Vísir - 24.09.1958, Qupperneq 4

V í S I R
Miðvikudaginn 25. september Í95S
Atómöldin 13:
Hi5 æ&ísgegna ©g blinda kapphSaup — ðrSagarík áfök á svE5l yísinia
og fækni — iréf Onstéiiis ti! Reosevefts — llitler bannar söiu á úraníum
iír tékknesku námunum — ÞjóÖverjarnir og þunga vatnIB — Hin diiSar-
fufla „ir«álmrannsóknarstö5#/ Fermis — Fyrsta fakmarkiB: keBjuverkanir
” Hversu fangt voru PióBverjansir komnir? —
'Æftir t'ha'ísiiíBía EÞsshtt*vsap Iíoc/a-
Aðfaranótt 15. marz 1939 lét
Hitler hersveitir sínar ráðast inn
í Tékkóslóvakíu. Það var einn
liðurinn í undirbúningnum und-
ir heimsstyrjöldina. Mikið var
um þessa atburði rœtt og ritað
í öllum löndum.
í vísindaritum I Vestur-Evrópu
og Bandarikjunum var þó meira
skrifað um önnur mál. Aðalefni
þeirra blaða var hin mikla frétt:
Klofningur úraníum kjarnans
og þýðing hans — nýtt vopn —
atómsprengja?
Þeim fáu, sem sáu hvert
stefndi, hryllti við þeirri hugsun,
að einræðisherrarnir yrði á und-
an í kapphlaupinu um þetta vopn
vopnanna, en tilraunir þessara
manna til að fá forráðamenn
vesturveldar.na til að opna augu
sin og gera sér ljósa þýðingu
þessa máls, mætti tortryggni og
sinnuleysi — þetta yrði of kostn-
aðarsamt og engin trygging fyr-
ir verulegum árangri ....
Dag nokkurn birti Hitler til-
kynningu, sem vakti athygli
hinna lærðu vísindamanna: iÞjóð
verjarnir liöfðu stöðvað alla
sölu á úraníum frá námunum í
Tékkóslóvakíu!
Bréf Einsteins til
Roosevelts.
í örvæntingu 'sinni sneru Ung-
verjarnir Szilard og Teller sér til
Einsteins. Þremenningarnir hitt-
ust 2. ágúst 1939 í húsi Einsteins
á Long Island og þar ritaði Ein-
stein, eftir tillögu Szilards, bréf
til Roosevelts, þar sem ástandinu
var lýst og skorað eindregið á
forsetann að hlutast til um að
Bandaríkin tækju málið föstum
tökum og hæfu framleiðslu á
kjarnorkusprengju.
Það var hinn rússnesk fæddi
Alexander Sachs, sem færði
Rosevelt þetta bréf. Þetta varð
upphafið að því æðisgengna
kapphlaupi og þeim sorgarleik,
sem nú hófst.
Þegar Roösevelt hafði lesið
bréf Einsteins skipaði hann
þriggja manna nefnd til að at-
huga málið og gaf hún honum
skýrslu sína í nóvember s. á.
Tillögur nefndarinnar voru ekki
sérlega merkilegar eða stór-
mannlegar, en þó studdi hún mál-
íð og í febrúar árið eftir létu her
og floti alls 6000 dollara fjárveit-
ingu í té til tilrauna til að ganga
úr skugga um hvort hægt væri
að framleiða atómsprengju.
Það kom auðvitað fljótt i Ijós
að það þurfti allt aðrar upphæðir
til þess að nokkuð miðaði á-
fram, en það var alltaf jafn erf-
itt að vekja áhuga forráðamann-
anna fyrir málinu. Þeir voru tor-
tryggnir og skildu ekki hið alv-
arlega ástand.
En eítir því sem vísindamönn-
unum miðaði áfram minnkaði
mótstaða hinna tortryggnu og
að sama skpi jók Hitler aðgerð-' anna frá fyrirætlunum þessum
ir sínar í Evrópu.
Danmörk og Moregur féllu. Þá
Holland, Belgía, Luxemburg,
Frakkland. Harmleikurinn í Dun
kirk var leikinn til enda, árás-
irnar á Bretland hófust og njósn-
ararnir skýi’ðu frá því, að Hitler j endurskipulögð og
stofna sérstáka deild,en þótt deild
þessi fengist við sérstakt við-
var stofnuð sérstök deild innan
verkfræðlngadeildar hersins og
hún opinberiega skýrð Manhatt-
an District of Army Engineers.
Þetta benii aðeins til þess að
verkfræðingadeildin hefði verið
þætti rétt að
hefði æ meiri áhuga fyrir því að
afla sér þungs vatns og léti nú
framleiða það í Noregi.
Blint kapphlaup.
1 júní 1940 var þriggjamanna-
neíndin lögð niður og „úraníum-
nefndin" sett á laggirnar og
skyldi hún starfa undir yfirstjórn
„Þjóðlegu varnar- og rannsókn-
arnefndarinnar" (NDRC),en það
þýddi, að meira fé yrði til ráð-
stöfunar.
Um haustið 1940' komu tveir
þekktir, ameriskir vísindamenn
heim úr Bretlandsferð. Það voru
jþeir Urey og Pegram. Þeir ósk-
| uðu strax að fá að ræða við
j Roosévelt og varaforsetann
Wallace, þeir höfðu fregnir að
færa: Þó að orustan um Bret-
land væri í algleymingi, létu
Bretar ekkert tefja sig frá rann-
sóknum sínum á „úraníum-mál-
inu“. Þeir voru lengra komnir
en Bandaríkjamenn, og þeir vpru
óþreytandi í að hamra það inn í
höfuðið á hinum amerísku gest-
um sinum, að nú lægi mlkið á!
Atómkapphlaupið var hafið,
höfðu Bretarnir sagt, en þó vissi
enginn hversu langt andstæðing-
urinn var kominn áleiðis — það
var blint kapphlaup....
Nú kom fyrst skriður á málið
og skipulag á starfsemina.
Stofnuð var Office of Scienti-
fic Research and Development
(OSRD) og Vannevar Bush gerð-
ur forstjóri stofnunarinnar og
fékk hann mikið fé til umráða.
Fleiri vísindamenn og stjórn-
málafulltrúar voru kvaddir til„
svo sem A. H. Compton frá Chi-
cago-háskóianum, H. Urey frá
Columbía-háskóianum og E. O.
Lawrence frá Berkley-háskólan-
um. Sérstök pólitísk yfirumsjón-
arnefnd (Top Policy Group) með
forsetann sjálfan í fararbroddi
átti að gefa allar pólitískar leið-
beiningar og bera hina pólitisku
ábyrgð. Á fundi, sem haldinn var
í pólitísku nefndinni í desember
1941 var loks ákveðið að starfinu
skyldi haldið áfram, og liraðað
eins og mögulegt væri að leysa
kjarnorkuvandamálið. Bush áætl
aði, að fyrst um sinn þyrfti að
verja 5 milljónum dollara til
starfsins, og var sú fjárveiting
samþykkt umræðulaust!
Hin dularfulla
„Manhattan-framkvæmd".
Bush stakk upp á því að herinn
annaðist framkvæmdirnar og í
ágúst 1942 tók hann þær að sér.
Til þess að leiða athygli óvin-
fangsefni, sem hét hinu saklausá
nafni Development of Suhstitute
Materials (Fullkomnum gervi-
efna), vissu fáir hvað hér var
um að vera, því að almennt gekk
hún undir nafninu ,.Manhattan-
áætlunin". Það var ekki fyrr en
1947 að nafninu var breytt í
Atomic Energy Commission
(Kjarnorkunefndin).
Eitt fyrsta skrefið sem tekið
var, eftir að Top Policy Group
hafði gefið merkið um að starf-
ið skyldi hafið og fimm milljón
doliar fjárveitingin var sam-
þykkt, var að Fermi og sam-
verkamenn hans voru kvaddir til
starfa og látnir setjast að í Chi-
cago. Þar skyldu þeir starfa á
„málmrannsóknarsíöð“.
Leið nú íram til ársloka 1941.
Þá trúði Fermi konu sinni fyrir
því, að á „málmrannsóknarstöð-
inni“ væri ekki starfandi einn
einasti málmfræðingur. En hann
tók þagnarhéit af konu sinni og
skýrði ekki frekar frá starfsem-
inni.
Verkefni Fennis:
Keðj uverkani rnar.
I dag vitum við, að Fermi hafði
verið falið að leysa grundvallar-
atriðið sem framleiðsla atóm-
sprengjumar. byggist á. Hann
og samstarfsmenn hans áttu að
sannprófa, hvort í raun og veru
væri hægt að framleiða keðju-
verkanir, eins og Meitner og
Frisch höfðu haldið fram. Þeir
áttu sem sé að opna dyrnar að
leyndardómum atómvísindanna.
í Chicago fengu þeir kjallara-
pláss undir knattspyrnuvelli
háskólans til umráða. Það var
ekki meira en 9 rnstrar á breidd
og tuttugu metra langt og svo
urðu þeir sjálfir að sjá um allt
annað, sem á þurfti að halda.
Þeim var ljóst, að þeir þurftu
að fá úraníum, en hvar átt'u þeir
að fá það? I þá daga þekktu
menn aðeins þrjá staði, þar sem
úraníumblönduð efni voru fáan-
leg í ríkum mæli, nefnilega
Tékkóslóvakíu, sem var í hers-
höndum Hitlers, Norour-Kanada,
og svo I hinu órafjarlæga Belg-
íslia-Kongó, sem var hinum meg-
inn Atiantzhafsins, þar sem kaf-
bátar Þjóðverja hcrjuðu.
Árið 1941 voru ekki til í ölium
Bandaríkjunum nema um 50 gr.
af hreinu úraníum og kostnaður-
inn við að vinna þetta hafði svar-
að til þess að kílóið kostaði 2000
dollara. Fermi þurfti á mörgnm
smálestnm að halda!
En þegar komið var fram á
árið 1942 var búið að framleiða
sex smálestir og nú komst fram-
leiðslan brátt upp í 250 kg á
sólarhring og verðið var 40 doll-
arar kílóið.
Þungt vatn eða
grafit?
Þá kom vandinn með nevtrón-
urnar, sem þurfti að setja hemil
á. Nú þurfti á „moderator” eða
hemli að halda — þungu vatni
eöa grafit.
Helzt hefði Fermi kosið að nota
þungt vatn, en af þvi var ekki
til einn einasti dropi í öllum
Bandaríkjunum. Það mátti auð-
vitað vinna það úr venjulegu
Þessi stóra klukka er úr eggjaskurnum. í býzka bænum Bendorf
er árlega haldin svo kölluð Kermesse, samkvæmt gamalli hefð.
Einn þátturinn er klukkugerð af þessu tagi og mánv.ðum saman
safna húsmæður eggjaskurnum. í ár söfnuðust 28.000 eggja-
skurn — og þarna er klukkan.
drykkjarvatni, en úr fimm líír-
um vatns mundi aðeins fást í
eina fingurbjörg, og kostnaður-
|inn mundi verða um 250.000 kr.
| á lítra. Joliot haíði reyndar séð
j um, að um 200 lítrai’, sem hann
. hafði undir höndum, yrðu fluttir
' til Englands áður en Frakkland
j féll Hitler í hendur en nú voru
Bretar önnum kafnir við rann-
sóknir sinar og þurftu á þunga
vatninu ao halda. í Noregi var
það tii, og áfram var haldið við
framleiðslu þess þar. Það var því
ekki um annað að ræða fyrir
Fermi, en að halda sér að graf-
ítinu.
j En þá kom í Ijós að grafítið
var ekki sem heppilegast, það
; veitti of mikla mótstöðu, heml-
aði nevtrónurnar um of, já, allt
að því stanzaði þær eða gleypti
þær. Grafítið var ekki nógu
hreint eða ómengað. Þessi „ó-
hreinindi" voru bór — eitt gr. í
j hverjum 500 kg af grafítinu! Oft
. veltir lítil þúfa stóru hlassi! Plér
voru góð ráð dýr: Það þurfti að
hreinsa grafítið — það mátti ekki
vera ögn af bór eða öðrum efn-
um í því. Það tókst líka að leysa
þennan vanda og nú átti að vera
hægt að koma keðjuverkununum
af stað.
Ferliyrnd blaðra og
flöt appelsína.
Félögunum kom saman um, að
búa til stengur úr úraníuminu og
grafítinu og raða þeim eða hlaða
þeim upp (þar af nafnið kjarn-
orkuhlaða — „pile“) í stafla sem
átti að vera í laginu eins og út-
flöt appelsína, en appelsír.an varð
nærri því sex metra há. Utan
um staflann skyldi svo koma fer-
hyrndur trékassi og þar utan
um ferhyrnd gúmmíblaðra, svo
að hægt væri að sjúga loftið út
úr staflanum til að hindra að at-
óm loítmólikúlanna gæti „krækt
sér í“ of margar nevtrónur. For-
stjórar Goodyear-verksmiðjanna
héldu að maðurinn, sem þangað
kom til að panta svona gúmmí-
blöðru væri ekki með öllum
mjalla. Reyndar kom svo seinna
í ijós, að ekki var þörf á því að
dæla loftinu út.
Undir kassann átti svo að setja
einskonar íkveikju — beryllium
klump, sem orðinn var geisla-
virkur af alfa-eindum, sem skot-
ið var á hann frá radíum, svo
að hann sendi írá sér nevtrónur.
Þessar nevtrónur áttu að koma
af stað keðjuverkununum —
kljúfa fyrstu úraníumkjarnana
í staflanum, og síðan áttu þær
nevtrónur, sem þá losnuðu, að
kljúfa fleiri kjarna og svo koll
af kolli.
En nú kom í ljós, að sprenging-
arnar margfölduðust ekki eins
hratt og ætlað var — „margfald-
arinn“, sem ltaliaður var k,
komst ekki yfir 100. Það þýð’r:
i Að í hvert sinn, sem t.d. 100
j kjarnar voru sprengdir, þá
' sprungu ekki 100 kjarnar cða
meira næst, heldur Kiinna — k
var minna en 100 og svo logn-
uðust sprengingarnar út, og það
meira að segja mjög fljótt.
í júlí 1942 tókst að hækka
gildi k-sins ofuriítið og loks
komst það upp í 107. Nú var því
hægt að „leggja af stao“ jafn-
skjótt og staflinn var tilbúinn.
En þá kom ánnar vandi. Var
hægt að stöðva sprengingarnar
: aftur? Ef það tsekist ekki mundu
afleiðingarnar verða örlaga«
j þrungnar og í bezta falli brynni
allt efnið upp til agna.
Fermi og félögum hans varð!
Frh. á 11. síðu. I