Morgunblaðið - 26.01.1944, Blaðsíða 5

MiSvikudagur 26. janúar 1944
M 0 R G U N B L A Ð I Ð
5
Merkur öldunffur látiun
ÁSMUNDUR ÞÓRÐARSON Á HÁTEIG
EINS OG AÐUR HEFIR
VERIÐ FRÁ skýrt hjer í blaB’-
inu, ljest á jóladaginn útvegs-
bændaöldungurinn Ásmundur
Þórðarson á Háteig. Var hann
elstur manna á Akranesi. Hafði
hann þá fylt 93. aldursárið rúm
lega; var fæddur 1. desember
1850.
★
Þeir menn, sem fæddir eru
um miðbik nítjándu aldar og
haldið hafa velli fram til þess-
ara tíma, hafa lifað viðburða-
ríka æfi, þar sem skifst hafa
á skin og skúrir. Þeir kunna
frá mörgu að segja, muna
tvenna - tímana. Þessir menn
voru á besta aldursskeiði, þeg-
ar hungur og úrræðaleysi svarf
svo fast að þjóðinni og von-
leysið um það, að úr rættist,
hafði lamað menn svo, að nær
fjórði hluti fólksins, sem land-
ið bygði, flýði af landi burt og
fluttist búferlum til annarar
heimsálfu.
Það reyndi á þrekið og karl-
menskuna hjá þeim, sem eftir
sátu við það að standa af sjer
'þær hörmungar, sem þjóðin
átti við að stríða á þessum ár-
um.
En þessum mönnufn hefir
einnig auðnast að sjá betri og
bjartari tíma renna upp með
þjóöinni. Þeir hafa sjálfir og
niðjar þeirra notið ríkulega á-
vaxtanna af þoli þvi og þraut-
seigju, er þeir sýndu á þreng-
inganna og hættunnar stund.
★
Með Asmundi á Háteig, en
svo var hann venjulega nefnd-
ur í daglegu tali, er til moldar
genginn einn hinna dugmiklu,
þrautseigu og framsýnu um-
bóta manna, sem á síðari helm-
ingi nítjándu aldar hristu af
þjóðinni deyfð og drurrga
margra alda kyrstöðu og að-
faraleysis og hófu upp merki
nýrra umbóta og framtaks-
semi. Fyrstu átökin á þessu
sviði, þótt eigi væru þau stór-
brotin eða ljetu mikið yfir sjer,
ef mæld eru á nútíðar mæli-
kvarða, verða seint þökkuð eða
metin svo sem vert er. Með
þeim var ísinn brotinn, niður-
bæld og úr Sjer gengin orka
þjóðarinnar leyst úr læðingi,
brautin rudd, sem lá til nýrra
dáða, manndóms og menning-
ar. Sannaðist þar áþreifanlega,
að mjór er mikils vísir og hálfn-
að er verk þá hafið er.
★
Asmundur er, eins og fyr
greinir, fæddur 1. desbr. 1850
í Elínarhöfða í Akraneshreppi
hinum forna, en þar bjuggu
foreldrar hans, þau Þórður
Gíslason og Elín Ásmundsdótt-
ir. Fimm ára gamall misti Ás-
mundur föður sinn. Fimm ár-
um síðar fluttist hann með móð
ur sinni að Háteig, en þar bjó
þá Guðmundur Sveinsson út-
vegsbóndi. Giftist Eiín móðir
Ásmundar honum nokkru síð-
ar, en misti hann eftir fárra ára
sambúð. Tók Ásmundur þá við
búsforráðum hjá móður sinni
og varð ungur formaður á skipi
hennar. Árið 1880 giftist Ás-
mundur Ólínu Bjarnadóttur
hreppstjóra og dannebrogs-
manns á Kjaransstöðum, Brynj
ólfssonar.
Hófu þau ungu hjónin þá
þegar búskap á Háteig og
bjuggu þar æ síðan. Háteigur
er ein af hinum fornu Skaga-
jörðum. Fylgdi henni tún all-
stórt, uppsátur, fjörubeit og
rekaítök.
★
Fjórum árum eftir að þau
Ólína og Ásmundur giftust og
reistu bú á Háteig, varð bygð-
arlagið fyrir þungu áfalli, sem
það bjó að lengi síðan. Skömmu
eftir áramótin 1884 fórust þar
í fiskiróðri tvö skip, áttæring-
ur og sex manna far, en þriðja
skipið, sem á sjó var þaðan,
bjargaðist nauðulega. Var val-
inn maður í hverju rúmi á skip
um þessum og margir helstu
formanna staðarins. Formaður
á öðru skipa þeirra, er þá fór-
urs, var Þórður bróðir Ásmund
ar. Voru með þeim bræðrum
hinir mestu kærleikar, og varð
Ásmundi að vonum sár bróð-
ur missirinn. Með þessu mikla
sjóslysi var höggvið stórt skarð
í hóp hinna framsæknustu og
traustustu forystumanna bygð
arlagsins. Þá hafði um nokkurt
árabil gengið yfir landið eín-
hver mesta harðindaskorpa,
sem sögur fara af á síðustu öld
um. Bágindi og bjargarskortur
höfðu um skeið kreft mjög að
þjóðinni.
Það var því síst að undra,
þótt margur ætti um sárt að
binda eftir slíkt áfall og að
það væri erfitt úrlausnarefni
fyrir þá, sem eftir lifðu, að
greiða úr erfiðleikunum og
draga úr sárasta sviðann.
Þegar þetta gerðist, var Ás-
mundar mjög farið að gæta í
fjelagsmálum staðarins, og
reyndi nú á manndóm hins
unga manns. Er þar skeprst af
að segja, að því var við brugð-
ið lengi síðan, hve góðvilji, úr-
ræði og- hyggindi Ásmundar
hefðu hjer mikils megnað.
Töldu ýmsir, sem þá bjuggu
við skort, það sitt mesta lán
að hafa þá getað notið ásjár
hans og liðveislu.
★
Ásmundur var farsæll mað-
ur í öllum störfum. Svo Áar
því farið um formensku hans
og sjósókn um ára tugi og þátt-
töku alla í atvinnumálum og
fjelagslífi. Jafnframt sjómensk
unni rak hann, að hætti þeirra
tíma, jafnframt nokkurn sveita
búskap. Var honum hægra um
þetta en mörgum öðrum í kaup
túninu, sökum grasnytjar
þeirrar, sem hann hafði þar
yfir að ráða. Var Ólína kona
hans þar með í verki, því að
hún var búforkur mikill, svo
sem hún átti kyn til. Gekk bú-
skaparhneigð þeirra hjóna í
erfðir til barna þeirra, ekki
síst sona þeirra, sem báðir
lögðu stund á búskap jafnframt
öðrum störfum.
★
Ásmundur lagði á margt
gjörva hönd. Var hann maður
mjög verklaginn. Hlóð hann
grjótgarða og veggi svo vel og
snildarlega, að þeir voru á að
sjá sem heflaðir væru. Sýslaði
hann mjög að því að hlaða
kjallara og grunna undir timb-
urhús, eftir að farið var að reisa
þau, »g síðar við múrun þeirra.
Nokkuð fjekst hann og við
steinsteypu eftir að hún hófst.
Var hann brautryðjandi á því
sviði í bygoarlaginu, en arftaki
hinna góðu hleðslumanna, sem
sögur fara af langt aftur í
aldir.
★
Á sviði fjelagsmála og sam-
starfs ' nutu hæfileikar Ás-
mundar sín mjög vel. Hann var
glaður og hýr í viðmóti og lað-
aði menn að sjer. Hann var
lesinn, fróður og minnugur og
sagði vel og skemtilega frá.
Dálítilli kímni gat hann brugð-
ið fyrir sig, sem kryddaði frá-
sögn hans. Hann hafði opin
augun fyrir nýjungum og ný-
breytni og sterkan vilja til að
glæða fjelagsatnda.
Það bólaði snemma á því, að
fpessir eiginleikay, sem voru
snar þáttur í Íífi Ásmundar,
hafi átt sjer rætur í kauptún-
inu.
Árið 1882 var stofnað þar
fjelag er hlaut nafnið Æfinga-
fjelagið. Allmargir menn stóðu
að þessu fjelagi, sem Ásmund-
ur að vísu mun hafa átt ríkan
þátt í, að komið var á fót. Fje-
lag þetta ljet til sín taka og
ræddi um þær andlegu hreyf-
ingar, senj þá voru uppi með
þjóðinni, jafnframt því sem
þar var bollalagt um nýbreytni
á sviði atvinnulífsins og þá
ekki síst þá hlið þess, sem að
sjávarútgerð laut. Fjelag þetta
hjelt fundabækur. Eru bækur
þessar til og eru hinar fróð-
legustu. Bera þær vott um víð-
sýni og sterka framfara- og
umbótalöngun. Má þar sjá
meðal annars, að rætt hefir
verið um ýmsar þær fram-
kværodir, er komið hefir verið
í verk hin siðari ár áAkranesi.
Ber margt það, sem fram hefir
farið á fundum þessum, vott
um merkilega glögga innsýn í
hinn nýja tima, það, sem fram-
undan var, og fer margt, sem
þar var ráðgert, æði nærri því,
sem þróunin hefir leitt í ljós.
Sú mikla drykkjuskaparóöld,
sem rikti hjer- á landi á þess-
um tímum, fór ekkí fyrir ofan
garð og neðan í þessu bygðar-
lagi. Rann góðum og gætnum
mönnum staðarins mjög til
rifja öll sú mannspilling, eymd
og volæði, sem þetta leiddi yfir
bygðarlagið. Var þetta ástand
öllum hugsandi mönnum hið
mesta áhyggjuefni. Þessir
menn Jjetu ekki sitja við orðin
tóm. Árið 1884 stofnuðu þeir
bindindisfjelag. Hafði fjelag
þetta sama markmið og Góð-
templarareglan, en var að öðru
leyti óháð henni. Sú starfsemi
var þá óþekt hjer á landi að
öðru en afspurn, því að hún
barst ekki til landsins fyr en
síðar á því'ári og þá til Norð-
urlands, því að eins og kunn-
ugt er, var fyrsta stúkan stofn
uð á Akureyri. Þremur árum
síðar var þessi fjelagsskapur
sameinaður starfsemi reglunn-
ar og gekk undir merki henn-
ar. Átti Ásmundur og mjög
ríkan þátt í stofnun bindindis-
fjelagsins og stúkunnar síðar,
og var hann, ásamt Ólínu konu
sinni, ótrauður og traustur
starfsmaður þessa fjelagsskap-
ar, meðan þeim entist þrek til.
Ásmundíir var, eins og fyr
greinir, fróður vel. Var eftir-
tekt hans og athygli mjög skfýr
og gaumgæf. Minni hafði hann
trútt og hjelst það óskert nokk
uð fram á níunda áratuginn, en
fór að síjóvgast úr því. Sjálfur
skjalfesti Ásmundur lítið eða
ekkert af fróðleik sínum, og
var það skaði, því að Ásmund-
ur ritaði góða hönd og var rit-
fær vel. En bót er það í máli,
að fróðleik hans og endurminn
ingum langrar æfi mun hafa
verið bjargað í tæka tíð og á,
að jeg ætla, mestan þáttinn i
því Ólafur Björnsson kaupmað
ur, sem nú um nokkurt skeið
hefir unnið merkilegt starf
með því að safna drögum að
sögu bygðarlagsins og rita ýmsa
þætti hennar.
★
Eins og að líkum lætur, tók
Ásmundur mikinn þátt í opin-
berum störfum, var m. a. lengi
í hreppsnefnd. Fateigna- og
lausafjárvirðingar hafði hann
á hendi fram á síðustu ár. Svo
sem að framan greínir, aflaði
hann sjer þegar á unga aldri
trausts ög hylli í þeim störf-
um, enda rækti hann þau með
fram úr skarandi samvisku-
semi, gætni og hyggindum og
með einlægri löngun til þess að
leysa hvers manns vanda á sem
hagkvæmastan og geðþekkast-
an hátt.
Ásmundur var mjög áhuga-
samur um þjóðmál og Ijet þau
mikiö til sín taka. Fylgdist
hann vel með í því, sem um
þau var ritað, til síðustu stund-
ar, og á umræður um þau mál
í útvarpi hlustaði hann jafnan
með athygli.
★
Ásmundur í Háteig var gæfu
maður. Hann átti ástríka og
umhyggjusama foreldra. Föð-
urhandleiðslunnar naut hann að
•vísu skamma stund, en móð-
urumhyggjan inti af hendi
hlutverk foreldranna beggja
eftir lát föðurins, enda unni
hann móður sinni heitt og inni-
lega. Ásmundur varð að vísu
að reyna fljótt ó krafta sína;
kringumstæðurnar heimtuðu
það. Slík áreynsla á uppvaxt-
arárunum, ef í hóf er stilt, flýt
ir fyrir því, að sjálfstæð hugs-
un fái notið sín, vekur og glæð-
ir meðvitundina um nauðsyn
þess að standa á eigin fótum og
taka ákvarðanir út frá eigin
hyggjuviti. Ásmundur eignað-
ist ágæta konu. trúan og trygg-
an lífsförunaut. Var hjónaband
þeirra æfinlega hið ástúðleg-
asta. Fegursti þáttur þess mun
þó hafa birst eftir að Ólína
misti heilsuna, sem var á síð-
ustu árum hennar, í trausti því,
sem hún bar til manns síns og
framúrskarandi umhyggju og
umönnun hans í veikindum
hennar.
Ásmundur átti að fagna fá-
gætu barnaláni. Áttu þau hjón
in fimm efnileg og vel geíin.
börn, er í hvívetna sýndu for-
eldrunum ástúð og frábæra um
hyggju.
Eftir að Ásmundur hættt
búskap, dvöldu þau hjónin, og
hann, eftir lát konu sinnar, hjá
Ólafi syni þeirra á Háteig og
konu hans, Helgu Oliversdótt-
.ur, sem reyndist þeim hjónum
að umhyggju og umönnun allri
eins og besta dóttir.
Ásmundur var gæddur glaðri
og ljettri lund. Var glaðlyndið
sterkur þáttur í lífi hans. Nutu
allir, sem umgengust hann og
áttu við hann skifti, góðs af því,
en þeir voru margir um dag-
aria, því að alla fýsti að eiga
samræður við Ásmund og njóta
hlýju hans, fróðleiks og upp-
örvunar.
★
Þau Ólína og Ásmundur
eignuðust. eins og fyr segir,
fimm börn. Þau vori^þessi:
Þórður kaupm. og útgerðar-
maður á Akranesi, er ljest á
s. 1. ári. Var hann giftur Emil-
íu Þorsteinsdóttur, er lifir
mann sinn. Ólafía, sem var
gift Sveini Ingjaldssyni út-
gerðarmanni; misti hún mann
sinn fyrir allrnörgum árum.
Elín, ekkja Bjarna Ólafs-
sonar skipstjóra.
Ólafur bóndi á Háteig, gfftur
Helgu'Oliversdóttur.
Bjarnfriður, gift Halldóri
Jónssyni útgerðarmanni.
Öil eru börn hans, sem á lífi
eru, búsctt á Akranesi, nema
Elín, sem dvelur hjá syni sín-
um Ólafi lækni, fulltrúa í rann
sóknarstofu háskólans í Rvík.
Konu sína misti Ásmundur
árið 1934; voru þau þá búin
að vera í hjónabandi í 54 ár.
' ★
Akranes á við fráfall Ás-
mundar á Háteig á bak að sjá
sínum elsta borgara, manni,
sem hefir int af hendi mikið og
farsælt lifsstarf; manni, sem
með góðlátlegu og hlýju brosi
miðlaði samborgurum sínum
hlýju og yl i næðingum lífsins.
Minning slíkra manna lifir
góðu lífi, þótt þeir hverfi sjón-
um vorum.
P. O.
AUGLtSING ER
GULLS iGILDI