Morgunblaðið - 21.08.1940, Blaðsíða 5

Miðvikudagur 21. ágúst 1940
Útget.: H.f. JLrvaknr, Rarkjavlk.
Ritatjörar:
Jón KJartanaai.n,
Valtýr Stefanaaem (a.brr*t»arm.).
aÆglýsiugar: Ároi óla.
Kltatjðrn, aupl$*lnB&r os *Jer»!Beí»;:
Austuratrœtl 8. — Stal M90-
lakrlftargjald: kr. »,Í0 £ atanU
lnnanlanda, kr. 4,90 ntaaolaada.
C l&uaaaölu: 20 aura •ints.klo,
ZS aura m«» IiaaMk.
Öfinur grein dr. Bförns B jörnssonar:
Vandamál Reykjavíkur
og úrræðin til umbóta
Reykjavík
ÞAÐ er gott eitt um það að
segja, að rædd sjeu vanda-
mál Reykjavíkurbæjar ef það er
gert af velvilja og einlægum liug
til lagfæringar og umbóta.
Vandamál Reykjavíkur eru
margskonar. En til þess að ráðin
verði bót á þeim meinsemdum,
sem aðallega há bæjarfjelaginu, er
mauðsynlegt að menn geri sjer
ljóst, hverjar eru rætur meinsemd-
anna. Ef menn þekkja orsakir
jneinsemdanna, verður hægara að
lækna þær, ef á annað borð Anlji
*>er fyrir hendi.
Við vitum, að Reykjavík á nú
við margskonar erfiðleika að
stríða, og til þeirra liggja tvær
höfuðorsakir:
1. Svi stefna þings og stjórnav
;á undanförnum árum, að velta
miklum byrðum á Reykjavík, án
'foess vm leíð að sjá bænum fyrir
möguleikum fyrir því, að rísa und
iir byroTmum.
2. Sú stórfelda hnignun, sem
varð k þeim atvinnuvegi, sjávar-
litveginum, sem um langt skeið
hafði verið undirstaða alls at-
Ihafnalífs bæjarins.
IBrifiSíeikar Reykjavíkur urðu
vitanlega miklu meirí og þung-
hærari, þar sem þetta skall sam-
límis yfir bæinn — hinar auknu
hyrðar og hrun sjávarútvegsins.
Bot á hinni fyrri meinsemd,
Fhinum miklu byrðum á bæjarfje-
ilaginu, fæst vitanlega ekki, nema
í samvinnu við Alþingi og ríkis-
stjórn. Slík samvinna hefir vérið
ilítil undanfarin ár og minni en
;æskilegt hefði verið, hverjum sem
um verður kent. Upp á síðkastið
hefir þetta talsvert lagast og
meiri samvinna verið upp tekin.
'Má án efa þakka það þjóðstjórn-
;inni. Á síðasta þíngi kom í ljós
fyrsti árangurinn af því sam-
• starfi, með breytingunum á fram-
færslulögunum, sem áreiðanlega
'hafa góðar verkanir fyrir bæjar-
'fjelagið, þegar frá líður. En sam-
• vinnan þarf að vera á fleiri svið-
nin, til þess að vel fari.
Hin meinsemdin, hnignun sjáv-
Ærútvegsins, verður ekki lækiiuð
mema með því að koma nýju lífi
'í þenna atvinnuveg. Reykjavíkur-
foæ verður vitanlega ekki kent
um hnignun sjávarútvegsins á
ondanförnum árum. Hann gat
lítið gert til úrbóta. Hinsvegar
var ráðandi mönnum bæjarfje-
lagsins það ljóst, að stuðla yrði
. að því, að skipastóllinn í bænum
ykist aftur. Þessvegna reyndi bær
inn á s.l. sumri að fá keypta 10
mótorbáta og hjet stuðningi til
"heirra kaupa. En þetta strandaði
á opinberum stofnunum, gjald-
eyrisnefnd og banka. Svona er
foað á flestum sviðum, að bæjar-
fjelagið á alt undir skilningi og
-víðsýni valdsmanna ríkisins. Hann
verður nú að gjalda þröngsýni
fjeirra og skilningsleysis.
Hinir miklu atvinnumögu
leikar, sem þilskipaút-
gerðin skapaði, dró fólkið til
sín úr sveitunum að sjávar-
síðunni. Bæirnir, 0£ þó eink-
um Reykjavík, tóku að vaxa
hröðum skrefum. Svo kom
heimskreppan. Fiskiveiðarn-
ar, einkum saltfisksfram-
leiðslan lagðist nær alveg í
rústir. Það kom harðast.nið-
ur á peim bæjum, þar sem
saltfiskveiðarnar höfðu ver-
ið aðal atvinnuvegur fólks--
ins.
I ýmsum bæjum höfðu 40—50%
íbúanna þar 1930 lífsuppeldi sitt
af sjávarútvegi, en hjer í Rvík að-
eins 16%. Nú hætti fólk að flytja
til þessara <staða, og fólk það,
sem fyrir var, tók jafnvel að leita
burtu. Það lagði leið sína hingað
Hjer voru fjölbreyttustu afkomu-
möguleikarnir. Ymsir biðu skip-
brot vona sinna um lífvænlega af-
komu hjer, og urðu að leita á
náðir hins opinbera. Hinir, sem
komust áfram, þrengdu olnboga-
rúmið fyrir þá, sem fyrir A-oru,
svo að sumir þeirra komust á von-
arvöl. Fátækrabyrðin óx, álögum-
ar sömuleiðis.
Skuldaskil flestra bæjar- og
sveitarfjelaga fór fram. Reykja-
vík var ekki í þeirra hópi. Bærinn
tapaði stórkostlegum upphæðum
af því fje, er hann hafði lagt út
vegna styrkþega annara bæjar-
og sveitarfjelaga. Þar við bætt,-
ist skriða framfærslubyrðarinnar,
sem skall á bæinn, um leið og
sveitfestin var upphafin.
Vandkvæði bæjanna og lands-
bygðarinnar yfirleitt utan Reykja-
víkur eru síður en svo leyst enn.
Þau eru eins og vandamál Reykja-
víkur vandamál alls landsins. Þeir
erfiðleikar, sem heimskrep>pan,
styrjöldin á Spáni o. s. frv. leiddi
yfir landið, voru meiri en svo, að
fj'rverandi ríkisstjórnir gætu siglt
þjóðai'skútunni shrsalaust út ivr
þeim ógöngum. Him var að síðustu
beinlínis komin að því að sökkva.
Þá var gripið til þeirra ráða, að
mynda þjóðstjórn.
Það er kunnara en frá þiirfi að
segja, ,að meirihluti Sjálfstæðis-
flokksins gekk nauðugur til þess-
arar stjórnarmyndunar, en hásk-
inn, sem yfir vofði, var svo aug
ljós, að ekki var hægt að hika
við að gera þessa tilraun til að
bjarga ríkinu frá hruni, enda
voru fyrirheit gefin um, að breytt
yrði um stefnu.
Það er ekki ofsögum sagt, að
seinagangur ríkisstjórnarinnar og
aðgerðaleysi í því að ráða bót á
augljósustu misfellunum, sem m.
a. lagasmíði Alþingis á undan-
förnum árum hafði skapað, hefir
valdið miklum þorra landsmaima
sárum vonbrigðum. Þó hefir t. d
nokkur, raunar ófullnægjandi,
lagfæring fengist á framfærslu-
löggjöfiimi. Það ljettir undir með
Reykjavík í að koma þeim um-
bótum á í framfærslumálvmum,
sem stefnt hefir verið að nú und-
anfarið. — Þær eru ein af þeim
leiðum, sem greinarhöf. bendir á
til virlausnar vandamálunum. Út
á þá braut hefir þegar verið lagt,
án þess, að greinarhöf. hafi átt
þar frumkvæðið, og mun verða
haldið áfram, raunar ekki meö
glamri og trumbuslætti — heldur
festu. En menn mega ekki láta
blekkjast og halda, að það eitt
sje nóg til að ráða fulla bót á
vandamálunum.
Áður en hjer er sagt skilið við
lokunarhugmyndina, skal það
skýrt tekið fram, að eftirlit með
flutningum óvinnufærs fólks, eða
fólks, sem vitað er, að ekki getur
bjargað sjer af eigin ramleik, get-
ur verið og er nauðsynlegt. Það
er t. d. óeðlilegt að gamalmenni
og öryrkjar, sem ekki geta sjeð
sjer sjálfir farborða, flytjist til
þess staðar, þar sem dýrast er að
halda þeim uppi, og ekki hefir
notið starfskrafta þeirra áður en
þeir urðu því opinbera til byrði.
Auk þess hefir hvert bæjar- og
sveitarf jelag í hendi sinni að koma
í veg fyrir, að utanbæjarmenn,
eða menn nýaðfluttir, verði að-
njótandi þeirrar vinnu, sem þau
hafa yfir að ráða.
Takmarkið, sem keppa ber að er
það, að enginn þurfi að þiggja
opinberan styrk, er getur unnið
fyrir sjer og sínum, og jafnframt
að enginn, sem vill ekki vinna eða
á annan hátt skorast undan þeirri
skyldu að bjarga sjer, sje veittur
opinber styrkur. Sá vandi verður
ekki leystur fyrir alla þjóðina af
einu bæjarfjelagi, og allra síst
með því að loka sig inni og þar
með segja sig úr lögum við aðra
landshluta. Slík innilokunarstefna
mundi vera sjerstaklega skaðleg í
voru þjóðfjelagi, þar sem jafn
mikil árstíðaskifti eru í atvmnu-
lífinu eins og raun ber vitni um.
Sjálfsagt fylgdu aðrir bæir for-
dæmi höfuðstaðarins og lokuðu
hjá sjer.
Tökum til dæmis, að Siglufjörð-
ur „lokaði". Mest þörfin fyrir
vinnukrafta þar á staðnum er á
sumrin, en þó mjög misjöfn, eft-
ir því, hvernig síldveiðarnar
ganga. Siglufjarðarbær vildi
vernda atvinnumarkaðinn fyrir
sína menn, og bannaði því öðrum
að sækja þangað í atvinnuleit. A
veturna er mjög lítil lausavinna
í bænum. Bærinn þyrfti því að
halda uppi * sínum atvinnuleys-
ingjahópi yfir veturinn þangað til
sumarið kæmi og síldveiðarnar
byrjuðu, nema því aðeins tekist
hefði að hækka kaupið það mik-
ið, að sumarlaunin nægðu fyrir
ársþörfunum. Það snjallræði
myndi hinsvegar koma óþyrmilega
við atvinnureksturinn.
í Vestmannaeyjum horfir mál-
ið alveg öfugt við. Þar er lausa-
vinnan á veturna. Lokun Vest-
mannaeyja myndi hinsvegar hafa
nákvæmlega sömu afleiðingar fyr-
ir þann bæ og loknn Sigluf.iarðar
hefði þar. Ef til vill myndu lok-
unarmennirnir aldrei gangi al-
veg svona langt, en það hálfa
væri líka meira en nóg.
í sumar vai? sú nýbreytni tekin
upp að senda trillubáta hjeðan að
sunnan, sem höfðu ekkert að gera,
til fiskiveiða við Norðurland. Sú
tilraun mun reynast betri bú-
hnikkur fyrir þjóðfjelagið en loka
hverjum stað sem rambyggileg-
ast, en það myndi óhjákvæmilega
mjög torvelda alt samstarf milli
bæjar- og sveitarfjelaga landsins.
— Það má ekki trufla þannig
eðlilega hringrás atvinnulífsins,
sem er í ætt við lífseðlið sjálft,
en ekki kyrstaða, sem þýðir
dauða. Vjer höfum næga reynslu
af allskonar höftum og frelsis-
skerðingu bæði fyr og síðar. Por-
mælendur þeirrar stefnu hafa
verið nægjanlega margir og feng-
ið nógu áorkað, þótt „víðsýnir"
fjármálamenn bætist ekki í hóp-
inn og gangi þar fram fyrir
skjöldu.
Auk þessa aðal bjargráðs, sem
greinarhöf. tilfærir, lokun bæjar-
ins, bendir hann á nokkrar aðrar
leiðir, sem virðist bera að skoða
sem hjálparmeðul. Þau eru yfir-
leitt þess eðiis, að óþarfi er að
fara þar um mörgum orðum.
1. Eins og drepið var á hjer að
framan, hefir þegar verið hafist
handa um nýskipun framfærslu-
málanna. Plestum mun ljóst, að
slíkri skipun er ekki hægt að
koma á í einu vetfangi, eins um-
fangsmikil og þau mál eru orðin.
2. Sii tillaga greinarhöf. miðar
sumpart að því, að hjer í bæ kæm-
ist á algerð. „planökonomi", sem
myndi lítt samþýðanleg þjóðskipu-
lagi því, er vjer bvium við. Að
öðru leyti hefir þegar verið stofn-
að til rannsóknarstarfsemi fyrir
alt land af svipuðu tagi og grein-
arhöf. minnist á, með skipun hinn
ar svokölluðu bjargráðanefndar.
3. Það er spor alveg í öfuga
átt, að ætla sjer að gera lausa-
skuldir bæjarins að föstum af-
borgunarlánum, sem skapaði
bæjarsjóði þungar vaxtabyrðar
um langt skeið. Lausaskuldirnar
þarf að borga upp á allra næstu
árum, og koma fjárhag bæjarins
jafnframt á þann grundvöll, að
skuldir geti ekki myndast, hverju
nafni sem þær nefnast, við eyðslu
eða óarðbærar framkvæmdir.
4. Hjer er ekki rúm til að ræða
skipvm bæjarmálefnanna yfirleitt,
sem að ýmsu leyti þurfa gagn-
gerðrar breytingar við. Hefir þeg-
ar verið hafist handa um sumar
þeirra breytinga, aðrar eru í und-
irbúningi og enn aðrar bíða úr-
lausnar. Hinsvegar skal fullyrt,
að hjer í þessum kotbæ er engin
urnveginn það sama, en sú er að-
al umbótatiilaga greinarhöf. á
þessu sviði.
5. Allmikil byggingarstarfsemi
hefir verið rekin hjer í bæ á und-
anförnum árum. T- d. var bygt
fyrir 5.3 milj. kr. að meðaltali á
árunum 1929—38. Er mjög vafa-
samt, að æskilegt væri, frá þjóð-
hagslegu sjónarmiði sjeð, að lagt
væri í meiri framkvæmdir af því
tagi. Pjeð hefir á þessum árnm
leitað úr þeirri framleiðslustarf-
semi, er skapar hin raunverulega
verðmæti.
Hin nýju hús hafa yfírleitt ver-
ið búin miklum" nýtísku þægind-
um. Ersút af fyrir sig ekki nema
gott um það að segja. Hinsvegar
hafa húsin orðið svo dýr, að erf-
itt er, ef ekki ókleift, fyrir hia-
ar lægst launuðu stjettir bæjar-
fjelagsins að búa í þeim. Væri
nauðsynlegt að finna leiðir til aS
lækka byggingarkostnaðinn, svo
að hinum efnaminstu borgurnm
opnaðist leið til að búa í hinnm
nýju húsum, annars myndu þeir
'altaf útilokaðir frá því, hversu
mikið, sem bygt væri.
Það er staðreynd, að bygging-
arkostnaðurinn og þar af leið-
andi húsaleigan, er langtmn
hærri hjer í bæ en í öðrum kanp-
stöðum landsins. Má af því ráða,
að byggingarkostnaðurinn hjer
muni, af einhverjum ástæðum,
vera óeðlilega hár. Um leið og
tækist að lækka byggingarkostn-
aðinn, væri hægt að byggja að
sama skapi meira af húsum, án
þess að verja til þess meira fjár-
magni, en gert hefir verið. ViS
það myndi skapast nokkur aukin
atvinna, en þó fyrst og fremst
skilyrði til þess, að allur almenn-
ingur gæti búið í viðunandi húsa-
kynnum. Það er takmarkið, sem
keppa ber að í hvvsnæðismálunnm.
Hjer að framan hefir verið sýnt
fram á, að tillögur greinarhöf. um
úrlansn vandamála Reykjavíkur-
bæjar eru ýmist skaðlegar, spor
í öfuga átt, eða svo fánýtar, að
þær myndu að engu raunhæfu
gagni koma. Því miður gefst ekki
kostur að þessu sinni að ræða
hina alhliða lavvsn vandamálanna.
En það er óhætt að fullyrða, að
hún verður ekki fundin, nema því
aðeins, að komist verði fyrir ræt-
ur meinsemdanna, sem eru orsök
þeirra.
Hvað snertir málefni bæjanna
vvt af fyrir sig, má taka það fram,
að vjer erum frumbýlingar í landi
voru sem bæjarbúar. Skiptm
þeirra mála er enn ófullkomin og
vantar fastan grundvöll. Þano
grundvöll þarf að leggja sem
fyrst m. a. með víðtækri nýrri
löggjöf.
Vona jeg að mjer gefist, áðm1
en langt um líður, tækifæri á að
þörf á þremur borgarstjórum, eða i taka málefni Reykjavíkur til nán-
þriggja manna fastri allsherjar ; ari meðferðar, en hjer hefir veriS
framkvæmdastjórn, sem er nokk- : kostur á.