Alþýðublaðið - 04.03.1956, Blaðsíða 5

Sunnudag'iir 4. marz 19áá
fllþýSublagia
Vilhjálmur S. Vilhjálmsson:
I.
RÚTSSTAÐA-SUÐURKOT
er lítil jörð í Flóanum. Það
stendur á víðáttumiklu lág-
lendi. Þaðan sér ekki til sjávar..
En þegar veður geisa og brim-
garðurinn framundan fjarlægri
strönd faldar hvítu. sér á hann ■
yfir láglendið, vekur furðu
barns og gefur huganum vængi.
Að öðru levti er útsýni af hlaði
kotsins mikið og fagurt, allur
fjallahringurinn frá Hlíðartá til
Seljalandsmúla: Reykjafjöllin,
Ingólfsfjall, Vörðufell, Hest-
fjall, Bláfell, Hekla, Þríhyrn-
ingur, Eyjafjallajökull og Mýr-
dalsjökull, svo að helztu fjöllin
séu nefnd. Stundum eru fjöllin
grá og dö'kk, svipþung og ógn-1
vekjandi, en oft mjúkblá og i
heillandi eða mjallhvít við blá-'
an himin. — Sjálfur Flóinn er
flatur, en grösugur og grænn,
hlý jörð og frjósöm, tún og mýr
ar með lóékjum og vötnum, ein
hver frjósamasta sveit á ís-
landi. Þegar vetur ríkir í nátt- J
úrunni, er Flóinn mjallhvítur,
hjarn yfir að líta svo langt sem j
augað eygir og skafrenningur- I
inn eins og hvítt kögur yfir land
ið að sjá. Engin hæð, allt ein 1
slétta. Þegar veður geisa er
hvinur í lofti, ekki aðeins hvin-
ur stormsins, heldur og fjarlægl
ur og þungur niður, jafnvel
langt upp í sveit: brimhljóð,
hörpusláttur ólgandi hafs, sem
brotnar við gljúfurbarm ein-
hvers staðar í djúpinu skammt
frá ströndinni. Það eru því
miklar andstæður í náttúrunni,
þó að í miðjum og flötum Flóa
sé, en. við andstæður skapast
sérkennin, spinnast þræðir,
tiæmir og ómandi við áslátt
langs lífs, óbilgjarnar langanir,
sem brjóta hefðir og hrekja
barn sitt af troðnum slóðum,
jafnvel inn á ókannaðar braut-
ir, knýja það til að fórna öllu
fyrir þær, sem áður hefur verið
talinn heilagur sannleikur og
sjálfsagður hlutur.
Það er eftirtektarvert, að
f.jórir mestu listamenn okkar á
þessari öld hafa átt ætt sína,
bernsku og uppvaxtarár í Ár-
nessýslu: Einar Jónsson, Ás-
grímur Jónsson, Páll ísólfsson,
Tómas Guðmundsson.
„Það er Bolholtsætt og Bergs
ætt,“ segir Ásgrímur Jónsson,
Nestor íslenzkra listmálara.
Hann svarar þannig spurningu
minni. Ég sit í stofu hans að
Bergsstaðastíg 74 af tilefni átt-
ræðisafmælis hans 4. marz.
II.
Rútsstaða-Suðurkot hverfur
næstum því í flatan Flóann,
þarna, sem það kúrir skammt
fyrir ofan Gaulverjabæ. Ég veit
ekki hvernig húsum er háttað
þar nú, en mér skilst að árið
1876 hafi baðstofan verið sam-
gróin litlu hæðinni, sem hún
stóð á. Þá bjuggu þar hjónin
Guðlaug Gísladóttir og Jón
Guðnason. Hún var frá Vatns-
holti í Flóa, komin af Bolholts-
ætt, ljúflynd og söngvin, for-
söngvari á mörgum kirkjum,
en það var óvenjulegt að konur
veldust til þess starfs. Hann
var Þingeyingur. Kom suður á
land og gerðist heimilismaður í
Haga í Gnúpverjahreppi. Hann
var dugmikill bóndi og stund-
aði sjó meðfram eins og þá var
títt. Hann reri úr Loftsstaða-
sandi, fór til sjávar að heiman
á morgnana og kom heim á
kvöldin.
Það var moldargólf í bað-
stofunni í Rútsstaða-Suðurkoti
og þar var oft þ’röngt í búi. Þar
var lítið skjól annað en mjúk-
ar móðurhendur og fang dug-
mikils föður. Það var lágt til
lofts o'g þröngt milli veggja. —
En unp úr moldargólfi baðstof
unnar óx kynlegur kvistur með
svo sterkum og óvenjulegum
hæfileikum, að hann braut all-
ar reglur, teygði síg í ókunna
heirna. hlýddi eðlisávísun eins
og strokuhestur, sem stefnir
þeysandi yfir hraun og klung-
ur til upphafs síns. . . .
Ásgrímur Jónsson fæddist í
Rútsstaða-Suðurkoti 4. marz ‘
1876 og var næstelztur átta
systkina.
III.
„Ég var í raun og veru hepp-
inn. að foreldrar mínir voru fá-
tækir. Hefði ég átt ríka foreldra,1
þá eru allar líkur til, að reynt
hefði verið að koma í veg fyrir
það, að ég hlýddi köllun minni.
Ekki þar fyrir, það hefðu ekki
haldið mér nein bönd, ég hefði
íarið samt, ekki getað annað.
Ég var þegar í upphafi ekkert
annað en listhneigð mín. .. .“
Hann horfir beint í augun á
mér meðan hann talar við míg,
háleitur, dökkur yfirlitum,sterk
ir drættirnir, brúnir loðnar,
augun björt og heið í áttræðum
manni. Hann hefur verið sjúk-
ur lengi undanfarið og gistir
sjúkrahús á hverri nóttu, en fer
heim á daginn . .: ,.Eins
snemma og ég get til að vinna.
Ég á svo erfitt með að sætta ,
mig við valdboð. Aldrei getað .
sætt mig við neins konar höft.'
Ég man hve mér varð illa við
fvrr meir þegar ég fékk ekki
ráðið við ólman reiðskjóta, ég
reiddist. Eins var með áfengi. ,
Ég hef aldrei átt í höggi við
Bakkus, en ég fann það hvernig
hann gat tekið af manni sjálfs-
stjórnina og leikið sér að |
manni. Þá sagði ég strax að
fullu skilið við þann einræðis-
segg. . ..“
— Manstu eftir fyrstu mynd-
inni þinni, eða hvernig list-
hneigð þín vaknaði?
„Hvernig hún vaknaði? Nei,
það man ég ekki, ekki fremur
en maður man hvernig eða
hvenær maður lærir að segja
fyrsta orðið. Maður man aldrei
upphaf þess, sem er manni með
fætt. Listhneigð mín er ætt-
gangur arfur. Ég man, að það
kom umslag á heimili mitt, þá
mun ég hafa verið fimm ára.
Það var blátt letur á -umslag-
inu. Ég fór með það út á hlað
og bar bláa litinn saman við.lit
austurfjallanna. Hvers vegna'
ég gerði það? Það veit ég held- J
ur ekki. Ég fór mjög snemma J
að teikna, að krota myndir, ég
held, að ég hafi byrjað með
kfítarmola og taubláma,
,,blákku“, eins og gömlu konurn
ar kölluðu það. Þegar ég var j
barn, dreymdi mig marga (
drauma, ég sat úti og horfði á
fjöllin, ég sá sól stafa glugga í
hlíðum Reykjaf jalla og við Ing,
ólfsfjall. Það voru fallegir
geislar. Og ég fór snemma að
skera út, skar allt út, sem ég
komst höndum undir. . . .“
| — Höfðu foreldrar þínir ekki
,áhyggjur?
| „Þarna kemur það einu sinni
| enn! Nei, þau virtust ekki hafa
áhyggjur af þessu. Ég get ekki
sagt það sama um foreldra mína
eða vini þeirra, sem margir lista
menn og „skrítnir fuglar“ eins
og fyrri tíminn kallaði oft slíka
menn, hafa sagt. Einu sinni
þegar faðir minn skoðaði smá-
mynd, sem ég hafði gert, sagði
hann: „Já, þetta er gott hjá þér.
Þú verður að læra að mála.“ Og
móðir mín hvatti mig ekki síð-
ur. Já, ég skar út úr ýsubeinum
fugla og ýms dýr. Mér þótti
mjög mikið varið í að fá gott
og stórt ýsubein í lófann. Það
voru myndir í Biblíusögunum.
Ég teiknaði eftir þeim. Ég man
eftir því, að bændur komu í
heimsókn til okkar og sáu
myndir mínar. Þeir báru lof á
þær. Einnig þeir hvöttu mig.
Þér finnst kannski að þetta hafi
verið ólíkt íslenzkum bænduni
fyrir aldamót. Það má vel vera.
En svona voru bændurnir í Fló-
anum þá. . . . En jafnhliða því,
sem ég var heillaður af mynd-
list var ég snemma mjög hrif-
inn af hljómlist — og hún hefur
verið mitt annað líf frá upp-
hafi. Það kom orgel 1 Villinga-
holtskirkju áður en það kom í
Gaulverjabæ. Ég fékk að fara
til kirkjunnar, og ég sá hvorki
né heyrði annað en hljómlíst-
ina og sönginn, man að minnsta
jkosti ekki eftir neinu öðru úr
þeirri ferð.
Það var gróandi í þjóðlífinu
þegar ég var að alast upp. Fram
komu ungir menn, sem var
margt til lista lagt. Ég man vel
bræðurna í Meðalholtum, Jón
og Guðmund. Þeir voru hinir
mestu völundar. Þeir smíðuð.i
orgel, þeir gerðu við úr og
ldukkur og höfðu ekkert lærí..
Þeir voru ágætir söngmenn.
Þeir fórust báðir með Bjarna í
Götu á Stokkseyri föður Frio-
í’iks tónskálds, föðurbróðu."
Páls tónskálds. Bjarni hefur
víst safnað í skipsrúm sitt söng
mönnum einvörðungu. Annars
var hann óyenjulegur maður,
organleikari, sörigvari, leikrita-
höfundur og fleira. Ungur mao
ur. sem heima átti að Vorsabæ
í Ölfusi, fór að smíða hús meo
öorum hætti en áður hafði tíðk,-
azt. Nei, ég vissi ekki af nein-
um, sem fékkst beinlínis vio
myndlist, en ýmsír gátu teikn-
að og teiknuðu ágætlega. Ég
man til dærriis eftir Kristni á
Litlu-Háevri, bróður Jóno
sterka, og Guðmundi Guc-
mundssyni á Eyrarbakka. Þeir
teiknuðu báðir ágætlega, mér
fannst þeir teikna betur en ég.
Þeim var margt til lista lagt.
Kristinn dó rétt fjnrir aldamót-
in. Guðmundur á heima á Se3-
fossi. Hann var mikill glímu-
maður. Ég var hvorki glíminn
né sterkur. Þegar þeir vildu
glíma við mig flýtti ég mér ab
láta þá fella mig, ég nennti
ekki siíkum áflogum. ... Já,
það voru margir efnismenn
uppi þá, en ýmislegt snerist
fyrir þá. Ég einn stefndi beinl
af augum út á hina grýttu brau-
listarinnar. . . . Ég hlakkaði mik
ið til að fara í barnaskóla aö
Gaulverjabæ. Það var eingönga
vegna þess. að gert var ráð fyr-
ir teikningu, en þegar til kom
var engin teikning. Það urðu
mér sár vonbrigði. Ég var alltaí
að föndra með liti. . . . Þegai'
ég yar fjórtán ára fór ég ao
heiman til þess að vinna fyrir
mér — og ég lenti á góðum
stað. Faðir minn lánaði mig í
Ilúsið á Eyrarbakka til snúr-
inga. Þá var þar jEaktor Peter
Nielsen, eldri Nielsen, ágætur
maður og menningarsvipur á
öllu. Þar voru hljóðfæri, mjögi
leikið á þau og mikið súngio.
Húsið er enn frægt fyrir söng
og hljómiist. Svo voru þarna
danskar bækur og dönsk tíma-
rit með mýndum af listaverk-
um. Ég man eftir tímaritinu
,,Ude og hjemme“. Ég lá yfir
þessum myndum öllum stunö-
um og teiknaði eftir þeim. Fakt
orshjónin skoðuðu myndir mín-
ar og dáðust að þeim. Frú Nieí-
sen fór einu sinni til Reykja-
víkur með mynd, sem ég hafði
gert til þess að sýna hana og fá
að vita hvort ég byggi yfir hæfi
leikum.
Framhuld á 7. síðu.
r r r
Asgeir Asgeirsson, forsefi Islands;
MÉR er það bæði ljúft og
skylt, að senda Ásgrími Jóns-
syni kveðju og þökk á áttræðis-
afmælinu. í dag minnist öll
þjóðin hans með þakklæti og
virðingu.
Áttatíu ár er löng mannsævi,
en stutt listasaga. Ég minnist
hans fvrstu sýninga í Vina-
minni fvrir fimmtíu árum. Það
var viðburður í þá daga. Við
unglingar gátum tekið undir
með gamla manninum skaft-
fellska, sem sagði, að „kórtin"
hjá Ásgrími væru betri en hjá
dönsku landmælingamönnun-
ura. Þjóðin var auðug að nátt-
úrufegurð og snilld:u Jegum lýs-
ingum í ljóði, og nú steig Ás-
grímur fram, fullþroska á ung-
um aldri, og leysti landvættí
fossanna, fjallanna og jöklanna
úr álögum. Skilningur hans jók
oss skilning, og það sem Bakka-
bræðrum tókst ekki, að bera
Ijósið inn í húsið í skjólum,
varð nú kleift með nýrri tækni.
Ljós og litir og línur landsins
var fest á dúk, og borið inn í
hús og á heimili til jmdis og
ununar í skammdeginu.
Það er ótrúleg breyting, sem
orðin er á þessum fimmtíu ár-
um, og Ásgrímur er brautryðj-
andinn. Listaverk skreyta nú
íslenzk heimili í ríkara mæli
en þekkist með öðrum þjóðum.
Málaralistin er almenningseign
eiris og bókmenningin áður.
Nafn Ásgríms stendur sjálf-
stætt, án nokkurs titils, föstum
fótum í íslenzkri listasögu, og
minnir á hið mikla nafn Hall-
gríms. Ásgrímur er einn af stór
meisturum sinnar. samtíðar. Og
vel hefur hann skilið, að það er
eitthvað í íslenzkri náttúru á
sólbjörtum sumardegi, sem
næst bezt með vatnslitum, hið
tæra loft, hin léttu fjöll og;
skæru litir. Mikinri yndisarf
skilur hann þjóð sinni eftir. Og
skylt er að þakka sérstaklega
hina miklu gjöf, sem hann hef-
ur ánafnað ríkinu sjálfu.
Vér íslendingar erum fá-
menn þjóð, og því stoltari a:<
hverjum samlanda, sem reynist
hlutgengur á heimsmælikvarða.
Miklar gáfur og óþreytandi elja
gefa list Ásgríms það „Langa-
. líf“, sem eru þessa heims beztu
| laun. í dag hyllum vér einn aí!
I beztu sonum íslands, Ásgrím
Jónsson!
, ÁSGEIR ÁSGEIRSSON,