Morgunblaðið - 03.01.1948, Blaðsíða 7

Laugardagur 3. janúar 1948
MORGUNBLAÐIÐ
7
Lofum reynslunni að skera úr hvernig
lög og framkvæmdir reynast
ÁRIÐ, sem var að kveðja, mun
verða íslensku þjóðinni minnis-
stætt á fleiri hátt en einn. Það
var gott ár fyrir landbúnaðinn á
Norðurlandi og Austurlandi og
svo mun og hafa verið um út-
gerð með stærri skipum. En þá
er líka talið að mestu leyti. Ó-
venjulegir óþurkar voru á Suður
landi og nokkuð vestur um land,
gerðu erfiða alla búskaparvinnu
og skiluðu illri afkomu um af-
rakstur jarðarinnar. Síldveiðar
brugðust fyrir Norðurl. þriðja
sumarið í röð, þótt nokkuð bætti
úr sú mikla guðsgjöf, sem Hval-
f jarðarsíldin er. Markaður fyrir
íslenskar afurðir var svo, að á
ýmsum sviðum var erfitt að fá
greiddan kostnað við útflutn-
ingsframleiðsluna. Sumpart af
þeim ástæðum þvarr erlendur
gjaldeyrir til kaupa á ýmsum
nauðsynjum.
Árið hefur því komið illa við
okkur á efnahags- og fjármála-
sviðinu. En sæmilegur efnahag-
ur og heilbrigð f jármál er sú und
irstaða, sem allar þjóðir verða
að byggja á sjálfstæði sitt,
hversu hvimleitt sem það kann
að vera að binda hugann um of
við peninga.
Of mikil bölsýni er síst væn-
leg til björgunar. En því verður
ekki neitað að við íslendingar
vorum veilir fyrir. Því olli verð-
bólgan og dýrtíðin, sem orðið
hefur meiri hjer á landi en í
þeim löndum, sem við eigum
mest viðskifti við og jafnframt
þurfum að keppa við um sölu á
framleiðslu okkar á ýmsum svið
um. Þrátt fyrir óttann við bessi
fyrirbrigði sem gerði vart við
sig snemma á árinu 1939, þeg-
ar ófriðarblikan sást á lofti,
tókst stjórnmálaflokkum á Al-
þingi ekki nema í bili að ná sam-
komulagi um aðgerðir til raun-
hæfra úrbóta þótt gerðar hafi
verið miklar tilraunir til þess að
ná slíku samkomulagi öll þessi
ár. Það er ekki mitt, að ásaka
stjórnmálaflokkana fyrir þetta,
alla eða einstakan þeirra. Bak
við þá stendur þjóðin, allur al-
menningur, sem hefur æðsta
valdið og ræður því hvernig Al-
þingi er skipað á hverjum tíma.
Og þjóðin hefur lifað í peninga-
vímu undanfarin ár.
Það var óhjákvæmilegt að við
íslendingar yrðurn að ganga
gegnum prófraun. Vegna að-
gerða setuliðsins og af öðrum
styrjaldarorsökum, skapaðist
hjer óvenjuleg og vel borguð at-
vinna. Okkur barst meiri fjár-
straumur en þekst hafði áður.
Menn áttuðu sig ekki nógu vel
á því, að hjer var um stundar-
fyrirbrigði að ræða, sem ekki
gat haldist um aldur og eilífð.
Það gat, ef rjett var á haldið,
skapað okkur betri afstöðu en
nokkurntíma fyrr til lifvænlegr-
ar afkomu í framtíðinni. En það
gat líka sýkt þjóðfjelagið á viss-
um sviðum — og hefor gert það.
„Ekki skal gráta Björn bónda
heldur safna liði,“ sagði Ólöf
ríka, er maður hem.ar fjell fyrir
óvinahöndum. Hversu oft höfum
við íslendingar ekki þurft að
beita þeirri hugsun; sem lá bak
við orð þessarar íslensku konu,
er erfiðleikar hafa borið að hönd
um? Jeg vil óska þess að svo
megi verða í erfiðleikum þeim,
sem nú eru skollnir á eða steðja
að.
Umfram alt megurn við ekki
láta barlóm, vesælda. .end, inn-
byrðis öfund og fur milli ein-
staklinga og stje ,a og óánægju
með það, ef hlutskifti okkar
Aramótaræða forseta Islands

jafngóðri vinnu, sem faglærðir
menn og fengu þó vinnu greidda
háu kaupi. Og kornungir menn,
sem lítið eða ekkert höfðu lært
til verka, fengu fullborgaða
vinnu, án þess að þurfa að leggja
að sjer um að skila verki
reyndra manna. Þeir lœröu al
drei að vinna, sumir þeirra.
Það er fyrirbrigði, sem mjer
á. Því meiri og verðmætari sem
framleiðslan er, því betri verða
lífskjör einstaklinganna, enda
verði ekki of mikill ójöfnuður
á skiftingu þeirra verðmæta,
þótt fullur jöfnuður muni aldrei
nást, og einnig að gætt sje hófs
um ráðstöfun opinbers fjárs,
sem framleiðslan verður einnig
að leggja fram. Ef minna er unn
ið og ljelegri framleiðsla verður'
á boðstólum, hljóta af því að
leiða rýrari lífskjör landsmanna.
Það sem framleiðsluafkoman
vitanlega hefur ekki tekist að byggist á er vinnan, vinna
skipa á annan hátt í neinum ná- j þeirra einstaklinga þjóðf jelags-
grannalöndum okkar, frekar en ins, sem eru vinnufærir. Nú er
hjer á landi, að einhleypur mað- svo komið, bæði vegna ráðstaf-
ur skuli fá fyrir vinnu sína sömu I ana löggjafarvaldsins og af öðr-
laun, sem fjölskyldumaður, er um orsökum, að hlutfallstala
Sveinn Björnsson, forseti íslands.
verður ekki eins gott, eins og
þegar best gekk, Iama okkur.
við hættu fyrir efnahag, og þar
með sjálfstæði þjóðarinnar af
þessum styrjaldarfyrirbrigðum,
sem gerðu vart við sig, ekki ein-
göngu hjer á landi, heldur í flest
um eða öllum löndum heims.
Jeg minntist á það áðan að
það mundi hvorki hafa verið
rjettlótt, í mörgum tilíellum, nje
mögulegt að halda uppi þeim vá-
tryggingarákvæðum gegn verð-
bólgu og dýrtíð sem fólust í lög-
unum frá 4. apríl 1939.
Þegar þau lög voru sett höfðu
farið á undan kreppuár, með at-
vinnuleysi og þar af leiðandi
meira framboði verkamanna til
vinnu, en eftirspurnin var. Því
voru laun kaupþega yfirleitt
með lægsta móíi.
Svo urðu þeir atburðir hjer á
landi vorið 1940, sem enginn
hafði hugsað sjer í apríl 1939.
Jeg á við hernám Breta í maí
1940. Bretar, og síðar Banda-
ríkjamenn, töldu sjer ríða lífið
á því að koma hjer upp svo fljótt
sem unt væri, ýmsum hernaðar-
í lögum nr. 10, 4. apríl 1939
voru sett ákvæði til þess að forð
ast ýmsa örðugleika ef styrjöld
kynni að skella á. En svo fór að
þessum ákvæðum varð ekki hald
ið til lengdar. Enda hugsa jeg,
helst að það hefði ekki verið
rjettlátt í mörgum tilfellum, nje
mögulegt.
Er verðbólgan og dýrtíðin fór
að vaxa nokkru eftir styrjaldar-
byrjun, eða jafnvel fyrr, komu
margir auga á hættuna. Voru
gerðar tilraunir til að stemma
stigu við henni, sem alþjóð er
kunnugt. Jeg minnist þess. m. a„
auk fyrri aðgerða, að er erfið-
lega gekk um stjórnarmyndun
haustið 1942, barst mjer sem
ríkisstjóra, meðan á því þófi
stóð, auglýsing um það, „að
nauðsyn væri á því að stöðva
dýrtíðina. Það væri vilji allra
þingílokka. En fullkomin óvissa
væri um það, hvort samkomulag
gæti tekist um leiðirnar“. Verð- framkvæmdum, hermannaskál-
lagsvísitalan hafði þá hækkað:Um, flugvöllum o. fl. Þeir mátu
gífurlega undanfarin misseri. | meira skjótar framkvæmdir en
Er mjer var tjáð að vonlaust kostnaðinn. Þess vegna greiddu
væri um samkomulag á Alþingi i þeir, til þess að ná í nægilegt I eáki um síðustu 7—8 ár hafa
hann gengur að sama verki. —
Mjer finst frá þjóðfjelagssjón-
armiði nokkuð ranglæti í því, að
einhleypur unglingur sem máske
sólundar talsverðum tekjum um-
fram nauðsynlegt lífsviðurværi
í algerðan óþarfa skuli eiga rjett
á sömu launum, sem fjölskyldu-
maðurinn, sem með sparsemi og
með því að leggja oft hart að
sjer, er að ala upp þá kynslóð,
sem á að erfa landið. Og í hópi
þeirra manna eru oft menn með
meiri reynslu og þekkingu, og
skila því betra verki en ungling-
urinn. Það er erfitt að gera til-
lögur til úrbóta á þessu. m. a.
vegna þess að sanngjarnt er, frá
öðru sjónarmiði, að greidd sjeu
sömu laun fyrir sömu vinnu,
hvort sem um er að ræða karl
eða konu, fjölskyldumann eða
einhleypan mann. — En þetta
á ekki við nema um sje að ræða
sömu vinnu, en ekki ef á annað
borðið er t. d. „gerfimaður",
letingi, slæpingur eða óreglu-
maður.
vinnandi fólks fer heldur lækk-
andi, samanborið við tölu þess
fólks, sem lítið eða ekkert get-
ur unnið, vegna aldurs, sjúk-
leika og annars. Hugsanarjett
afleiðing af þessu ætti að vera
sú, að vinnandi fólk yrði að
leggja talsvert meira að sjer nú
en áður, ef ekki kæmi til aukin
þekking og aukin tækni. En bótt
þessi aukning kæmi til, hygg jeg
að við íslendingar verðum al-
drei svo ríkir, að við getum
slept niður kröfum um góða og
samviskusamlega vinnu borgar-
anna. Hjer mun mega finna
snögga bletti. Sem betur fer mun
óhætt að fullyrða að mikill meiri
hluti vinnandi fólks á íslandi,
vinnur vel og samviskusamlega.
En undantekningar eru. Og
eru þær, því miður, of margar.
í þessu sambandi vil jeg minn
ast á misnotkun margra á á-
fengi. Þeir eru til sem hafa orð-
ið ofdrykkjunni svo að bráð,
að þeir eru raunverulegir sjúk-
lingar. Þeir bætast við tölu
þeirra sjúklinga, sem þjóðf jelag-
ið verður að sjá fyrir, án þess
þeir geti stundað vinnu og fram-
leitt verðmæti nema takist að
lækna þá. — Þá eru þeir sem
oft stunda vinnu sína vel eða
sæmilega, en fara á „túra“ með
löngu eða skömmu millibili. —■
Ilverfa þá frá vinnu einn dag
eða fleiri, geta það orðið nokk-
uð margir dagar um árið hjá
sumum.
Enn vil jeg nefna misnotkun
áfengis, sem fellur ekki undir
„Eí oss mætti auðnast að gera
oss fyrst ljóst hvar vjer erum
stödd, og hvert skuli stefna, þá
væri auðveldara að ráða fram
úr því, hvaö gera skuli og með
hverjum hœtti“. Þannig komst
Abraham Lincoln Bandaríkja-
forseti að orði fyrir tæpum 100
árum.
Jeg hygg að segja megi með
sanni að meira hafi verið gert
hjer á landi síðan haustið 1946,
til þess að gera okkur öllum
sem Ijósast, hvar við erum stödd ] það sem jeg hefi minst á og
um fjármál, erlendan gjaldeyri
o. fl„ hvernig sem það kann að
hafa tekist. — Með tilvísun til
þess, sem jeg sagði áður virðist
um myndun nýrrar stjórnar í; vinnuafl íslendingum hærra
náinni framtíð, skipaði jeg sem ^ kaup en þekst hafði áður. Alt
‘ rikisstjóri, svokallaða utanþings atvinnuleysi hvarf. Kaupmáttur
| stjórn, á þann hátt sem jeg taldi, almermings jókst og þar með
þingræðislegan, þó sumir væru kostur á bættum lífskjörum.
annarar skoðunar um það eím.! Auk þess að hækka öll vinnu-
Skal ekki farið lengra út í þá laun, leiddi þetta af sjer að al-
sálma. j menningur greip fegins hendi
Sú stjórn lýsti samdægurs möguleikann til bættra lífskjara
skipun sinni fyrir Alþingi þeirri og, margir, með því að skila
steínu sinni að takast minni vinnu en þeir voru vanir.
á fangbrögðum við dýrtíð og Þetta breytta viðhorf, virtist
verðbólgu. Henni tókst með gera ókleift að halda við sumum
nokkurri samvinnu við Alþingi, ákvæðum laganna frá apríl
að halda dýrtíðinni í skefjum í 1939.
nærri tvö ár. Er samvinnan j í kjölfar þess skapaðist aukin
brást við Alþingi, einmitt um j verðbólga. Þessvegna hefði tæp-
það á hvern hátt skyldi reynt að lega verið rjettlátt að hindra
halda dýrtíð og verðbólgu í hækkun á kaupi, og verðlagi
skef jum, beiddist sú stjórn lausn landbúnaðarafurða. En hjer
ar og ný stjórn var mynduð. | skaut upp höfðinu gamla sagan,
Jeg hefi ryfjað þetta upp til sem Forn-Rómverjar orðuðu á
þess að benda á, að allar götur | þá leið, að fullkomið rjettlæti
frá því fyrir styrjödina, virðist gæti leitt af sjer mesta ranglæti.
hafa verio almennur vilji á bví
að spyrna fótum við verðbólgu
og dýrtíð, þótt samkomulag um
leiðirnar tækjust ekki. Sá vilji
átti auðvitað rætur sínar í ótta
Það spratt upp ný stjett
manna, sem oft voru kallaðir
„gerfimenn“, þ. e. a. s. menn,
sem voru ófaglærðir, og þess
vegna gátu ekki skilað nærri því
verið ágreiningur milli stjórn
málaflokkanna um að stefna
bæri að því að halda í skefjum
dýrtíð og verðbólgu. Þetta er og
stefna núverandi ríkisstjórnar.
Um nýsett lög, eftir tillögum
ríkisstjórnarinnar um það, hvað
gera skuli og meö hverjum hœtti
og um framkvæmdir laganna
mun þjóðin dæma. Það liggur ut
an við starfssvið mitt. En jeg
vil minna á það, sem fullkomn-
asta lýðræðisþjóð Evrópu kallar
„fair trial“. Að lofa reynslunni
að skera úr hvernig lög og fram
kvæmdir reynast, áður en for-
dæmt sje. En að fordæma er að
dæma fyrirfram óalandi og ó-
ferjandi það, sem reynslan ein,
um nokkurt skeið, getur skorið
úr, hvort rjett sje eða rangt,
hentugt eða óhentugt.
Eitt hlýtur að orka mikils um
framtíð okkar.
Eins og öllum er kunnugt, er
það samanlögð vinna við fram-
leiðsluna, sem skapar það verð-
mæti, sem öll þjóðin á að lifa
máske skýrist best með tveim
dæmum, sem jeg hefi kynst.
Jeg kom hingað heim í maí-
mánuði 1940, eftir að hafa starf •
að í þjónustu íslands erlendis
nær tvo áratugi, og kynst hátt-
um margra þjóða. Þess vegna
hefi jeg máske verið næmari fyr
ir ýmsu, sem hjer tíðkaðist, en
aðrir, sem vanist höfðu því. —
Ríkisstjórnin fól mjer m. a. ým-
iskonar milligöngu við breska
sendiráðið út af vandamálum
sem stöfuðu af hernámi Breta
eða öðrum ófriðarástæðum. 1
því sambandi þurfti jeg dag
nokkurn nauðsynlega að ná tali
af manni nokkrum. Tókst mjer
það ekki fyr en daginn eftir.
Jég gat því ekki stilt mig um
að segja honum að þetta hafi
komið sjer mjög óþægilega. —-
Hann svaraði eitthvað á þá leið,
að hann hafi haft gilda afsök-
un. Kunningi hans hefði átt af-
mæli daginn áður, og hóf af því
tilefni hefði dregist fram undir
morgun. menn verið kendir og
því ekki upplagðir til vinnu
næsta dag. Jeg vildi ekki telja
þetta gilda afsökun, og urðum
við ekki á eitt sáttir.
Fyrir nokkrum árum vahn
Frh. á bls. 8.