Morgunblaðið - 14.01.1948, Síða 5

Miðvikudagur 14. janúar 1948
MORGUNBLAÐIÐ
5
Sjálfsæfisaga sjera Þorsteins Pjeturssonar
Sjálfsæfisaga sjera Þor-
steins Pjeturssonar á
Staðarbakka. Hlaðbúð.
Reykjavík 1947.
17. OLDIN var öld rjetttrún-
aðar, galdraofsókna, einokunar,
gráts og fátæktar alls almenn-
ings. A síðari hluta hennar
dregst stjórnvaldið úr höndum
landsmanna að mestu til kon-
ungs. Vegur alþingis minnkar
smátt og smátt. Konungur skip-
ar nú lögmenn, án atbeina al-
þingis. Hæstirjettur Danmerk-
ur verður æðsti dómstóll í ís-
lenskum málum. Konungsvald-
ið treystir stöðu sína gagnvart
landsmönnum með skipun amt-
manns, landfógeta og stiftbefal
ingsmanns svonefnds. Voru em-
bætti þessi öll lengstum skipuð
dönskum mönnum, oft fremur
Ijelegum mönnum, þekkingar-
lausum og áhugalausum um
hagi landsins. Um aldamótin
1700 hafði einokunarkaupþrælk
unin sogið svo merg og blóð úr
allri alþýðu manna, að til land-
auðnar horfði. Þannig skilaði
konungsvaldið danska landinu
af sjer í lok 17. aldar til hinnar
18. Og varla verður sagt, að
mikið birti til fram eftir 18.
öldinni. Jarðabókarstarf Arna
Magnússonar og Páls Vídalíns
var að vísu stórmerkilegt starf
á sína vísu, en lítt varð það
til framfara eða umbóta á lands
högum. Framan af 18. öld var
embættisrekstur bæði innlendra
og útlendra valdsmanna í bág-
bornara lagi. Drykkjuskapur
þeirra og almennings og róstur
keyrði úr hófi fram. Drepsóttin
mikla, stóra bóia, hjó djúpt
skarð í tölu landsmanna. Ver-
gangur og allskonar óreiða
minnkaði ekki frá því, sem ver-
ið hafði á 17. öld. Málfar allra
svonefndra lærðra manna varð
æ meiri grautur íslensku,
dönsku og latínu. Ber brjefa-
gerð þeirra þessu ljósast vitni.
Þegar langt kemur nokkuð fram
á 18. öld telur t. d. einn bestu
manna landsins einsætt, að
tunga íslendinga skuli ,,depend
era af þeim dönsku“, eins og
annað á landi hjer. Kaupþrælk-
unin danska hjelt áfram, þótt
ekki væri þá slíkum harðræð-
um beitt um refsingar sem ver-
ið hafði á síðara hluta 17. aldar.
Síðari hluta 18. aldar má segja,
að ofurlítið rofaði til. Þá tókst
að vekja einhvern áhuga kon-
ungsvaldsins danska á viðreisn
landsins. En lítt komu fjárfram
lög til þessa að gagni. Innflutn-
ingur erlendra hrúta til bóta á
íslensku fjárkyni hafði fjár-
kláðann fyrri í för með sjer,
eina ina verstu landplágu. Fram
hefðu guðs nafn á vörum bæði ] að flokka meðal betri manna, en
í tíma og ótíma.
Sjera Þorsteinn Pjetursson
er sprottinn upp í jarðvegi þeim,
er nú hefur stuttlega verið lýst,
fæddur 1710, og er á lífi til
1785. Starf hans í þjónustu
kirkjunnar íslensku hefst svo
að segja með áróðri Harboes
fyrir píetismanum og setningu
lagaboðanna eftir 1740 til fyrir
greiðslu þeirrar stefnu. Og í
anda hennar starfar sjera Þor-
steinn síðan í prestsstöðu sinni.
Hann kemst snemma í álit hjá
Harboe, sem felur honum hálf-
frtugum að prófa skólasveina
á Hólum og Arna prest Davíðs-
son á Hofi á Skagaströnd, sem
talinn hefur verið frámunalega
daufur til lærdóms. Prófastur
verður sjera Þorsteinn í Húna-
vatnsþingi um l'íkt leyti, og
kennir þess að vonum, að sum-
ir inna eldri presta þar þykj-
ast vera honum meiri og reynd
ari menn og taki misjafnlega
áminningum og aðfinningum
hans. Sjálfsæfisaga sjera Þor-
steins er aðallega saga um em-
bættismerðferð hans og em-
bættisskipti við starfsbræður
sína og einstaklinga. Um einka-
líf sitt er hann ekki margorð-
ur. Hann getur að visu for-
eldra sinna, skólagöngu, kvon-
fangs — harin gengur að eiga
bóndadóttur úr sveit sinni, sem
hann virðist ekki unna, að ráð-
stöfun vandamanna sinna og
getur við henni einn son, sem
hann missir 18 vetra sjer til
mikils harms að vonum •—■
heilsufars síns og tíðarfars all-
oft og landshags stundum. En
þungamiðja æfisögunnar er
embættismeðferð hans. Auk
þess er æfisagan að miklu leyti
brjefabók hans, með því að hann
skráir í hana mesta fjölda af
embættisbrjefum sjálfs sín og
embættisbrjefum, er aðrir hafa
honum skrifað, auk nokkurra
einkabrjefa. Hafa brjef þessi
margvíslegan fróðleik að geyma
og fræðslu um atriði, sem ekki
mun annarsstaðar finnast. Auk
þess birtist tíðarandinn allljóst
í mörgum brjefum þessum með
öllum sínum skringileika, kost-
um og kynjum. Brjef þessi eru
að ýmsu heimildarrit um sögu
18. aldar, og eru að því leyti
allmerkileg, mörg þeirra.
Sjera Þorsteinn hefur verið
alleftirgangssamur embættismað
ur, enda lætur hann ekki undir
höfuð leggjast að finna að við
presta sína um það, er honum
þýkir á fátt vera um embættis-
gæslu þeirra. Hann er sjálfur
heitur píetisti, að því er virðist,
og vill sýnilega vera þeirri stefnu
hina, er oss þykir hafa galla í
meira lagi, teljum vjer til hinna
lakari manna. Þannig dæmum
vjer samtiðarmenn vora, og værð
um vjer að hafa sömu stika, er
dæma skal menn liðinna alda.
Annars getur dómurinn ekKi orð
ið rjettlátur. Sjera Þorsteinr. er
t. d. haldinn fullkomnum gagn-
rýnisskorti á íslendingasögur, en
það voru samtíðarmenn hans all-
ir og víst reyndar allir Islend-
ingar, á 17. og 18. öld, nema Arni
Magnússon og Páll Vídalín. En
eigi þarf oss að furða þetta, því
að svo hefur verið og er að miklu
leyti enn, bæði meðal lærðra
manna og leikra. Og ekki þarf
það hcldur að hneyxla menn
mjög, þó að sjera Þorsteinn
nefni í sömu andránni sonar-
missinn og kýrmissi og peninga
stuld, er hann hafði orðið fyrir.
Sjera Þorsteinn er líka bóndi,
með rýrar embættistekjur. Kýr-
in er og hefur lengi verið mesti
bjargræðisgripur íslenska bónd-
ans, og heimilisafkoma hans hef-
ur iöngum farið eftir kúahöldum
hans. Peningar voru dýr og held-
ur sjaldgæf eign, og peninga-
stuldur var því heldur sár. Það
þarf áreiðanlega ekki lengi að
leifa meðal bænda á 18. og 19.
öld, sem vel hefðu getað nefnt
allar þessar ákomur í sömu and-
ránni, án þess að samtíðarmenn
þeirra teldu nokkuð athugavert
við það.
Oss finnst margt eðlilegt og
sjálfsagt, sem niðjum vorum mun
finnast fráleitt, hlægilegt og
heimskulegt eftir 100 ' ára eða
lengri tíma. Þeir munu ef til vill
telja oss hafa verið heimskulega
trúgjarna um surht og aftur
heimskulega efagjarna eða van-
trúaða á annað, sem þá er orðið
almenningseign. Svo munu beir
furða sig á ýmsum siðum vor-
úm og háttum, sem nú þykja
sjálfsagðir. Þeir munu ef til vill
telja oss hafa verið heimskulega
harða í sumum efnum og aftur
heimskulega væga í öðrum, alveg
éins og vjer lítum nú á menn og
háttu fyrri tíma. Fyrir því mætti
oss vera tamt að dæma hvern
mann á mælikvarða samtíðar
hans, eftir því sem oss er kost-
ur.
Um útgáfuna sjálfa er það að
segja, að hún er hin prýðileg-
asta að gerð og frágangi. Prent-
villur hef jeg ekki margar sjeð
og enga til baga, því aö varla
má það segja um þá leiðinlegu
prentviilu á bls. 1. í fonnála, að
konungi hafi verið svarið ein-
veldi 1661, í stað 1662. Sennilega
er það og prentvilla á bis. III.,
þar sem sögnin að heita (lófa)
alveg hverfandi í samanburði við
allt það, sem vei er um útgáf-
una.
Loks má formála Haralds
Sigurðssonar við bókina ekki
vera ógetið. Hverjum þeim, sem
æfisöguna les og vill hafa henn-
ar sæmileg not, má ráða eindreg-
ið til að lesa formálann ræki-
lega. Þar er lýst á greinagóðan
og yfirlætislausan hátt píetisman
um hjer og erlendis, en hann er
svo að segja uppistaðan í öllum
embættisverkum sjera Þorsteins,
eins og fyrr er vikið að. Hefur
Haraldi einkarvel tekist að gera
því máli skil í ekki lengra máli,
eftir því sem jeg hef vit á.
Aftan við æfisöguna eru góð-
ar skýringargreinar um menn og
ýmis málefni, er í æfisögunni
getur, eftir Harald Sigurðsson.
Hefur hann þar nokkuð stuðst
við íslendingaæfir dr. Páls
Eggerts Olasonar, sem hann hafði
að láni frá höfundi, og svo auð-
vitað við önnur mannfræðirit,
svo sem Prestaæfir Sighvats Gr.
Borgfirðings. Eru skýringargrein
ar þessar nauðsynlegar, en allt
af finnast mjer óþægindi aö því
að þurfa að leita skýringanna aft
ur fyrir lesmálið, í stað þess að
hafa þær neðanmáls, þar sem
þær eiga við. En slíkt er auð-
vitað smekkatriði. Nafnaskrá er
síðast, og er hún nauðsynleg með
hverju slíku riti sem þessu.
Æfisaga sjera Þorsteins er
vafalaust miklu meira virði að
heimildagildi um sögu landsins
á sinni tíð en t. d. Æfisaga sjera
Jóns Steingrímssonar og „Reisu-
bók“ Jóns I'ndíafara, þó að þær
sjeu báðar mjög skemmtilegar
og reyndar sjálfsagt ýmsum
skemmtilegri tómstundalestur en
æfisaga sjera Þorsteins. En því
fer þó fjarri, að æfisaga sjera
Þorsteins sje leiðinleg aflestrar
nokkrum þeim, sem fella má sig
við fleira en skáldsögur og ann
an Ijettilestur. Æfisagan er mikh
fróðleikslind öllum þeim, er vilja
fróðleik sækja um menn og háttu
18. aldar. Og má því hiklaust
ráða þeim öllum til að afla sjer
bókarinnar og lesa hana með at-
hygli. Fje til kaupa góðrar bók-
ar er vel varið, því að við þann
sem hana hefur skráð, má, ef svo
má segja, allt af tala, og allt af
fá einhverja nýjung, sem lesand-
inn hefur ekki áður tekið eftir,
og allt af þar með stytta sjer
tímann, þegar þess þykir þörf.
Einar Arnórsson.
mimiiiiiinicsssiimtrmtf
til 1740 hafði konungsvaldið trúr. En naumast má sjá, hversu | einhverjum einhverju er látin
»Iiiiiiiiiiiiii
'itiiiififliiliiit'iiifiiiiiiiiiii
Sjómaður óskar eftir
Herbergi
sem næst miðbænum. Til
boð leggist in á afgr. Mbl.
fyrir sunnud. merkt: „Sjó
maður — 537“.
'’UiiiiiiiiiirtfiitMiitiiiimiiiicimiiiiiiiiiniiiiMiiiiiiniiiit
Herbergi
óskast strax innan Hring-
brautar, helst með afnot af
síma. Góð leiga og um-
gengni. Uppl. í síma 2872
2ja—3ja herbergja -
ÍBfJÐ |
óskast til leigu, sem fyrst |
eða 14. maí. Tilboð sendist 1
biaðinu fyrir laugardag |
merkt: ,,X — 539“
infiiftiimintffiiirtitiiiiiiitiiiiimitcitiiiiiiiniiiiiiiiiitiia
lítt látið sig skipta andiegt líf mikill árangur hafi orðið af við-
í landinu, en þá er Harboe send
ur hingað til rannsóknar á trú-
arlífi landsmanna og til þess að
vinna fyrir pietismann svo-
leitni hans meðal embættis-
bræðra og almennings í prófasts-
dæmi hans. En sjalfsagt hefur
árangur þó nokkur orðið. Og
nefnda. Harboe var að vísu vafalaust verður að telja sjera
stórum betri maður á alla eða
flesta lund en flestir hinna
dönsku valdsmanna, er danska
stjórnin hafði hingað sent, en
engu máli skipti starf hans hjer
um afkomu landsmanna. Starf
hans beindist að trúarsiðum og
helgihaldi, enda var hann lærð
ur vel að þeirrar tíðar hætti
um allt slíkt. Sumt af því, er í
kjölfar píetismans sigldi hjer á
landi, var fremur til bóta, svo
sem boðið um húsvitjanir presta
og fræðslu barna í kristindómi.
En sumt finnst oss nú hjákát-
legt og heimskulegt, sem þá var
boðið, og ekki lágað til áfskipta
ríkisvaldsins, svo sem skipun
um altarisgöngur, helgidaga-
hald og húslestra o. s. frv. En
slíkur var þá aldarandinn. Hef-
ur ytri guðsdýrkun sjálfsagt
aukist mikið fyrir þessar aðgerð
ir, þar ,sem prestar voru þeim
hlynntir og máttu sín nokkurs.
En svo sýnist sem slíkt hafi
fremur lítinn ávöxt borið um
breytni manna almennt, enda
vantaði það ekki á 16. öld, eftir
siðaskiptin, og alla 17. öldina,
að menn rækju helgisiðu og
Þorstein meðal skylduræknustu
embættismanna sinnar tíðar.
Auk þess sýnist sjera Þorsteinn
hafa verið vellærður maður að
þeirrar tíðar hætti, latínumaður
í betra lagi og víða heima í fræð-
um, bæði rómverskum, grískum,
hebreskum og íslenskum, enda
hefur hann eftir sig látið ýmis
fleiri rit en æfisöguna varðandi
ýmiskonar fróðleiksefni. Sýnist
hann hafa verið iðjumaður mikill
og aflað sjer bókakosts eftir föng
um.
Þegar dæma skal sjera Þor-
stein og störf hans, þá getur sá
dómur þvi að eins orðið sann-
gjarn, að maðurinn sje metinn
með hliðsjón þess tíma og um-
hverfis, sem hann lifir og starf-
ar í. Það sumt, er oss þykir nú
hjákátlegt og heimskulegt eða
jafnvel bera illgirni og hörku
vitni, þótti eðlilegt og sjálfsagt
á tímum sjera Þorsteins. Og verð
ur að meta kosti manna og galla
með samanburði á þeim og kost-
um og göllum samtlðarmanna,
eftir þekkingu vorri á þeim.
Þann, er hefur þá kosti til að
bera í betra lagi, verðuro vjer
Tvímenningskeppni
Bridgefjelagsins
TVEIMUR umferðum er nú lok-
ið í tvímenningskeppni Bridge-
fjelags Reykjavíkur. Efstir eftir
þær umferðir eru Skarphjeðinn
Pjetursson og Einar Ágústsson,
með 2551/2 st. Voru þeir efstir í
báðum umferðum.
Næstir eru Gunngeir Pjeturs-
son og Zophonías Pjetursson,
með 237 st., 3. Benedikt Jóhanns
son og Stefán Stefánsson, með
236V2 st., 4. Einar B. Guðmunds
son og Sveinn ingvarsson, með
230 st., 5. Árni M. Jónsson og
Lárus Karlsson, 223'2 st., 6.
Gunnar Pálsson og Torfi Jó-
hannsson, 223 st., 7. Gunnar Guð
mundsson og Jón Guðmundsson,
220V2 st., 8. Brynjólfur Stefáns-
og alls ekki eru fá eða stutt sum son °S Guðmundur Guðmunds-
hver, eru ekki þýdd. Og all- son. 219 st. og 9. Sigurhjörtur
margar latínuslettur utan þeirra Pjetursson og Örn Guðmunds
eru og látnar óþýddar, sem jafn-
mikil þörf var þó að þýða og hin,
er þýdd hafa verið. Þó að latín-
an sje auðvitað víðast hjer rjett
þýdd þá eru hins vegar nokkrir
staðir, þar sem þýðing mætti
vera nákvæmari og ekki alveg
hafa með sjer eignarfall („guð
hefur heitið kirkju nir.ni betra
hlutskiptis“).
Haraldur Sigurðsson bóka-
vörður hefur búið handritið til
prentunar með aðstoð Guðbrands
Jónssonar prófessors, er lesið hef
ur saman uppskrift Haralds með
honum við handritið. Var það
vel, því að Guðbrandur er manna
færastur um lestur handrita frá
öllum öldum íslenskra handrita.
Auðvitað má allt af mislesa, en
ólíklegt er, að mikið sje hjer um
slíkt, þar sem tveir svo slyngir
menn hafa um vjelt. Guðbrandur
hefur og hjálpað Haraldi með
þýðingu latneskra orða og setn-
inga, sem auðvitað morar af í
slíku riti sem þessu. Brjef, sem
rituð eru á latínu í heild sinni
Tvær reglusamar stúlkur |
óska eftir \
Herbergi )
strax gegn húshjálp. Helst I
austan Hringbrautar. Til— |
boð leggist inn á afgr. blaðs I
ins fyrir miðvikudagskvöld |
merkt: ,,Tvær reglusamar =
46 — 540“.
aiiiiiitiifw.mitfiiiiimiitiiriiiiiimiiiiiiiiimuiitiiiitiiiaai
Herkl gullúr
(vasaúr) ásamt keðju hef- |
ir tapast. — Finnandi vin- |
samlegast geri aðvart í 1
síma 5124 eða 6300. Há 1
fundarlaun. :
'iiifiiiiiniiitiiiiiiiiiivufiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiifiuiiiiiiiie
Jeppi
eða sendiferðabifreið ósk- I
ast til kaups. Upplýsingar í f
síma 2378 kl. 6—8 næstu i
kvöld.
I
11111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111111119
MdlllllllllllllllllllMIIIMfKMIIÚIIIIIIICfllUllllllllllllllxa
Sölumaður (
óskast til að selja upp á I
prósentur. Þarf að hSafa |
kunnugleika á vjelum. Til |
boð merkt: „Sölumaður — |
543“, sendist Mbl. fyrir 15. |
þ.m. |
son, 204J/2 st. Aðrir hafa minna
en 200 stig.
Næstu, tvær umferðir verða
spi.lað§tr n.k. sunnudag og mánu-
dag. _______________
Kóreunefndin fellir tillögu
örgrannt um skakkar þýðingar. Seoul — Kóreunefnd S.Þ. hefur
En vera má, að lítil áhersla hafi fellt tillögu Filipseyja um að
verið lögð á þetta atriði, cnda fresta rannsóknum á málefnum
skiptir það vitanlega engu eða landsins, þar til Sovjetfulltrúinn
nauðalitlu máli um notagildi fáist til að taka sæti sitt í nefnd
bókarinnar. Eru þessir smágallár inni.
Er byrjuð aftur að taka
kjóla í saum. •— Hverfis-
götu 34 uppi.
E / Loftur getur þaS
— Þá hver?
ekké