Vísir - 21.12.1954, Blaðsíða 4

•vism
Jónas Jónsson frá Hriflu:
Einar Jónsson, myndhöggvari,
Frægasta og dýrasta bókin,
sem kemur nú út á jólamark-
aðnum, heitir „Einar Jónsson“
og kostar 670 kr., en yerður
gerð mönnum auðkeypt með
sanngjörnum afborgunargreiðsl
um. Þessi bók innibyrgir milli
tveggja spjalda myndir af svo
að segja öllum fullgerðum verk
um Einars Jónssonar, sem hann
telur snerta skapandi hugsjón-
ir. Þar eru að sjálfsögðu högg-
myndir hans, málverk og frum-
drættir að stórhýsi.
Einar Jónsson líktist hinum
frægu fornverjum frá endur-
reisnartímanum. Hann mundi
hafa verið jafnvígur á húsa-
gerðarlist, málaralist og högg-
myndagerð, ef hann hefði var-
ið til þessara listgreina jöfn-
um tíma.
Einar Jónsson var mikill
gæfumaður um flesta þá hluti,
sem skipta mestu máli í lífi
einstaklinga. Hann var kominn
af traustum, þjóðlegum stofni
og fæddur í einhverju fegursta
héraði landsins, á þeirri öld,
sem átt hefur og þroskað flesta
fremdarmenn hér á landi að
fráteknum miðhluta 19. aldar.
Þegar Einar Jónsson var barn
í vöggu fékk þjóðin sína fyrstu
frelsisgjöf eftir margra alda
kúgun. Litlu síðar sama sum-
ar andaðist Sigurður Guðmunds
son úr kvöl og kröm, en hann
var fyrsti íslendingurinn, sem
hlotið hafði fullkomna tækni-
menntun í list, eftir nútíma
kröfum. Einar Jónsson varð á
ýmsan hátt arftaki Sigurðar
Guðmundssonar. Þegar í æsku
hneigðist hugur hans eindreg-
ið að höggmyndagerð, þó að
sú list væri þjóðinni lítt kunn.
Vandamenn. sveinsins vildu, að
hann yrði prestur, en ekki vildi
hann það, þó að trúarlegra hug_
mynda gæti óvenjulega mikið
í mörgum helztu verkum hans.
En prestskonan á Stóra-Núpi
sá, hvað í drengnum bjó og ráð-
lagði hjónunum í Galtafelli að
leyfa syni þeirra að ráða ferð-
um sínum um lífsstöðuval.
Hann fór ungur og lítt reyndur
til Danmerkur og dvaldi þar
fjórða hluta langrar ævi.
í Danmörku fékk Einar Jóns-
son fullkomna tæknimenntun í
höggmyndagerð og hina ágæt-
ustu konu, frú Önnu Jörgen-
sen, sem varð honum glæsileg-
ur lífsförunautur á langri og
erfiðri listamannsbraut. — Að
loknu námi í Kaupmannahöfn
hóf hann sjálfstæða högg-
myndagerð með Dönum, en þar
var skjótt komið að vegamót-
um. Danskir myndhöggvarar
fóru hina venjulega suðurleið
og týndu í París því litla, sem
þeir kunna að hafa haft af per-
sónulegum sköpunarmætti. —
Carlsbergsafnið viðaði að sér í
smálesta tali fagurgerðum en
sálarvana marmaramyndum frá
Signubökkum og fyllti þannig
pálmasali sína, en engum dönsk
um listfræðingi kom til hugar
að nokkurt af listaverkum Ein-
ars Jónssonar gæti átt þar
heima. En íslendingurinn vissi,
hvað hann vildi og spurði. þá
ekki til vegar. Hann tók íslenzk
verkefni til meðferðar með ís-
ienzkum hætti. Hann ferðaðist
mikið til annarra landa og var
langdvölum í Róm, Þýzkalandi,
Ungverjalandi, Englandi og
Bandaríkjunum, en hann kom
ekki til Parísar. Vissulega kom
þar ekki til greina persónulegt
yfiiiæti. Hann kunni vel að
meta listagáfu Frakka og þýð-
ingu þeirra fyrir heimslistina
að því leyti sem um sjálfstæða
listasköpun var að ræða. En á
tímum Einars Jónssonar var of-
urveldi franskrar listar orðið
farg á sjálfstæðri listaþróun
annarra menntaþjóða. París
hafði að hans dómi jafn óheilla.
vænleg áhrif á fjölmarga sam-
tíðarmenn hans eins og forn-
list Grikkja á Canova og Thor-
valdsen. Einar Jónsson taldi
það sjálfsagða skyldu hvers
listamanns að gerþekkja lista-
afrek fyrri kynslóða, nema al-
menna tækni og kynnast fyrir-
myndum í sambandi við þá
kynningu. En að hans dómi átti
samfylgdinni þá að vera lokið.
Hver dugandi listamaður átti
að skapa sjálfur sín skyldu-
verk. Sál hans átti að vera upp_
sprétta allra hans verka, en
stefnur, stílar og skólar fyrri
alda fordæmi samtíðarmanna,
að vera viðunandi sönnum um-
bótamönnum.
Eftir aldamótin og fram að
fyrri heimsstyrjöldinni var Ein
ar Jónsson oftast búsettur í
Danmörku, hafði þar vinnu-
stofu og geymdi þar sín mörgu
listaverk, fullgerð eða hálf-
smíðuð. Hann varð kunnur
listamaður erlendis. Fjölmörg
listatímarit birtu um hann rit-
gerðir og myndir af verkum
hans. Menn viðurkenndu, að
hann væri frumlegur og sjálf-
stæður listamaður, en þungi
hinnar gljáfægðu Parísartízku
og fáránlegir ismar lágu eins
og farg á forráðamönnum lista-
safna í grannlöndunum.
En íslendingar tóku vel á
móti sínum fyrsta myndhöggv-
ara. Þegar þjóðin þurfti að láta
vinna myndhöggvaraverk, var
til hans leitað. Komu þar jafnt
til greina myndir af hinum
fyrsta landnámsmanni, skáld-
um, stjórnmálamönnum og
þjóðhöfðingjum. — Reykjavík
mun um aldur og æfi bera
glæsilegan vitnisburð lista-
gáfu Einars Jónssonar og góð-
um smekk og óspilltri þjóðlegri
tilfinning'u flestra samlanda
hans.
Eftir 1908 var Bjarni Jóns-
son frá Vogi áhrifamaður á Al-
þingi og mikill unnandi fag-
urra lista. Hann beitti sér fyrir
því, að komið yrði upp vísi að
listasafni í Reykjavík og skyldu
verk Einars Jónssonar mynda
kjarna þess. Einar var fyrir
sitt leyti fús að gefa ættjörðinni
mikið af listaverkum sínum ef
byggt væri yfir þau viðhlitandi
húsnæði. Bjarna Jónssyni tókst
með mikilli atorku að fá
nokkra, en þó of lága, fjárveit-
ingu í slíkt safn, skömmu áður
en Þjóðverjar hófu fyrra heims-
stríðið. Myndhöggvaiinn valdi
safni sínu stað á hæstu hæð
í höfuðstaðnum, þar sem hon-
um þótti fegurst og mest út-
sýn. Var þar hafizt handa um
safnhússmíði og stuðst við gjaf-
ir áhugamanna og framlag rík-
issjóðs. Styrjöldin tafði þessar
framkvæmdir. Einar Jónsson
og frú hans dvöldu á þessum
árum í Ameríku og þar lauk
hann við hina víðkunnu mynd
af Þorfinni karlsefni. Eftir
stríðið settist Einar Jónsson að
í safnhúsi sínu á Skólavörðu-
hæð. Virðulegur en óformlegur
sáttmáli var gerður milli rík-
isins og Einars Jónssonar um
safnið. Ríkið kostaði viðhald
þess og galt honum laun eins
og væri hann kennari við há-
skólann. Listamaðurinn vann í
safninu að hugðarefnum sínum
og þjóðin eignaðist allan mynd_
skáldskap hans. Einar Jónsson
varð hinn dáði, elskaði og virti
forystumaður í þjóðlegri nú-
tímalist og þjóðin eignaðist,
þrátt fyrir myndfátækt sína,
safn, sem hún gat, að því er
snerti frumleik og skapandi
listaþrótt, staðizt samkepni við
það sem bezt var gert á þeim
tíma með stórþjóðunum.
Ekki var landnám Einars
Jónssonar á Skólavörðuhæð
tóm sólskinsganga. Húsið var
byggt á stríðstíma og eftir stríð
og reyndist í sumum efnum
lítt vandað. Það var kalt og
lekt. Oft skorti þar bæði vatn
og hita. Kringum safnið hafði
á stríðs- og krepputíma mynd-
azt óregluleg og illa skipulögð
byggð. Sóttu lítt tamin ung-
menni að iðka þar drykkjusiði,
róstur og hreinlætisspjöll kring
um safnhúsið. Þegar Banda-
ríkjastjórn hafði gefið íslandi
hina virðulegu Leifsstyttu var
svo hirðuleysislega gengið um
við styttuna, að amerískir ferða
menn kærðu þetta atferli fyrir
stjórninni í Washington. Setti
íslenzka stjórnin þá vörð um
styttuna. Voru þá teknir að
nokkru upp betri siðir á Skóla-
vörðuhæð.
Einar Jónsson og íslenzka rík
ið stóðu vel við sína sáttmála-
>gerð. Hann var sístarfandi og
skapandi í safnhúsi sínu og
þjóðin auðgaðist að ómetanleg-
um, andlegum verðmætum. En
ríkisstjórnir, Alþingi og bæj-
arstjórn Reykjavíkur mundu
líka eftir sínum skyldum. Mynd
höggvarinn taldi, að vcggir
safnhússins væru ekki nægilega
sterkir til að standa jarð-
skjálfta. Þá lét ríkið hann fá
fé til að gera hina öflugu og
frábærlega listrænu boga í sýn-
ingarsalinn. Næst fór fram höf-
uðaðgerð á öllu safnhúsinu utan
og innan í ráðherratíð Péturs
Magnússonar og með hans at-
beina. Þá lét bæjarstjórn
Reykjavíkur í borgarstjóratíð
Bjarna Benediktssonar fullgei'a.
og stórprýða garðinn, sem lykur
um listasafnið. Enn skortir
nokkuð á, að g'irðingin sé í sam-
ræmi við annan aðbúnað. Þá lét
ríkið gera litla smáíbúð fyrir
Einar Jónsson og frú hans í trjá
garðinum. Fengu þau hjón þá
í fyrsta sinn, eftir að þau komu
til Reykjavíkur, góða og hent-
uga íbúð. Þau hafa alla stund
látið safnið og' listaverkin, sem
þar áttu heima, sitja fyrir því
sem bezt var hægt að fá í safn-
húsinu. — Eftir fráfall þeirra
hjóna er sennileg't að safnvörð-
urinn búi í þessu húsi og þarf
þá hvergi, hans vegna, að
þrengja að listaverkunum í
safnhúsinu sjálfu.
Nýjar listastefnur risu út í
löndum, ú'lestar í öfgafullum
hita Parísarborgar. Ólmar og
háværar raddir bárust frá unn-
endum þessarar nýsköpunar til
íslands. Var þá oft dæmt með
lítilli samúð og skilningi um
list og liststarf Einars Jónsson-
ar. Var látið liggja að því, að
tímabært mundi vera að flytja
verk brautryðjandans vestur á
Grandagarð og setja í staðinn
„Konu“ með kött eða önnur
þvílík ný myndunarafrek, 'sem
þjóðin er nú að eignast. En Ein-
ar Jónsson lét alla slíka skyndi-
dóma eins og vind um eyrun
þjóta. Hann skapaði hvert stór-
verkið öðru merkilegra og kom
þeim fyrir með óbrigðulum
smekk og fegurðartilfinningu í
safnhúsi sínu. Hann hliðraði sér
hjá öllu samstarfi við þá landa
sína, sem stældu öfgaverk ann-
arra þjóða, en mælti engu að-
finnslu- eða kaldyrði í þeirra
garð. Hann fór sínar eigin göt-
ur, gerði sínar hugsjónir að
veruleika í steini eða málmi.
Honum þótti eðlilegt að aðrir
menn störfuðu eins og þeim
þætti séi' bézt henta. Hann sat
þannig í friðsæld, athafnamik-
ill og orðlega voldugur í
safnhúsi sínu og lét hina
ungu samlanda, sem dæmdu
hart um liststarfsemi hans,
sigla sinn sjó líkt og á
æskúdögunum, þegar Danir
hugðu hann vera utangarðs í
í list sinni.
Degi tók nu að halla. Einar
Jónsson gekk frá safnhúsi sínu
og listaverkum svo sem bezt
mátti verða. Síðan ritaði hann
æfisögu sína. Er það merkisrit
bæðl um manninn sjálfan, list
hans og samtíð. Samt þótti hon-
um einu verki ólokið. Hann
vildi geta gefið út bók með
myndum af allri skapandi list,
sem lá eftir hann. Þetta var
mikið verk og erfitt um fram-
kvæmd. Útkoma slíkrar bókar
hlaut að verða dýrasta og eitt-
hvert mesta vandaverk,. sem
frainkvæmt hefði verið í á bók_
fræðivegur hér á landi. Útgáfu-
fyrirtæki samvinnumanna hætti
á að ráðast í þessa framkvæmd
og freista að Ijúka verkinu
fyrir 80 ára afmæli listamanns-
•ins í vor sem leið. Þrír menn
hafa, Irver með sínum hætti,
staðið fyrir þessari útgáfu. Vil-
hjálmur Þór tók ákvörðunina
um að gefa þetta verk út, afla
til þess'fjár og gjaldeyrisleyfa,
því að bókin var prentuð er-
lendis. Þá gerði hann ýið lista-
inannúui þann hagkvæma samn
ing, ao sá ágóðh sem verða
kynni að útgáfunni, skyldi
renna til listasahisins og vera
varið til að ge'ra eirsteypu af
verkum hans. Vigfús . Sigur-
geii’sson Ijósmyndari tók ná-
lega allar Ijósmyndirnar af
listverkunum í náinni samvinnu
við Einar Jónsson. Að lokum
stýrði Benedikt Gröndal rit-
stjóri allri útgáfustarfseminni
og varð þeirra hluta vegna áð
vera með annan fótinn í Stokk-
hólmi en hinn í Reykjavík með-
an stóð. á prentuhinni. Var verk
Ijósmyndara og útgefanda í
einu létt og erfitt. Það var á-
nægjulegt að vinna að svo
merkilegu verki og eiga þátt í
að flytja hugsjónaskáldskap
mikíls listamanns inn í þúsund-
Þriðjudaginn 21. desember 1954
ir heimila hér á landi og erlend-
is. En það var ekki með öííu
vandalaust að vinna með lista-
manninum að þessu verki. —
Hann var kröfuharður við sjálf
an sig og aðra um allt sem
snerti list. Að vísu var hann
allra manna sanngjarnastur í
kynningu og daglegri sambúð,
en hér urðu aðrir að ganga,
með nokkrum hætti, inn í hans
sköpunarverk og þá var hann
í einu sívakandi og kröfuharð-
ur um að listinni væri hvergi
misboðið við myndatöku og
prentun bókarinnar.
Þetta tókst ágætlega. Á 80
ára afmæli listamannsins lá hin:
mikla lífsbók hans prentuð og
bundin á borði þeirra hjóna.
Þar vantaði ekki nema fáein
litprentuð blöð af málverkum
hans og þau hafði hann séð
fullgerð skömmu áður en dauð-
inn kom í Hnitbjörg og til-
kynnti, að nú væri verk hans
fullkomnað og skeiðið á enda
runnið.
Suðurlandamenn töldu fyrr-
um að enginn væri farsæll fyrir
sitt endadægur. Hvergi mætti
koma brotalöm á lífsþráðinn.
Einar Jónsson var maður full-
sæll á sína vísu. Hann vígði sig
myndhöggvaralist án þess að
hafa séð nokkurt listaverk.
Hann fylgdi þessari meðfæddu
sálarsýn alla leið fram á grafar-
bakka og fataðist hvergi stefn-
án. Landið og þjóðmenningin
gáfu honum óteljandi og óþrot-
leg yrkisefni. Þau eru hú vand-
lega geymd og gerð flytjanleg
um allar jarðir. Margir koma í
Hnitbjörg, en þeir, sem ekki
heimsækja þann merka stað,
geta haft það næstbezta sér til
lærdóms og augnayndis, þó að
þeir búi við hið yzta haf. Út-
gáfufyrii'tækið Norðri gefur nú
út allar fornbókmenntir þjóð-
arinnar í vandaðri og hentugri
útgáfu. Ótrúlega mörg heimili,
ekki sízt æskan, þegar hún fest-
ir bú, kaupir gullaldarbókmennt
irnar og ætlar þeim virðulegan
sess við arin fjölskyldunar. Af-
borgunarskipulagið og góðæri
ráða miklu um hve margii-
kaupa þessa nýju útgáfu forn-
bókmenntanna. Sama mun
verða raunin um Einar Jónsson.
Innan fárra missera mun bókin
um lífsverk hans búa í þúsund
heimilum, við hlið Njálu Egils-
sögu og Heimskringlu. Það má
vera hugstætt kynslóðinni sem
vex upp í skjóli nýfengins frels_
is, að hún erfir ekki eíngöngu
hin frægu skáldverk fjarlægra
forfeðra, heldur hefur kynslóð-
in, sem endurheimti frelsið,
skapað í Ijóðum.litum og málm-
um jafnsnjöll listaverk, um og
eftir síðustu aldamót, eins og
snillingar fornaldarinnar, En af
fremstu mönnum þessa tíma-
bils er Einar Jónsson mynd-
höggvari.
SKI PAUTG£K»
RIKISINS
■’ ’Ji
M.& Hezðobieið
austur um land til Fáskrúðs-
fjarðar hinn 27. þ. m. Tekið á
móti flutningi til Hornafjarð-
ar, Djúpavogs, Breiðdalsvíkur,
Stöðvarfjarðar og Fáskrúðs-
fjarðar í dag og á mprgun. —
Farseðlar seldir árdegis , á
mánúdag.