Morgunblaðið - 05.05.1946, Qupperneq 9

Sunnudagur 5. maí 1946
MOBQUNBLAÐIB
ARIÐ SEM VIÐ VORUM AB ATTA OKKUR
Er Danir horfa um öxl á
ársafmæli frelsisins
Eftir Ole Kiilerích
ritstjóra
í dag fyrir ári síðan fögnuðu Danir endurfengnu frelsi
sínu.
Ritsíj. Morgunblaðsins fór fram á það við Ole
Kiilerich ritstjóra, að hann skrifaði 'grein fyrir
blaðið, sem kalla mætti hugleiðingar á ársafmæli
hins endurfengna frelsis dönsku þjóðarinnar.
Hann sendi blaðinu eftirfarandi grein til birtingar.
VAFALAUST er hægt að
finna í veraldarsögunni dæmi
þess, að svipuð þróun hafi átt
sjer stað og skilyrði til slíkrar
þróunar, sem í Danmörku, frá
því á árunum fyrir styrjöld-
ina, er áhyggjulaus þjóðin ljet
reka á reiðanum, síðan þreng-
ingar baráttu og fórnir her-
námsáranna og síðast til óá-
nægju, óróa og sjálfshyggju,
sem mest hefir borið á, eftir
að þjóðin öðlaðist frelsi.
Sjálfstæði landsins gaf borg-
urunum fyrr meir svo mikla
öryggiskennd, að hún leiddi til
gróins afturhalds. Fólk vildi
ekki sleppa af neinu því, sem
það hafði, og heldur ekki láta
leiðast út í neinar nýjungar nje
óvissu. Á árinu áður höfðu Dan-
ir vafalaust staðið nágranna-
þjóðum sínum framar á stjórn-
málasviðinu, þeir lifðu síðan á
frægð, frá þeim tímum. Eða svo
mikið var víst, að ýmsir Danir
skoðuðu hina einkennilegu við-
burðarás hernámsáranna sem
sönnun þess, að Danir væru á
sviði stjórnmálanna ákaflega
skynsamir og ákaflega raun-
sæir menn. Raunsæin er yfir-
leitt metin mjög mikils í Dan-
mörku. Samt sem áður eiga
Danir það sammerkt með öðr-
um Norðurlandaþjóðum, að
þeir láta stjórnast af nokkrum
tilfinningum og það jafnt fyr-
ir það, hvort þeir vilja kann-
ast við þetta eður eigi.
★
Eftir að þjóðin var frelsuð,
hafa tilfinningarnar fengið yf-
irhönd og orðið til þess, að
þjóðin hefir eytt mörgum dýr-
mætum dögum og vikum til
einkis. Aðdáunin á frelsishetj-
unum, ofurhugum andstöðu-
hreyfingarinnar, ritstjórum og
starfsmönnum leyniblaðanna,
fallhlífahermönnum, skærulið-
um, frelsisráðinu og hinum ó-
nefndu aðstoðarmönnum allra
þessarra starfsflokka, var ein-
læg og blossaði upp í ljósan
loga að kveldi hins 4. maí s. 1.,
þegar útvarpsfrjettin barst frá
London um það, að Þjóðverj-
ar hefðu alt í einu gefist upp
baráttulaust. Þjóðin komst hjá
þeim lokabardaga, sem hún átti
von á og þóttist vita, að myndi
kosta miklar blóðfórnir og
eyðileggingar. Gleðin yfir upp-
gjöf Þjóðvérja og frelsisfögnuð-
urinn varð því ennþá meiri.
Einmitt vegna þess hve þjóðin
er tilfinningarík hefði það ver-
ið ómögulegt fyrstu dagana eft-
ir frelsunina að koma þjóðinni
í rjettan skilning um afstöðu
hennar og aðgerðir á hernáms-
árunum. Engir aðrir náðu eyr-
um þjóðarinnar en þeir, sem
töluðu máli skæruliðanna. Þess
vegna höfðu stjórnmálamenn-
irnir, sem báru ábyrgðina á
hinni varfærnu stefnu þings og
stjórnar fyrstu 42 mánuði her-
námsáranna aðeins um tvennt
að velja. Annað hvort urðu
þeir að undirstrika samband
sitt við frelsishreyfinguna síð-
ustu 10 mánuði hernámsins,
ellegar steinþegja. En þeir gátu
ekki þagað. Sú mynd sem kom
fram af þjóðinni í dagblöðum
og í hinum fjölmörgu bókum
frá hernámsárunum, var því
skókk. Öðrum þræði gáfu menn
til kynna hina mestu aðdáun
á skæruhernaði hernámsár-
anna. En þegar rætt var um
endurreisnina var hlaupið yfir
hernámsárin, og byggt á ástand
inu eins og það var í landinu
fyrir styrjöldina Svo hugleið-
ingarnar um hið væntanlega
endurreisnarstarf urðu meira
og minna mótsagnakenndar
ic
Það leið því nokkur tími, frá
því landið var fiælsað, þangað
til stjórnmálamennirnir . gátu
fótað sig að nýju. Þeir sem tek-
ið höfðu þátt í frelsishreyfing-
unni urðu fyrir vonbrigðum.
Hið sffellda tal um „úthréins-
un“ varð litlaust og naáttlaust.
Það var engu líkara en hug-
sjónirnar hjöðnuðu niður og
„mótstöðu“-hreyfingin tók að
gera vart við sig. En þátttak-
endur hennar eru þeir, sem
vilja einangra frelsishreyfing-
una og fyllast meðaumkun
með beim, sem nú eiga um
sárt að binda, þ .e. a. s. þeim,
sem á einn eða annan hátt hafa
verið í þjónustu Þjóðv. og öðr-
um ómerkilegum syndaselum.
Stefna þessarn manna hefir um
stund mátt sírl meira, heldur en
skilyrðislausar kröfur frelsis-
hreyfingarinnar um fullkomna
stjórnarfarsbreytingu.
★
Sannleikurinn er sá, að óá-
nægjan með lýðræðið, sem átti
sjer djúpar rætur meðal manna
í lýðræðislöndunum fyrir stríð
og ruddi nasismanum braut,
hvarf ekki úr sögunni í bar-
áttunni fyrir lýðræðinu. Um
tvennt hafði verið að velja. Að
snúa baki við lýðræðinu eins
og lítill minnihiuti gerði, eða
endurbæta lýðræðið. Er það
enn í dag ásetningur margra
manna. Frelsishreyfingin ympr
ar á þörfinni fyrir þessa end-
urnýjun, er að bví miðar, að
lýðræðið geti gefið sig til kynna
á annan háttn en verið hefir.
Fundið var að lýðræðinu,
fyrst og fremst vegna þess, að
frjálsræði það, sem frá önd-
verðu hafði verið Jkjarni þess,
fór minnkandi. En ónafn-
greindur fjöldi, er kallaði sig
flokka, helgaði sjer þær skoð-
anir, sem borgararnir Lfrjálsu
þjóðfjelagi höfðu leyfi til að
hafa. Þeir, sem fylgdu nasist-
unum að málum, voru sjálfum
sjer samkvæmir, að því leyti,
að þeir snjeru alveg við blað-
inu og sættu sig við, að þeir
hefðu ekki lengur leyfi til að
hafa neina skoðun. Flokkurinn,
foringinn sögðu það, sem átti
að segja og höfðu hinar lög-
helguðu skoðanir.
En margir voru þeir, sem
vildu ekki afsala sjer frum-
burðarrjetti mannkynsins til
sjálfstæðis og höfðu brennandi
áhuga á, að finna aðferðir og
leiðir, til þess að njóta sín, þrátt
fyrir þau höft og fjötra, sem
hið yfirskipulagða þjóðfjelag
spann utan um hvern frjáls-
borinn þjóðfjelagsborgara.
★
Hið unga fólk, sem gekk í
frelsishreyfinguna í Danmörkú
og í öðrum hernumdum lönd-
um, reis gegn misbeitingu
valdsins. Fyrst og fremst gegn
Hitlér. En eftir því sem nú er
komið á daginn einu ári eftir
frelsunina, beindist frelsishreyf
ingin einnig gegn skæruliðun-
um. Frelsishreyfingin er ekki
bundin við neina þjóð og held-
ur áfram að berjast fyrir frelsi,
eftir að Hitlerisminn er af velli
lagður. En sigurinn er eigi unn-
inn nema til hálfs, meðan rík-
isstjórnir flokkar og þjóðasam-
bönd og sitt hvað, er menn
finna upp, gefa ykkur, mjer og
þjer, fyrirskipanir um hvaða
skoðanir vð eigum að hafa,
hverju á að trúa og hve langt
rjettur okkar til gagnrýni á að
ná.
Barist var gegn einræði
þvingun og ofbeldi. Menn fórn-
uðu lífinu í þeirri baráttu og
höfðu einlæga tilfinningu fyr-
ir því, að hjer væri verið að
vinna íyrir hinn sanna tilgang
lífsins, en ekki til þess að lenda
innan nýrra hafta og takmark-
ana. En til hvers hafði verið
barist, e.f frelsið var ekki feng-
ið að leikslokum? Æskulýður-
inn, sem tók þátt í hildarleikn-
um, heimtar í dag, að lýðræði
og persómufrelsi geti orðið eitt
og hið srma.
★
I Danmörku er reiptog milli
þeirra, sem hafa hugsunarhátt
sinn frá árunum fvrir hernám-
ið, og hinna, sem líta svo á, að
hinar gömlu aðferðir og fyrir-
komulag sje ekki fullnægjandi
til þess, að persónulegt frelsi
fái staðist innan ramma lýð-
ræðisins. Ungæðislegir menn
höfðu vonast eftir, að hægt
væri með einu handbragði að
breyta því, sem breyta þurfti,
í stjórnmálum þjóðarinnar. En
slíkt er óframkvæmanlegt. Nj>
kynslóð verður að vaxa upp og
taka við taumunum. Vonandi
hefir hún þá ekki gleymt því,
hvers virði frelsið er.
Eftir frelsun Danmerkur var
ný ríkisstjórn tilbúin að taka
við völdum. Það var hlutverk
þessarar stjórnar að gera upp
bú hernámsáranna og leiða
þjóðina út úr lagaleysi inn und-
ir lög og rjett. Eitt helsta hlut-
vei’k þessarrar stjórnar var að
semja og fá samþykkt lög um
rjettláta hegningu landráða-
mannanna. Lög þessi voru sam-
þykkt í þinginu. En baráttan
um þau hófst ekki fyr en á
eftir.
Frelsishreyfingin rjeði ekki
yfir neinum stjórnmálafjelags-
skap. Aðeins kommúnistar og
meðlimir í flokknum „Dansk
Samling“ voru innan vjebanda
-stjórnmálaflokka. Að öðru
leyti leystist Frelsishreyfingin
upp og rann til síns uppruna í
þjóðinni sjálfri.
Þegar Ríkisbingskosningar
fóru fram 1 október 1945 voru
hinir gömlu pólitísku stjórn-
málaflokkar einir á hinum
pólitíska vígvelli. Breytingar á
mannvali til Ríkisþingsins
komu því aðeins til greina, að
miðstjórnir flokkanna álitu
þeirra þörf. Fn svo var ekki.
Kosningarnar snerust því
hvorki um Frelsishreyfinguna
nje endursköpun lýðræðisins,
heldur um vígorð nokkur, við-
víkjandi sosialisma og frjáls-
lyndh En öfgaflokkarnir til
beggja handa, kommúnistarnir
og bændaflokkurinn, er best
gátu hagnýtt sjer vígorðin,
báru sigur af hólmi. Enginn
flokkur fjekk þó hreinan meiri
hluta í þinginu. Þegar enginn
þeirra vildi taka að sjer stjórn
undir þeim skilyrðum sem
minnihlutastjórnum er búin,
urðu bændurnir að taka við.
Bændastjórnin hefir þó fengið
betri móttökur og meðferð en
búist var við að óreyndu. Hún
hefir getað lifað af veturinn.
Sosíaldemokratar hafa saltað
stjórnina um andúð ge|n verka
lýðnum. Umfangsmiklum launa
deilum var þó afstýrt fram til
páska. En þá felldu ófaglærðir
verkamenn sáttatillögu í launa
málum þeirra.
Þegar þessar línur eru ritað-
ar, undirbýr þjóðin sig til að
halda hátíðlegt ársafmæli frels-
unarinnar, en þung ský vinnu-
deilanna skyggja nú á vorhim-
in þjóðarinnar.
Við bæjarstjórnarkosningarn
ar í mars náðu socialdemakrat-
ar sömu.tökum og áður á verka
lýðnum, en margir af kjósend-
um flokksins höfðu horfið frá
honum við Ríkisþingskcsning-
arnar í október 1945. Fylgi
kommúnista virðist þá hafa
náð hámarki og er því allt út-
lit fyrir, að það 'verði sosíal-
demokratar, sem taka við af
hinni núverandi ríkisstjórn,
hvenær sem það verður. Það
mun verða borgaraleg atvinnu-
pólitík og hægfara sósíalismi
og reipdráttur milli þessarra
tveggja stjórnmálastefna er set-
ur svip sinn á stjórnmál Dan-
merkur á næstunni.
í utanríkismálum munu
Danir halda sömu stefnu og
áður en Hitler kom til valda.
Stjórnin mun reyna að gera
það, sem hún getur fyrir hinn
danska minnihluta í Suður-
Sljesvík. En hún tekur með
engum fögnuði á móti samein-
ingarviðleitni annarra Slesvík-
urbúa.
Núverandi ríkisstjórn hefir
tekið á samningamálum Fær-
eyinga um framtíðarmál eyj-
anna með nákvæmlega sama
hefðbupdna skilningi sem alltaf -
hefir ríkt í stjórnarskrifstofum
Dana gagnvart hinni fámennu
færeysku þjóð. Með einkunnar-
orðunum „allt verður að vera
eins og það var, og verða eins
og það er“. Stjórnin varð þó að
teygja sig tiltölulega langt, án
þess að það tækist að komast
að samkomulagi. Núverandi
stjórn mun naumast fallast á
óskir Færeyinga um sjálfs-
stjórn, enda þótt þær hafi stucín
ing meirhluta þjóðarinnar.
Stjórnmálamenn Dana skyldu
mjög vel aðgerðir íslendinga
árið 1944. Kaupmannahafnar-
búar, sem eru í eðli sínu til-
finninganæmir, urðu að vísu
dálítið afundnir í garð íslend-
inga og hafa ekki fullkomlega
náð gleði sinni að nýju. En
utan höfuðstaðarins skilja
menn mæta vel afstöðu Islend-
inga og eins munu Hafnarbúar
gera, er þeir fá vissu fyrir því,
að íslendingar ætla ekki að
flytja sig yfir Atlantshafið. —
Því þrátt fyrir öll vonbrigði
þá er hinn skandinaviski sam-
hugur jafnsterkur og hann áð-
ur var. Þegar alt annað í heim-
inum brýtur eða brestur, hverfa
Danir til baka til hins norræna
bandalags, sem jafnvel heims-
styrjöld með kjarnorkusprengj-
um og tundurduflabeltum, get-
ur ekki eyðilagt.
Danir eru jafnan hreyknir
af raunsæi sinni og taka því
vel, er þeir fá hól fyrir. Þeir
lifa þó eins mikið á tilfinning-
unum og eru viðkvæúiir fyrir
andstreymi og þrengingum ann
ara. Að þessu leyti eru þeir
lítið frábrugðnir íslenchngum,
en ef til vill er það erfið list
að þiggja. Að minsta kosti er
það auðveldará að gefa.
Nú, einu ári eftir frelsunina,
epu Danir ennþá mjög með hug
ann við eigin afrek og eigin
framtíð. Island hefir í þeirra
augum á undanförnum árum
verið í móðu fjarlægðarinnar.
Þegar samgöngur eflast milli
landanna með tíðum flugferð-
um og gömul vináttutengsl eru
tekin upp að nýju, mun fjar-
lægðin minka. En framfarir
þær, sem orðið hafa á Islandi
hin síðustu 5—6 ár, verða til
þess, að jafnvel Danir telja sjer
hlutdeild í heiðrinum og eru
hreyknir af 'þessari norrænu
þjóð, er á svo ágætan hátt hefir
haldið í heiðri þeim menning-
arverðmætum er skapa einingu
Norðurlanda.
Barnahátíð ekki leyfð
LONDON. Borgarstjórinn í
London hefir neitáð að verða
við beiðni um það, að haldin
væri sigurhátið 13.000 barna á
Hampstead Heath. Átti hún að
standa þann 13. júní.