Morgunblaðið - 01.07.1944, Blaðsíða 7

Laugardagur 1. júlí 1944
7
MORGONBL / 'lf)
LANDK
VILHJÁLMUR STEFÁNSSON
VILHJALMUR STEFANSSON
hafði engar eldspýtur, og Fitz-
gerald, undirforingi í riddara-
lögreglu Norðvesturhjeraðanna
vildi ekki láta hann fá neinar
eldspýtur. Vilhjálmur og menn
hans mundu án efa ganga beint
í dauðans greipar, ef þeir
hjeldu áfram inn á hjnar auðu
og lífvana snjóbreiður hejim-
skautalandanna, eins og þeir á-
formuðu að gera. Fitzgerald
skipaði þeim því að taka sjer
vetrarsetu í kofa í nánd við að-
setursstað sinn og bauðst hann
til að fæða þá, þar eð þeir voru
bjargarlausir.
Staður þessi var Herscel eyja
á 67. breiddargráðu, rjett við
Norður-íshafið. j
Vilhjálmur neitaði að hlýða
þessari skipun. Þremur árum
síðar var hann við bestu heilsu
í hlýjum kofa sínum í nánd við
Mackenziefljótið. Var hann þá
nýkominn þangað úr hinni
mestu þjóðfræðírannsóknarför,
sem nokkru sinni hefir farin
verið til heimsskautslandanna.!
Fjelagi hans kom þá inn og
færði honum þær ömurlegu j
fregnir, að hinn samviskusami
Fitzgerald, undirforingi, hefði
fundist hungurmorða ásamt
þremur öðrum foringjum lög-
reglujmar.
Þessi raunasaga leiðir glögt í
Ijós muninn á Vilhjálmi Stef-
ánssyni og öðrum heimskauta-
förum.
Hann er síðaslur í röð heim-
skautafaranna og um leið mest-
ur þeirra. — Hann er Daniel
Boone norðursins. Hann flutti
landamæri vesturhvels jarðar
þúsund mílur til norðurs, er
hann sannaði það, að hægt væri
að lifa í heimskautslöndunum.
Landsvæði það, er hann kort-
lagði, mun í framtíðinni verða
mikilvægt fyrir heiminn, og nú
þegar liggja flugleiðir yfir það.
Land þetta er auðugt af kolum,
málmum og olíu. Það getur fætt
geisimiklar hjarðir heimskáuta
landadýra, •— moskusuxa og
hreindýr. „Jörðin er nú að síð-
ustu að verða hagnýtt“, segir j
Vilhjálmur.
Vilhjálmur hefir unnið
mikið afrek.
VILHJÁLMUR Stefánsson
varð að heyja allmikla baráttu
fyrir kenningum sínum, þar til
styrjöldin leiddi í Ijós hið mikla
gildi þessara landsvæða. —
Alaska reyndist vera mikilvæg
bækistöð Ameríku til Verndar
og þaðan var stysta flugleiðin
til Tokio frá meginlandi Ame-
ríku. Fólk flutti nú þangað í
stríðum straumum, og alt heim
skautasvæðið er í rauninni kom
ið innan endimarka siðmenning
arinnar, eftir að Alaska var
gert 49. ríkið í Bandaríkjunum
og það enn betur tengt við
Bandaríkin með Alaskabraut-
inni og tíðum flugferðum. ,
Vilhjálmur var skipaður
ráðunautur herstjórnarinnar
árið 1939. Hann hefir veitt að-
stoð við skipulagningu á út-
búnaði og flutningi nauðsynja
og þjálfun flugmanna. Vegna
náinnar þekkingar sinnar á
heimsskautasvæðunum eru ráð
hans bygð á víðtækari þekk-
ingu en nokkur annar maður
hefir til að bera.
Rannsóknir Vilhjálms Stef-
EFTIR GERARD PEEL
Viíhjálmur Stefánsson mun án efa vera frægasíur
allra núlifandi íslendinga.Hann hefir skapað tengsl
milli menningarþjóðanna og feikivíðáttumikils
landflæmis lengst norður á hjara veraldar. Mun
sennilega mega telja Vilhjálm frægasían og merk-
astan allra heimsskautakönnuða. —. Eftirfarandi
grein um Vilhjáím birtist fyrir skömmu í ameríska
ritinu „Coronet“, en er hjer dálítið stytt í þýðing-
unni.
anssonar eru svo stórkostlegar,
að það er erfitt að átta sig á
því, ao þær hafi verið fram-
kvæmdar á vorum tímum. •—•
Hann dró merki" sitt að hún, er
hann skráði nafn sitt til innrit-
unar í Norður Dakota háskól-
*
ann í hinum gamla stíl •— Vil-
hjálmur'Síefánsson. Hann var
ar.nars skýrður Wiliiam Stef-
ánsson. Fæddist hann í Arne,
Maniíoba í Kanada, árið 1879,
og er af íslensku bergi brotinn.
Efiir fjögur ár hvarf hann úr
háskólanum í Dakota og innrit-
aðist í háskólann í Iowa, þar
sem hann tók að stunda námið
fyrir alvöru og tók próf. Síð-
an fór hann í Harvardháskóla
og lagði þar í þrjú ár stund á
guðfræði og mannfræði. Jafn-
hliða námi sínu vann hann sem
kennari, líftryggingarerindreki
og frjettaritari. Hann hóf rann-
sóknir sínar með ferð til íslands
á eigin kostnað, en síðar á veg-
um Hai;vardháskóla. — Seinna
sendu háskólarnir í Harvard og
Toronto hann til þess að rann-
saka háttu Eskimóa við Mac-
kenziefljótið.
Það, sem gerði Vilhjálm Stef
ánsson mestan allra heims-
skautakönnuða var undirstöðu-
lífsregla hans: „Lifðu á land-
inu“. Hann sagði: „Þar sem
Eskimóarnir geta lifað, get jeg
einnig lifað“. Hann þekkir
heimsskautslöndin betur en
nokkur annar af þeirri ástæðu,
að hann gat farið hvert sem
hann fýsti og hafst þar við eins
lengi og hann vildi. í síðustu
rannsóknarferð sinni fór hann
ásamt tveimur fjelögum sínum
norður á ísbreiður heimsskauts
landanna og týndist umheim-
inym í fimm ár. Saga þessardr
fimm \^ra rannsóknarferðar er
stórfenglegasta saga Norður-
heimskautslandanna.
Vilhjálmur er góður
vinur Eskimóanna.
SÉLVEIÐARNAR eru aðal-
bjargræðisvegur Eskimóanna.
Selirnir eru alstaðar undir ísn-
um, en þeir verða að koma upp
um holur, sem þeir hafa nagað
á ísinn, til þess að anda. Á dag-
inn koma þeir upp og leggjast
fyrir. Vilhjálmur varð betri
selaSkytta en Eskimóarnir. Á
veturnar eru selaholurnar
snævi þaktar og álitu aðrir land
könnuðir, að þá væru engir sel-
ir. En Vilhjálmur varð mikill
viijur Eskimóanna. Sýndu þeir
honum, hvernig hundar þeirra
gátu þefað uppi selaholurnar.
Veiðimaðurinn rekur síðan
hvítt bein, svipað í logun og
stoppnál, gegnum snjóinn yfir
gatinu. Þegar selurinn svo kem
ur upp til þess að anda, ýtir
hann upp nálinni, og veiðimað-
urinn skýtur þá skutli sínum og
nær i 100 til 150 pund af kjöti
og lýsi. Það var því gnótt fæðu
fyrir þann, sem vissi hvernig
hann átti að finna hana. Eftir
fimm mánuði höfðu þeir Vil-
hjáimur og fjelagay hans aðeins
solþð í hálfan annan dag.
Munurir.n á Vilhjálm’i Stef-
ánssyni og öðrum landkönnuo-
um sjest ljósast af ferð Peary
til Norðurheimsskaulsins og
heim aftur. Hann setti ekki I
vonir sínar hærra en komast J
heim lifandi. Peary fór 410 j
mílur frá bækistöð sinni ög1
þurfti 139 hunda, 24 menn og
| tíu sleða. Vilhjáímur ferðaðist
I 10,000 mílur yfir bæði kaldara
| land og erfiðara yfirferðar — I
I og varð eingöngu að ireysta á
sjálfan sig. Hann hefði getáo
farið til Norður-heimsskautsins _!
og dvalið þar í mánuð. í reynd-
inni úir og grúir af selum og
hvítabjörnum umhverfis heim-
skaulið, eflir því sem Rússinn
Papanin uppgötvaði og not-
færði hann sjer þar þekkingu
Vilhjálms. En Kanadastjórn og
náttúrusögusafnið í Banda-
ríkjunum, sem stóð á bak við
rannsóknarleiðangur Vilhjálms
höfðu engan áhugá á þvr að láta
festa upp extthvert spjald á
Norðurheimskautið.
Af snjóhúsum -Eskimóa lærði
Vilhjálmur húsagerðarstíl, sem
nútímahúsameistarar flestir
styðjast við. Fjmsta snjóhúsið,
sem Vilhjálmur reisti, tókst
vel. Honum fanst snjóhúsið sá
þægilegasíi bústaður, sem völ
væri á. (Snjóhús þessi eru bvgð
á sjerstakan hátt og skal ekki
nánar út í það farið hjer). —
Grútarlampi getur hækkað hit-
ann í snjóhusinu upp í átta stig.
Viíhjálmi fanst bæði eðlilegt og
þægilegl að fylgja þeirri venju
Eskimóanna að afklæðast áður
en hann lagðist lil svefns í
svefnpoka sínum.
Eskimóarnir klæðast aðal-
lega hreindýraskinnum. Hrein-
dýrahjarðirnar reika um gras-
lendi heimsskautslandanna og
Eskimóarnir veiða þau að sumr
inu. Vilhjálmur komst að raun
um það, að Eskimóarni'r þola að
engu leyti betur kuldann en
hvílir menn. En þeir kunna að
klæða af sjer kuldann. ínnst
klæða eru þeir í þunnri skyrtu
og buxum úr skinni af ungum
hreindýrum og snýr loðnan inn.
Þeir eru í skinnsokkum og sel-
skinn er best í stígvjel. Yfir
innri klæðunum bera þeir yf-
irhöfn úr þyngri skinnum og er
áföst við hana hetta, sem þeir
draga fram yfir höfuð og and-
lit. Hetta þessi er rúm, svo að
hún frjósi ekki við andlitið.
Sofið í stórhríð.
EITT sinn þegar Vilhjálmur
var einsamall á veioum, skall
yfir hann ofsarok. Mikið frost
var .pg hríð, og hann vissi ekki,
hversy margar mílur hann
þurfti að fara eða i hvaða átt.
Hann settist því niður, kross-
lagði hfendurnar á hnjám sjer,
lagði höfuðið fram á þær og
sofnaði. Þegar honum kólnaði
vaknaði hann. Hann stóð upp,
gekk um íil þess^að örfa blóð-
rásina og settistsxðan aftur nið-
ur og sofnaði. Daginn eftir
lægði storminn óg hann gat átt
að sig á hvar hann var staddur
og var hann þá fullfríSkur. —
Menn eiga aldrei að ganga á-
fram, þegar þannig stendur á,
segir hann. Það gerir menn að-
eins örmagna.
Frægur heimskautafari sl-fýr
ir frá því, að einn manna sinna
hafi fundið að kinn hans var
farin að fi'jósa. Þeir tóku þegar
í stað að núa kalið með snjó og
hjeldu þvi áfram alla leiðina iil
bækistöðvanna. Þá sáu þeir að
öll kinn mannsins var kalin.
Viihjálmur gerir gys að sliku
hátterni. ,.Þeir gátu ekki gert
neitt óheppilegra", segir hann.
Ermarnar á yfirhöfninni eiga
að vera svo víðar, að hægt sje
ao draga hendurnar upp í þær.
segir hann. Þegar þú' finnur, að
andlit þitt er einhversstaðar
tekið að kala, skaltu ylja kal-
bleitinn með lófanum. Menn
kelur aldrei á fótunum, ef þeir
eru rjettilega klæddir.
Nótt eina vöknuðu þeir við
gelt hundanna. Þeir stukku á
fætur, og Vilhjálmur greip riff-
il sinn, þaut út nakinn í feikna
frosli og skaut ísbjörn, sem
komist hafði inn í tjaldstaðinn.
Slík nokkurra mínútna kæling
gex'ir engum mein.
Isbirnirnir eru sjaldan hættu
legir. Vilhjálmur lenti aðeins
einu sinni i höggi við isbjörn.
Rjeðist ísbjörn þessi að hund-
um hans, sem bundnir voru við
tjaldið, en Vilhjálmur sjálfur
var í nokkurri fjarlægð. Vil-
hjálmur hljóp til og lagðist nið-
ur í snjóinn til þess að geta mið
að byssunni betur. Þegar al-
vara er á ferðum, fyrirlítur
hann skotaðferoir þær, sem
líðkast í kúrekamyndunum. —
Hann hitti björninn næstum i
hjartastað, og dýrið fjell til
jarðar í tæpra tíu metra fjar-
lægð frá ísbrúniryri. Særður
björti reynir ætíð af eðlishvöt
að komast í vatnið. Af bjána-
skap segist Vilhjálmur hafa
gengið milli dýrsins og vakar-
innár. Allt í einu reis dýrið upp
og stökk að honum. Vilhjálmur
gat skotið dýrið í heilann, en
það datt svo nálægt honum að
blóðið úr því slettist ^ hann.
Hann hefir aldrei þurft að
leggja sjer hundakjöt iil munns
á ferðum sínm. Hundar hans
eru af St. Bernhard og Eski-
móakyni og eru bæði tryggir og
sterkir.
Eskimóar hlæja meira
en hvítir menn.
EFTIR að hafa dvalist um
10 ára skeið meoal Eskimóa og
hitt óþekta kynþætti og aðra,
sem ekki höfðu sjeð hvíta menn
í sextíu ár, sannfærðist Vil-
hjálmur um það, að Eskimó-
arnir væru heilsubetri og ham-
ingjusamari en eyjaskeggjar
Suðurhafseyja. „Það eina sem
jeg saknaði var hljómlist og
bækur“, segir hann. — Hánn
kunni tungumál Eskimóanna
og mállýskur þeirra og kom æ-
tíð fram við þá sem jafningja
sína, svo að þeir urðu bestu
vinir hans. Hann kveðst ekki
skilja, að menningin geti veitt
þeim neina meiri hamingju en
þeir nú njóta. ..Eskimói hlær
meira á viku en hvítur maður á
mánuði.
Vilhjálmur Stefánsson á nú
heima í New York og er enn
stæltur og hraustbygður, þótt
hann sje sextíu og fjöguri'a ára
að aldri og hár hans sje orðið
grátt. í bókasafni hans um
heimskautalöndin eru tuttugu
þúsund bindi, og er það stærra
en samskonar safn í bókasafni
Bandarikjaþings og bókasafni
heimskautalandastofnunarinn
ar í Leningrad. Höfuðatriðun-
um úr öllu þessu mikla safni
hefir hann safnað saman i
nítján binda handbók til eigin
nota, og hefir hún komið að
miklu gagni í starfi hans fyrir
herinn. HanA hefir verið heiðr-
aður af öllum menningarþjó-
um heims, en meðal hinna
mörgu rita hans munu hinar
tvær ódauðlegu bækur hans
,,Líf mitt meðal Eskimóa“ og
„Heimsskautslöndin unaðslegu“
verða honum eilífur minnis-
varði.
I lok sögu sinnar segir hann:
„Vjer höfum fært heimsskauts-
löndin nær oss .... Það, sem
hefir komið í veg fyrir það, að
heimsskautslöndin hafi verið
hagnýtt og i þeim búið sem öðr
um löndum heims, er aðallega
tregða vor á því að skifta um
skoðun“.
Hjarta hins nýja heims Vil-
hálms Stefánssonar liggur þús-
und mílur norður af Aleuteyja-
klasanum, en vegna aðgerða
hans, finst oss það liggja miklu
nær. Eitt afrekaði hann. Hann
kannaði heimsskautslöndin svo
vel, að þau eru nú fullkönnuð.
Nú er ekki annað eftir en nema
þau.
F jekk 12 ára fansclsi
Þessi franska greifafrú, Dinecn
að nafni, var nýlega dæmd í 12
ára fangelsi í Bandaríkjunum,
fyrir að hafa haft hönd í bagga
með njósnum fyrir Þjóðverja
þar vestra.
■ A-