaðinu að birta í jólablaði sínu einn kafla endur-
minninganna: um jólahald og leiki í bernsku Árna, um 1880.
Ámi Thorstéinsson.
minn. Steingrímur var þá
kennari við Lærða skólann,
en kona hans dvaldist lengst
af í Danmörku og flutfcist ekki
hingað fyrr en síðar. Var
Steingrímur því í fæði hjá
foreldrum mínum, en bjó
annars hjá afa og ömmu,
Bjarna amtmanni Torsteins-
son og Þórunni Hannesdótt-
ur, sem áttu hús við Austur-
völl, þar sem Landssírnahús-
ið er nú.
Steingrímur færði okkur
krökkunum alítaf skemmti-
legar jóiagjafir, og hlökkuð-
um við til að taka upp pakk-
ana frá honum. Venjulega
vcru þetta ýmisskonar leik-
föng er hann hafði fengið
beint írá Danmörku, og var
sumt. af þessu mjög sjaldséðir
g'ripir hér.
Mér verður alltaf minnis-
stæft, þegar Steingrímur lcom
he-im á aðfangadaginn. Þá
bar hann venjulega pakka og
pinkla undir báðum h'öndum
og var jafnvel með vasa sína
úttroðna líka. Lagði hann
pakkana frá sér út í horn
frammi í forstofu, og þar lágu
þeir þar til búið var að
drekka kaffið eftir kvöld-
sönginn í kirkjunni, og' var
auðvitað harðbannað að
hnýsast í þá. Ekki gátum við
þó setið á okkur að krunka
kringum pakkana cg geta
IXcyhjavíli nm 1880.
olckur þess til, hvað í þeim
myndi vera. Nokkru áður en
kveikf var á jólatrénu hvarf
Steingrímur fram í fordyrið,
tók pakkana úr horninu,
gekk með þá gegnum skrif-
stofur föður míns inn í vest-
urstofu og lét þá við jóla-
tréð. Þegar inn kom rétti
hami hverjum sinn pakka, en
ekki var hann margorður um
leið og hann afhenti gjafirn-
ar; sagði að.eins: „Hnú, þetta
átt þú! — Qg hnú. þetta ■ átt
þú“, •—og þannig áfram, þár
til hann var búinn að afhenda
alla pakkana.
Mér er sérstaklega minnis-
stæð ein gjöf frá Steingrími,
sem mikla aðdáun vakti
meðal jafnaldra minna cg
vina, en það var lítil fallbyssa
á falíbyssuvagni. Var hún
fagurblá með alla vega litum
línum, en hlaupið var loga-
gyllt. Fylgdu þessu „vopni“
einhvers konar oblátur, sem
settar voru í byssuna, og kom
þá hár hvellur og dálítill
reykur, þegar hleypt var af.
Eftir að ég fekk þennan kjör-
grip var oft gestkvæmt
heima, því að strákar á reki
við mig voru sólgnir í að fá
að knalla úr byssunni. Við
Hannes bróðir minn. áttum
líka mikið safn tindáta, m. a.
Tndíánahermenn, svo að ekki
var lengi verið að koma af
stað styrjöld, ef svo bar und-
ir, en hernað'arfræðina sótti
maður í stóra myndabók, sem
til var heima frá stríðinu
1864 milli Dana og Þjóðverja.
Ýmsar fleiri jólagjafir feng-
um við frá Steingrími, sem
okkur þótti veigur í, enda
voru þetta aðallega hlutir,
sem ekki sáust í verzlunum
hér.
Það var fastur liður í jóla-
haldinu heima, að spilað væi’i
á spil, og stóð spilamennskan
oft fram á nsetur. Var venju-
lega spilað ,,Hálf-tó!f“ og
,,Púkk“. Þegai' sezt var að
spilunum fengu þeir eldri sér
toddýglas og kveiktu sér í
vindli, en okkur krökkunum
var gefið límonaði og annað
góðgæti.
Um jólin voru gagnkvæm-
ar heimsóknir milli frænd-
fólks og vina, og voru jólaboð
tíðkuð þá engu síður en nú.
enda voru þau helztu jóla-
skemmtanirnar.
Mér eru alltaf minnisstæð
jólaboðin heima hiá Hilmari
Finsen landshöfðingja, en
þangað var okkur alltaf boð-
ið á jólununr meðan hann var
hér landshöfðingi. Þar sá ég
í fyrsta sinn grenijólatré, og
var það svo stórt, að það náði
næstum til lofts í stofunni,
Frú Olufa Finsen, kona lands-
höfðingjans, var mjög músi-
kölsk, og var jafnan mikið
sungið á heimili þeirra hjóna.
Þá var og farið í ýmsa jóla-
leiki.
Opinberar skemmtanir
voru litlar sem eiígar um
. jólaleytið, nema hvað skóla-
piltar Lærða skólans efndu
til leiksýningar í skólanum,
og buðu þeir til sýningarinn-
ar ýmsu bæjarfólki.
Það var ekki fyrr en löngu
síðar er Reykjavíkjibklúbö-
urinn kom til sögunnar, að
farið var að halda jóla-
skemmtanir fyrir almenning,
en þessi klúbbur, sern eink-
um var skipaður embættis-
mönnum og verzlunarmönn-
um, efndi m. a, til iólatrés-
skemmtana fyrir börn, pg
voru þær fyrst huldnar í
Klúbbhúsinu, sem svo var
nefnt, en það var gamla
spítalahúsið við Kirkjustræti,
þar sem nú er hús Hjálpræð-
ishersins. Síðar hclt klúbbur-
inn skemmtanir sínar á.Hótel
Aleuandra, sem sióð við
Haínarstræti, en veitinga-
4
ALÞÝÐUELAÐIÐ