Vísir - 22.12.1950, Blaðsíða 13

JÖLABLAÐ VlSlS
13
úú
ían o

jöfulshihlían'.
mm ttn
rtti,g<
Höfundur þessarar gi'einar, Sven Erik Vingedal,
er rámlega fertugur að aldri. Hann er ágætur rithöf-
undur og' hafa birzt eftir hann nokkrar bækur, bæði
Ijóð og laust mál. Hann stjórnar og' hinni merkligu út-
g’áfiistarfsemi í Stokkhólmi „Förlaget Frilansens
Skriftserie,“ sem er einskonar tímarit, þó með þeim
sérkennilega hætti, að hvert hefti er helgað einhvei'jum
eiiium rithöfundi Svia, lifandi eða látnum, cg verður
þetía með tímanura hin ýtarlegasía og bezta bók-
menntasaga.
S. E. Vir.geda] er mikill íslandsvinur og var hann
raeðal beirra Svía, sem fer'öuðust um Island síðast
liðið sumar. Hann hefir nú þegar ritað nokkrar ágætar
greinar um bá för sína.
G. Dan.
I.
Hinn 27. júlí árið 1648
ruddúst Svíar inn í hina
rammlega víggirtu borg
Prag; Königsmarck hers-i
höfðingja, sem orðið hafði j
viðskila við her Wrangels í|
Eæheimi, heppnaðist með'
kænlega undirbúnu skyndi-1
áhlaupi og auk þess fyrir að- j
stcð liðhlaupa nokkurs úr
óvinaliðinu að hertaka þann
hluta borgarinnar, sem ligg-
ur vestan megin Molclár.
Königsmarck framkvæmdi
þó ekki þá áætlun sína að
hertaka alla borgina með á-
hlaupi, því að áður en hann
kæmj því í verk, barst friðar-
fregnin til aðalstöðva hers-
ins. Hinn 14. október 1648
voru friðarsamningar undir-
ritaðir í Munster og West-
faliski friðarsáttmálinn var
gerður heyrum kunnur.
Meðal hins feykilega her-
fangs, sem Svíaher hafði
lieim með sér eftir hina lang
vinnu trúarbragðastyrjöld
(þrjátíu ára stríðið) voru |
tveir bókmenntalegir forn-
gripir, sem hvor um sig til-
heyrir því merkilegasta, er
Svíar varðveita í söfnum sín
um. Skal þá fyrst telja Codex
Argenteus (Latína: Codex =
úr tré; argenteus = úr
silfri).
Codex Argenteus, „Silfur-
. biblían" eða „Ulfjjlabiblían",
í háskólabókasafni Uppsala
er þekkt um öll menningar-
lönd sem merkasti bauta-
steinn forngermanskrar
tungu, og er álitin óviðjafn-
anlegasti dýrgripur sinnar
tegundar. Sú var þó tíðin, að
þessi merkilega bók var talin
verðlaust glingur. Þetta er
ótrúlegt, og með ólíkindum
~r einnig sa?a handritsins
allt frá uppruna þess í
kiausfri einu á Norður-Ítalíu
seint á 5. öld e. Kr., unz það
var að lokum inrQimað í
Uppsalabókasafn árið 1669.
Það er ritað á götnesku og er
því næsta mikilvæg fróðleiks
náma varðandi gotneska
menningu og gotneskt mál,
en gotnesk tunga hefur sem
kunnugt er haft djúp áhrif á
mál allra germanskra þjóða.
Wulfila biskup (310—383),
pc-stuli Gota, skapaði sjálfur
stafrófið á biblíuþýðingu
þeirri, sem hann gerði úr
grísku, og eru kaflar úr
þeirri þýðingu taldir finnast
hér og þar í Codex Argente-
us, sem er hið elzta bók-
menntalega verk germanskr-
ar ættar, sem varðveitzt hef-
ur til okkar daga, — það er
að segja: sjálf uppsprettu-
lind norrænnar tungu.
(Ekki síðar en um 200—300
e. Kr. höfðu íbúar Ultima
Thule samskipti við Gotana.
Menn álíta nú, að einnig
ásatrúin og rúnirnar hafi
borizt eftir þessum leiðum
til Svíþjóðaf. Orðið rúnir
þýðir leyndardómur á gotn-
esku).
En á 8. öldinni voru lærðir
menn á Ítalíu ekki vissir um,
á hvaða máli þetta fornrit
var skráö. Latínan hafði
néfnilega þá þegar útrýmt
gotneskunni , Ein aðalorsök
þess hvað menning Austgota
leið fljótt undir lok :var sú,
að Langbaröar höfðu rænt
og brennt klaustrin og eyði-
lagt bókmenntafjársjóði
! þeirra. Að því er menn bezt
Ivitta, var það aðeins Codex
Argenteus, sem bjargaðist í
hendur seinni tíma kyn-
slóða, en talið er að handrit-
ið hafi verið skráð í klaustri
einu í Ravenna, sem var höf-
uðstaður Austgota.
Það var ekki fyrr en laust
eftir aldamótin 1500, að
tyeir belgiskir fræðimenn
uppgötvuðu ritið í Benedikt-
usarklaustrinu Werden í
Ruhr, náiægt Essen. Hvern-
ig það hafnaði þar, er ekki
sannað, en alitiö er, aö það
hafi komið þangaö sem gjöf
til Vestgotanna í Suður-
! Erakklandi eða á Spáni, og
: með einhvérjum hætti hefur
! bsð kpmizt hjá eyðilegg-ingu
11 eldsvrðum þeim, sem tvisv-
! ar höfðu nálega lagt Werden
klaustrið í rúst. Einnig sóttu
ræningjar það heim oftar en
; einu sinni. Hið skrautlausa
og vanhirta ytra borð r'tsins
! hefur án efa stuðlað að því,
að enginn ágirntist það, og
i ■
,,Silfurbiblían“, sem er í bókasafni Uppsalaháskóla.
Sven Erik Vingedal.
það var fyrst í kringum
miðja 16. öldina, þegar á-
hugi tók aö vakna fyrir hinu
germanska fornmáli, að at-
hygii manna beindist að
diandritinu. Prentaðar upp-
lýsingar finnast um það frá
árunum 1569 og 1597;- nafn
sitt, Codex Argenteus, fær
það 1597. Um svipaö leyti
kemst þaö í eigu Rudolfs
keisara II. Þessi ríki fursti
endurfæðingartímabilsins
(1552—1612) var sólginn í
hvers kónar listaverk og
sjaldgæfa rnuni, sem hann
varðveitti í höllum sínum,
ekki sízt í hinni görnlu höll
Bæheimskonunga í Prag,
þar sem álitið var að dýr-
gripirnir væru öruggastir. í
hinum keisaralega lista- og
dýrgripasal fannst svo hand
ritið, þegar Svíar kómu og
rændu lröllina.
í maí-mánuði 1649 veitt-
ist Kristínu drottningu loks
sú ánægja að taka á móti
hinu mjög svo velkomna her-
fangi,, sem fyllti 30 stórar
kistur 'og var metiö sjö mill-
jón ríkisdala virði; sérstak-
an ákuga hennar vöktu hin-
ir bókmenntalegu munir
„Djöfulsbiblían4
sein er eign Konunglega bókasafnsins
sænska.
fengsins. Kristín gat nú full- \
nægt þeim metnaði sínum
að auðga enn drjúgum hið.
mikla bóka- og handritasafn!
sitt, sem hún hafði — ánj
þess að hugsa um hvað það[
kostaði krúnuna — viðað að
sér úr öllum áttum. En
hvorki grunaði drottning-
una né kennara hennar í
•p'ísku, hinn unga Hollend-
ing Isaac Vossius, sem einn-
ig var safnvörður hennar,
hið raunverulega verðmæti
skinnbókarinnar. Það var
ekki einu sinni því að heilsa,
að málfræðingarnir Johann-
es Brueus og Georg Stiern-
hielm uppgötvuðu ágæti
hennar, svo engan þarf að
undra, þó handritið kæmist
í eigu hins lítt nákvæma
Vossiusar eftir valdaafsal
Kristínar árið 1654. Vossius
flutti þá af landi burt og tók
hann handritið með sér, (Öll
önnur dýrmætustu handrit-
in og bækurnar flutti drottn
ingin hins vegar sjálf úr
landi, og eru þeir fjársjóðir
nú varðveittir í Vatíkansafn
inu í Róm). Allmikinn hluta
safnsins gaf drottningin
hinum og þessum vinum sín
um, en meiri hluti þess, sem
eftir varð, eyöilagðist í hall-
arbrunanum 1697, svo og
eldsvoðum á öörum stöðum,
þar sem bækur safnsins
höfðu hafnað. Það er því
ekki ofmælt, að ástandið í
þessum efnum 1 Svíþjóð hafi
verið óheyrilegt. Um Vossius
var margt talað, og lengi
voru harðir dómar uppkveðn
ir yfir honum vegna meintra
gripdeilda hans úr safni
drottningar, án þess að um
þaö væri jafnframt hugsað,
hver örlög bóklegum dýrgrip
um þjóðarinnar voru annars
búin á þeim tímum.
Árið 1662 heppnaöist
Magnúsi Gabriel De la Gar-
die, hinurn tigna og forríka
stjórnmálamanni og hirð-
gæðingi,. sem.einnig var mik
ill' bókavinur, að éndur-
heimta Codex Argenteus,
Vossius heimtaði fyrir bók-
ina 500 ríkisúali og áuk þess
afrit af henni, hvað hann
líka fékk. (Eftir það heyrð-
ist eitt og annað feginsand-
varp sænskra sálna, ásamt
þeirri staðhæfingu, að bókin
væri enginn styrjaldarráns-
fengur, heldur „heiðarlega
keypt handrit11!) Afritið
eyðilagðist í eldsvcða árið
1702.
En ævintýraleg varð för
Codex Argenteus heim til
Svíþjóðar. Skipið, sem lagði
af stað frá Amsterdam með
hinn dýrmæta farm í sér-
staklega útbúnu eikarskríni,
hreppti ofviðri og strandaði
viö eyju eina í Zuidersee.
Farminum tókst þó að
bjarga og var hann fluttur
um borð 1 annað betra skip,
sem lenti síðan heilu og
höldnu á ákvörðunarstað
sínum,
Nú fyrst taka fræðimenn
í Svíþjóð að veita handritinu
verulega athygli, Máifræö-
ingurinn Fransius Junius
geíur það út í Dordrecht ár-
ið 1665, og árið 1671 er það
gefið út af skáldinu og mál-
fræðingnum Georg Stiern-
hielm með inngangi eftir
Magnus De la Gardie. (í
samræmi við tíðarandann
vitnar þessi útgáfa þó frem-
ur um föðurlandsást en bók-
fræði). Eftir áeggjan rektors
Olof Rudbecks gaf M. G, De
la Gardie nú Uppsalahá-
skóla skinnbókina, enda var
hann kanslari skólans. Sam-
tímis gaf hann skólanum og
merkilegt safn handrita, 65
eintök, þar á meðal Snorra
Eddu. Eru þessar tvær skinn
bækur nú ágætastar alls
þess, sem sænsk bókasöfn
hafa að geyma, Codex Arg,
hefir til dærnis ein sanian
dregið margan útlendinginn
til landsihs.
í stórbrotinni ræöu við
afhendingu handritanna bar
hinn tigni kanslari háskól-
ans fram þá ósk, að „frum
rit gamla Wulfila” (sem
raunar stenzt ekki, þar sem
Wulfila var búinn aö liggja
100 ár í gröf sinni, þegar bók
in var rituö) „mætti um