Morgunblaðið - 24.02.1944, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
Fimtudag'ur 24. febrúar 1944
SAHIEIGIIMLEG IMEFIMDARÁLIT A ALÞIIMGI
í LVÐVELDIS- OG SKILIMAÐARMALIIMU
Sameinaðar stjórnarskrár
nefndir efri og neðri deildar
Alþingis og skilnaðarnefnd,
er unnið hafa að athugun og
tilraun til allsherjar sam-
komulags um lýðveldis-
stjórnarskrána og sambands
slitin við Danmörku, hafa
nú skilað sameiginlegum
álitum, sem tryggja munu
einróma afgreiðslu málanna
á Alþingi.
Verður þessum árangri
vel fagnað af þjóðinni.
Nokkrar breytingar hafa
orðið á frumvarpinu um
lvðveldisstjórnarskrána í
Það hefir verið lokatakmark
íslendinga í frelsisbaráttu
þeirra, að ísland yrði alfrjálst
lýðveldi. Hugmyndir þjóðar-
innar um ísland sem sjálfstætt
ríki hafa altaf verið bundnar
við það stjórnskipulag, sem
þjóðin bjó við, er hún var sjálf-
stæð, — lýðveldið.
Með sambandslagasamningn
um 1918 var viðurkendur rjett
ur íslendinga til þess að taka
öll mál í eigin hendur að liðn-
um 25 árum. Það hefir verið
ásetningur íslendinga að stofna
lýðveldi á íslandi, um leið og
sambandsslit við Danmörku
færu fram.
Það eru eigi aðeins Islend-
ingar, sem hafa litið svo á, að
slík ráðstöfun væri rökrjett af-
leiðing sambandsslita. í nefnd-
aráliti meiri hluta fullveldis-
nefndar Alþingis um sambands
lögin 1918 er það tekið fram,
að það hafi verið : koðun Dana
við samningana 1918, að sam-
bandsslitin hljóti að valda
skilnaði, og er án efa átt við
konungssambandið, þegar þann
ig er gerður munur á sambands
filitum og skilnaði.
Þeim, sem kunnugir eru
6jálfstæðisbaráttu íslendinga,
mun aldrei hafa blandast hug-
ur um, að stofnun lýðveldis á
íslandi hefir verið. markmið
þjóðarinnar og að það spor
hlaut að verða stigið, þegar
sambandsslitin færu fram.
Þessi hefir og verið stefna
Aiþingis og þjóðarinnar í mál-
inu við undirbúning þann, sem
fram hefir farið á Alþingi og
utan þings nú síðustu árin, og
sjerstaklega er henni yfirlýst
í þingsályktun frá 17. maí 1941
og þá einnig í sambandi við
stjórnarskrárbreytingu er gerð
var 1942. til undirbúnings lýð-
veldisstofnunar.
Eftir samþykt þessarar þings
ályktunartillögu 1941 varð það
ljóst, að undirbúa þurfti gagn-
gerða breytingu á stjórnarskip-
unarlögum landsins. Var í þessu
skyni skipuð sjerstök milli-
þinganefnd á árinu 1942. Nefnd
inni var falið ,,að gera tillögur
um breytingu á stjórnskipun-
arlögum ríkisins í samræmi við
yfirlýstan vilja Alþingis um, að
lýðveldi verði stofnað á ís-
landi“.
meðferð nefndanna.
Eru þær hinar helstu, að
forseti verður þjóðkjörinn.
Heiti forseta verður: Forseti
Islands.
Þá er gildistökudagurinn 17.
júní ekki í sjálfri stjórnar-
skránni, en gildistakan miðuð
við það, „þegar Alþingi gerir
um það ályktun“. Að efni til
er hjer um enga breytingu að
ræða, þar sem þrír flokkar
þingsins eru bundnir samtök-
um um, að láta gildistökuna
fara fram þann dag.
Álit nefndanna fara hjer á
eftir.
Frumvarp það, er hjer ligg-
ur fyrir, er samið af milliþinga
nefnd þessari, en lagt fyrir Al-
þingi af ríkisstjórninni.
Á meðan milliþinganefndin
starfaöi. var á stjórnskipulegan
hátt nánar kveðið á um það,
hvernig framkvæma skyldi
stofnun lýðveldisins, og mótaði
sú ákvörðun það stjórnarskrár-
frumvarp, sem hjer liggur fvr-
ir.
Sú var ákvörðpn Alþingis,
gerð með sjerstakri stjórnar-
skrárbreytingu^á árinu 1942, að
þegar Alþingi gerði þá breyt-
ingu á stjórnskipulagi Islands,
að ísland yrði lýðveldi, þá hefði
sú samþykt eins Alþingis gildi
sem stjórnskipunarlög, er meiri
hluta allra kosningabærra
manna í landinu hefði með
leynilegri atkvæðagreiðslu sam
þykt hana. Þó væri óheimilt að
gera með þessum hætti nokkr-
ar aðrar breytingar á stjórnar-
skránni en þær, sem beinlínis
leiddu af sambandsslitum við
Danmörku og því að íslending-
ar tækju með stofnun lýðveld-
is til fullnustu í sínar hendur
æðsta vald í málefnum ríkisins.
Með þessari samþykt, sem
síðan var lögð fyrir þjóðina í al
mennum alþingiskosningum
haustið 1942 og því næsta stað-
fest á lögformlegan hátt, var
mörkuð leiðin síðasta áfang-
ann. Samkvæmt þessu gerir
stjórnarskrárfrumvarp það,
sem hjer liggur nú fyrir, ekki
ráð fyrir öðrum efnisbreyting-
um á stjórnarskránni en þeim,
sem nauðsynlegar eru til þess
að stofna lýðveldið og ráðstafa
æðsta valdinu, er verið hefir í
höndum konungs og nú síðast
ríkisstjóra.
Hefir nefndin athugað frum-
varpið sjerstaklega frá því sjón
armiði, ítð eigi verði farið út
fyrir þau takmörk, sem stjórn-
arskrárbreytingin frá 1942
heimilar, og flytur af því tilefni
nokkrar breytingartillögur,
fremur til þess þó að taka af
allan vafa í þeim efnum en að
nefndin vilji halda því fram, að
farið hafi verið i frumvarpinu
út fyrir þessi takmörk.
Það mun almenn skoðun í
landinu, að mikil þörf sje gagn
gerðrar endurskoðunar stjórn-
arskrárinnar og að sú breyting
ein sje ekki fullnægjandi, að
lýðveldi verði stofnað í stað
konungdæmis.
Þessi skoðun er einnig ríkj-
andi á Alþingi, og sjest það á
því, að með þingsálykturi 8.
sept. 1942 er ákveðið að fela
milliþinganefndinni í stjórnur-
skrármálinu til viðbótar því
verkefni að undirbúa lýðveldis
stjórnai'skrá ,,að undirbúa aðr-
ar breytingar á stjórnskipulag
inu, er þurfa þykir og gera verð
ur á venjulegan hátt!.
Stefna Alþingis í þessum mál
um hefir hins vegar verið og
er enn sú, að blanda alls eigi
framtíðarendurskoðun stjórn-
arskrárinnar sarrían við ákvörð
un Alþingis og þjóðar um stofn
un lýðveldis og setningu lýð-
veldisstj órnarskrár.
Telur nefndin þessa stetnu
heppilegasta til þess að fjlkja
þjóðinni einhuga um stofnun
lýðveldisins.
Það leiðir af eðli málsins, að
. í sambandi við allsherjarend-
urskoðun stjórnarskrármnar
rísa mörg vandamál og deilu-
mál, sem með engu móti má
draga inn í skilnaðarmálið.
Er að sjálfsögðu gert ráð fyr-
ir, að horfið verði að frekari
cndurskoðun stjórnarskx-árinn-
ar, þegar lokið er afgreiðslu
lýðveldismálsins.
Nefndin hefir athugað gaum-
gæfilega stjórnarskrárfrumvarp
ið, og er hún einhuga um, að
nú sje tímabært að samþykkja
lýðveldisstjórnarskrá, og mælir
eindregið með því, að Alþingi
sameinist nú um samþykt stjórn
arskrárfrumvarpsins, og skor-
ar jafnframt á þjóðina að
fylkja sjcr einhuga um málið
við þjóðaratkvæðagreiðslu þá,
sem ákveðin hefir verið.
Nefndin flytur nokkrar breyt
ingartillögur við frumvarpið.
Þótt þessar breytingartillögur
sjeu fluttar af nefndinni, þá
hafa einstakir nefndarmenn ó-
'bundnar hendur um sumar
tillögurnar, eins og koma mun
fram við meðferð málsins á
Alþingi og í þessu nefndaráliti.
Þcssi fyrirvari nefndarmanna
um einstök atriði í tillögunum,
raskar hins vegar í engu fylgi
þeirra við frumvarpið sjállt,
þótt tillögur nefndarinnar verði
samþyktar, nje drcgur úr áskor
un nefndarmanna allra til Al-
þingis og þjóðarinnar um að
fylkja sjer einhuga um lýðveld
isstjórnarskrána. Byggist þessi
afstaða nefndarmanna á þeirri
samciginlegu skoðun, að ágrein
ingur um einstök atriði verði
að víkja fyrir þeirri höfuðnauð
syn, að þing og þjóð sameinist
um stofnun lýðveldisins og setn
ingu Jýðveldisstjórnarskrár.
Leggur nefndin á það mikla
áherslu, að þannig verði á þessu
stórmáli haldið á Alþingi og við
þjóðaratkvæðagreiðslu þá sern
framundan er.
Verður þá vikið að breyting-
um þeim, sem nefndin leggur
til, að gerðar verði á frumvarp-
inu.
Nefndin leggur til, að heiti
forseta verði: Forseti íslands.
Þykir best við eigandi, að for-
setinn verði kendur við landið,
og glegst til aðgreiningar frá
forsetum Alþingis og forsetum
einstakra fjelaga.
I stjórnarskrárfrumvarpinu
er gert ráð fyrir því, að Alþiagi
kjósi forsetann. Nefndin legg-
ur til, að frá því ráði verði
horfið og í þess stað ákveðið,
að forseti verði þjóðkjörinn.
Þykir nefndinni sem sú breyt-
ing muni vera í samræmi vxð
vilja og óskir mikils þori-a þjóð
arinnar eftir því sem næst verð
ur komist. Er þetta meginbi’eyt
ingartillaga nefndarxnna^. og af
henni leiðir ýmsar aðrar breyt-
ingar. Hefir nefndin orðið að
eyða miklum tíma til þess að
athuga heppilegustu aðferðir
við þjóðkjörið, og verður vikið
að því í öðru sambandi.
Nefndin leggur til, að ger-
bi-eytt verði 5. gr. frumvarps-
ins til samræmis við tillögu
nefndarinnar um þjóðkjör for-
seta í stað þingkjörs. Er ætl- _
ast til, að allir alþingiskjós-
endur hafi kosningarrjett. —
Rjett þykir að gera nokkuð
strangar ki'öfur um meðmæl-
endafjölda við foi'setakjör og
er hjer gert ráð fyrir minst
1500 meðmælendum, en mest
3000, eftir því sem nánar verð-
ur tiltekið í kosningalögum. —
Þá er lagt til, að í lögum megi
ákveða, að meðmælendur skuli
vera úr öllum landsfjórðung-
um að jafnri tiltölu við kjós-
endafjölda. Byggist sú tillaga á
þvi, að rjettmætt sje að krefj-
ast þess, að forsetaefni geti
sýnt fram á, að hann hafi nokk
urt fylgi víðsvegar um landið,
en þó megi ekki gera frekari
kröfur í þessu efni en tiltekið
er.
Nefndin leggur til, að sá sje
rjett kjörinn forseti, sem flest
fær atkvæði, cf fleiri en einn
eru í kjöri. Mjög var um það
rætt í nefndinni, hvort rjett
væri að setja ákvæði til.trygg-
ingar því, að forseti yrði end-
anlega kosinn af meiri hluta
þeirra, er þátt taka í forseta-
kjöri. Komu ýmsar tillögur
fram í því sambandi, og mikil
vinna var lögð í athugun
þeirx-a, en engin þeirra var sam
þykt i nefndinni. Varð því nið
urstaða nefndarinnar sú, sem
að ofan greinir. Er sú tillaga
flutt í trausti þess, að þjóðinni
takist að fylkja sjer þannig um
forsetaefni, að atkvæði dreif-
ist eigi xxr hófi fram.
Nefndin leggur til, að kjör-
tímabil forseta verði óbreytt,
4 ár, en hefjist 1. ágúst og endi
31. júlí að 4 árum liðnum. Enn
fi’emur að forsetakjör fari fram
í júní eða júlí. Þykir sá tími
hagkvæmastur eftir þeiri'i
reynslu, sem fengin er um al-
mennar kosningar.
Nefndin gerir ráð fyrir, að
falli forseti frá, skuli fara fram
forsetakosningar og skuli þá
kjörtímabil nýja forsetans vera
frá kosningu hans og til 31.
júlí á fjórða ári frá kosningu.
Yrði því kjörtímabil væntan-
lega að jafnaði ofurlítið styttra
en veniulega, þegar þannig
stæði á.
í tillögum nefndarinnar er
ákvæði um, að kosning skuli
fara fram, ef foi'seti deyr eða
lætur af störfum, áður en kjör
tíma hans er lokið. En rjett er
að taka það fram, að nefndin
gerir ráð fyrir, að þegar þetta
ber að höndum, verði valinn
heppilegur tíma til forseta-
kjörs, og losni sæti forseta á
þeim tíma, sem óheppilegur er
til forsetakosninga, þá verði
farið eftir ákvæðum 8.gr. vænt
anlegrar stjórnarskrár, uns for
setakosning getur farið fram.
í 11. gr. stjórnarskrárfrum-
varpsins eru ákvæði um það,
að Alþingi geti leyst forseta
frá stöi'fum, ef alveg sjerstak-
lega stendur á. Nefndinni sýn-
ist óhjákvæmilegt að gera ráð
fyrir því, að nauðsyn geti til
borið að leysa forseta frá störf
um, þótt hann fallist eigi á það
sjálfur. Þykir nefndinni það i
samræmi við tillögur hennar
um þjóðkjör forseta, að þjóð-
aratkvæðagreiðsla skuli skeru
úr um það, hvort forseti skuli
láta af störfum eða eigi, þegai'
svo stendur á. En til þess a'ð
eigi verði ráðist í slíkt ófyrir-
synju, leggur nefndin til, að %
hlutar Alþingis verði að gera
kröfu um þjóðaratkvæða-
gi'eiðsluna.Til enn frekari trygg
ingar því, að eigi verði stofnað
til slíkrar þjóðaratkvæða-
greiðslu, nema knýjandi nauð-
syn beri til, þykir nefndinni
rjett, að skylt sje að rjúfa Al-
þingi og efna til nýrra kosn-
ina, ef tillaga þess um að leysa
forseta frá starfi hlýtur eigi
samþykki þjóðarinnar, og jafn
framt, að kjörtímabil forseta
þess, er í hlut á, hefjist af nýju
frá þeim tíma, er þjóðarat-
kvæðagreiðsla fór fram. Er þá
ætlast til, að hið nýja kjör-
tímabil verði reiknað eftixx"
sömu reglum og í 7. gr. segir.
Nefndin gerir breytingartil-
lögur við 14., 20. og 23. gr., og
eru þær breytingar aðallega
orðabi'eytingar. Þótti rjett að
færa þessi ákvæði í sama horf
og nú er í gildandi stjórnar-
ski'á, þar sem þau snerta
hvorki sambandsslit nje flutn-
ing æðsta valdsins í hendur ís-
lendina.
I stjórnarskrárfrumvarpinu
voru ákvæðin um þingrof pg
þingx'ofskosningar færð í nýj-
an búning, án þess þó að með
því væri gerð nokkur veruleg
efnisbreyting frá því, er þau
ákvæði gildandi stjórarskráx’
hafa verið skilin og fram-
kvæmd. Nefndinni þykir í'jett
að færa þessi ákvæði aftur ii
sama horf og í gildandi stjórn-
arskrá, og telur nefndin sjálf-
sagt, að þau verði framvegis
skilin og framkvæmd á sama
hátt og verið hefir. Sú bre^riing
frá gildandi stjórnarskrá er þó
látin haldast, að nú er svo að
orði komist, að Alþingi komi
saman eigi síðar en 8 mánuð-
um eftir, að það var- rofið, en
í gildandi stjórnarskrá segir,
að Alþingi skuli stefnt saman
innan þess tíma. Er þessi breyfc
ing talin heimil, þar sem hún
Framli. á 8. síðu.
Alíf sðmeinaðra sfjórnarskárnefnda um
sfórnarskrá lýðveldisins íslands