Morgunblaðið - 04.03.1947, Side 7

F’riðjudagur 4. mars 1947
MORGUNBLAÐIÐ

DR. STEFAN EINARSSDN, PRDFESSDR:
ÁLLÝZKUR
(dr. idjöm Cju&pinníion
UTGEFANDI: ISAFDLDARPRENTSMIÐJA H.F. REYKJAVIK 1346. 26D BLS. MEO KDRTI
Mállýzkur Bjðrns Guð-
finnssonar er mikið rit og
merkilegt, og lofar það þó
drjúgum meira en hér er
efnt, því að þetta er ekki
nema fyrsta bindi af tveim
eða þrem.
Ritið hefst með „drög-
um að hljóðfræði“, og er
það fyrsta íslenzka hljóð-
fræðiágripið, sem prentað
hefur verið. Að sjálfsögðu er
hér allmikið af nýyrðum, og
er margt þeirra vel valið,
þótt sum geti orkað tvímæl-
is. T. d. kann ég betur við
nefkvætt hljóð eða nefkveð-
ið, í samræmi við fyrstu
málfræðiritgerð íslendinga,
heldur en nefjað hljóð. En
þetta er smekksatriði.
Mjög virðist þetta ágrip
skipulega samið og rétt, eigi
aðeins í öllum aðalatriðum,
heldur og í smámunum, þótt
skiptar geti verið skoðanir
um einstaka hluti og smekk-
ur geti ráðið um val annarra,
eins og t. d., hvernig menn
tákna hr, hl, hn í byrjun orðs,
eða hvort menn vilja hljóð-
rita eigi [ejjr, ei:ji eða ej :i].
Þetta minnir mig á, að í
kaflanum um tvíhljóðin hefði
Björn kannske frekar átt að
fylgja Sveinbirni Sveinbjörns
syni og tákna tvíhljóðið ei
með [ei] fremur en með [ei].
Ég,hef heyrt þenna mun bet-
ur, eftir að ég kynntist ensk-
um framburði. Menn beri
saman veginn [vei:jm] og
treginn [t!'re:jin] (svo í mín-
um austfirzka framburði).
Þetta er líka í samræmi við
fóru [fou:rv], ekki [fou:ry].
1 kaflanum um tvíhljóðin
sakna ég þess, að Björn get-
ur ekki um hin kynlegú tví-
eða þríhljóð, er ég hef minnzt
á og lýst í „Icelandic Dialect
Studies I“. Þessi hljóð eru
einkennandi fyrir „fastmælt“
fólk á Austurlandi (á Hér-
aði, í Nesjum). Dæmi: Stina
[súi^ana], bæn [þai:an], út
[u:ath]. En sennilega tekur
Björn þetta til athugunar í
bindunum, sem ókomin eru.
Yfirleitt má segja, að ekki
sé mjög mikið um nýjungar
í fyrra hluta þessa bindis, og
er það sýnilega vegna þess,
að þær eru geymdar köflun-
um um mállýzkurnar.
Sitt hvað má þó finna hér.
Svo er t. d. um framburðinn
hneggj, habdi (bls. 38 og 46),
og svo er um athuganir á
styttingú í og ú á undan p, t,
k [1?, Ú. £] (bls. 69-70). í síð-
ara hluta bindisins (bls. 117-
129) er og getið ýmissa nýj-
unga í sambandi við lista
þann, er Björn notaði við
spurningar á ferðum sínum.
Einna merkust virðist mér
þó athugun sú, er víða kem-
ur fram í fyrra hlutanum, að
stuttu sérhljóðin i, u, e, ö
geti nú „flámælzt“, þótt það
sé heldur sjaldgæft enn, sem
komið er. Það, sem Björn
segir um þetta á bls. 56 og
svo sérstaklega við hvert
þessara sérhljóða, virðist
mér að vísu ekki alveg skýrt
(hvernig „flámælast“ t. d.
e og ö?), en hann heitir því
að rekja þetta allt nákvæm-
lega í þeim kafla mállýzkn-
anna, er sérstaklega mun um
það fjalla.
Ég man tæplega til, að ég
hafi heyrt stutt i > e, stutt
u > ö. Helzt rámar mig í það
í framburði Guðmundar Frið
jónssonar á Sandi í ending-
um, -um (-öm). Og mér eru
enn í minni orð ungrar
stúlku, er kvaddi föður sinn
á skipi á Húsavíkurhöfn, ■—
hvenær man ég ekki. Hún
sagði: „Yertu nú sæll, pabbi
menn“. Enn man ég eftir
manni af Berufjarðarströnd,
er stundum sagði öm í stað-
inn fyrir um, en það var
langt ö.
Mér hefur komið til hug-
ar, að verið gæti, að menn,
er væru flámæltir, segðu t. d.
sker fyrir skyr, mundu ef til
vill stundum setja e inn í
orðmyndir með stuttu i,
segðu kannske skers í stað
skyrs. 'Én myndir þær, er
Björn nefnir til dæmis um
„flámælt“ stutt hljóð, eru
ekki af þessu tagi.1)
1) í sambandi við þetta vildi eg
gjarna svara neðanmálsgrein
Björns á bls. 113: „Stefán gerir
ávallt ráð fyrir, að löngu sér-
hljóðin ein flámælist. En þetta er
auðvitað rangt. í úrlausnum barn-
anna í landsprófinu 1934 ber mik-
ið á flámæli í stuttu hljóðunum.“
Dæmi: berjaður fyrir byrjaður,
hildur fyrir heldur o. s. frv.
Ég mundi segja, að ritháttur
stuttu hljóðanna hér bæri vott um,
að börnin væru flámælt á þeim
löngu, öldungis eins og Björn
skýrir svo skilmerkilega á bls. 109,
því að þó að ég rengi Björn ekki
um það að hafa fundið flámæli
(í tali) í stuttu hljóðunum, þá
mundi ég aldrei að óheyrðu treysta
því, að berjaður og hildur væru
framburðarmyndir, hvað oft sem
skrifað væri.
Eins og sakir standa með löngu
hljóðin, þá er ekki hægt að taka
rangan rithátt ó stuttu hljóðun-
um til vitnis um flámæli í þeim.
Hér verður heyrnin ein að skera
úr — lestur og tal, en ekki skrift.
Á bls. 108 segir Björn neðan-
máls: „Venjulega er talað um flá-
mæli í ritim engu síður en í tali.
— Verður þessari mólvenju hald-
ið hér.“ Heldur kann ég illa við
þessa málvenju, ef hún á að þýða
það, að send flómælist í sind o. s.
frv. Þetta mun vera kennaramál.
Ég hef aldrei notað það. Og mér
er grunur á, að Björn mundi ekki
hafa gkrifað neðanmálsgreinina á
bls. 113, ef hann hefði notað flá-
mæli aðeins um tal, eins og ég hef
gert.
Það, sem þetta fyrsta bindi
af mállýzkurannsóknunum
færir auk þess, sem nú hefur
verið sagt, er í fyrsta lagi
lýsing á rannsóknaraðferð-,
um Björns og í öðru lagi lýs-,
ing á lokhljóðunum p, t, k
> b, d, g og útbreiðslu þeirra,
um landið.
Um aðferðir Björns er það
fljótsagt, að þær munu alvegl
vera einstæðar í sögu mál-
fræðinnar fyrir nákvæmni
sakir. Á bls. 97-98 skýrir
hann frá því, að hann hafi
athugað allt að því 10.000
manns eða 12. hvern mann
á landinu!
Sænski hljóðfræðingurinn
Olof Gjerdman rannsakaði
um 90 manns í 8 borgum, áð-
ur en hann skrifaði Studier
över de sörmldndska stads-
malens kvalitativa Ijudlara |
(1918-1927), en hann nefn-
ir ekki einu sinni fólksf jöld-
ann í þessum borgum. Ég
þóttist gera vel, er ég notaði
framburð um 70 manns til
að ákveða mállýzkumörk á
Austurlandi. Til samanburð-
ar má nefna, að Linguistic
Atlas of America, sem nú^ er
að koma út og á að sýna mál-
lýzkur í Bandaríkjunum (og
Canada), á að byggjast á
framburði 800 vel valdra
manna! Það er ekki nema
sjálfsagt, að Björn nái ná-
kvæmari niðurstöðum með
svo víðtækum aðferðum, ekki
sízt vegna þess, að hann hef-
ur líka beitt margvíslegum
ráðum til að fá framburðinn
fram: látið menn skrifa og
lesa, auk þess sem hann hef-
ur spurt menn beinlínis um
framburð og hlerað eftir
framburði í viðtali. Er mat
Björns á þessum 4 aðferðum
mjög lærdómsríkt, og er lít-
ill vafi á, að honum hefur
tekizt að ná betri niðurstöð-
um með því að nota þær all-
ar. Til dæmis er líklegt, að
hann hafi uppgötvað all-
marga málblendinga á Aust-
urlandi með ritunaraðferð-
inni, er mér sást nærri alveg
yfir 1930 með viðtalsaðferð-
inni. Þó má gera ráð fyrir
því, að málblendingar hafi
verið hlutfajlslega mun fferri
í hópi þeim, er .ég hleraði,
vegna þess að það var 10 ár-
um áður og mest fullorðið
fólk.
Það, sem eftir er bindisins,
fjallar mest um harðmæli og
linmæli í framburði hljóð-
anna p, t, k, Allir vita, að p,
t, k er norðlenzki framburð-
urinn, en b, d, g hinn sunn-
lenzki, en Björn sýnir út-
breiðsluna eins og hún er í
öllum sínum breytileik. Lin-
Framh. á bls. 8
H.s. „Gudrun '
fer frá Antwerpen 13. marz og
frá Hull 20. marz, í stað e.s.
„Lublin“.
h.„LUBLir
fer frá Antwerpen 27. marz og.
frá Hull 3. apríl.
H.f. Eimskipafjel. ísiands
Góð gleraugu eru fyrir j
öllu.
Afgreiðum flest gleraugna
recept og gerum við gler-
augu.
•
Augun Jþjer hvilið
með gleraugum frá
TÝLI H. F.
Austurstræti 20.

Ljósastöð
5 kw. dieselljósastöð fyrir 110 volta jafn-
| straum fyrirliggjandi.
UMBOÐS- OG RAFTÆKJAVERSLUN
ÍSLANDS
Hafnarstræti 17. Sími 6439.
Iðnaðarpláss óskast
Okkur vantar húsnæði fyrir rakarastofu
14. maí. — Þeir sem kynnu hafa húsnæði fyr-
ir þessháttar iðnað gjöri svo vel og tala við
okkur sem fyrst.
O. Nielsen og Guðm. Guðgeirsson, rakarar.,
Ingólfsstræti 3. Rakarastofan.
Amerískir og enskir
samkvæmis og eftirmiðdagskjólar verða seldir
í dag á innkaupsverði.
ÍCjömóóon &T* (Co.
Laugaveg 48. Sími 7530
Sófi og tveir stólar
Alstoppað með útskornum örmum og fallegu
áklæði til sölu. Einnig armstólar tvær tegund
ir og ottomanar.
BÓL STRUNARVINNU STOFAN
Skólabrú 2 við Kirkjutorg.
%
Stúlku
helst eitthvað vana karlmannafatasaumi
vantar okkur strax. Upplýsingar hjá klæð- f
skeranum.
JJ.f. Jöt
Vesturgötu 17, 3. hæð.
ACGIVSIM, ERGULLS ÍGILDI