Morgunblaðið - 07.05.1949, Blaðsíða 6

6
MORGVNBLAÐIÐ
Laugardagur 7. maí 1949.
ALMENNINGUR KÆRIR SIG
EKKI UM SAMVINNUEINOKUN
Þegar versluam er sem frjáls
usl dafnar eiitkaverslunin
„SAM VINNUSKIPUL AGIÐ
er óhrætt við að leggja út 1
samkeppm við ríkisstofnanir,
sje þeirri samkeppni skapaður
rjettlátur starfsgrundvö]lur“,
segir í febrúarhefti tímaritsins
,,Samvinnan“.
Tilefnið til þessara hugleið-
inga um að samvinnuverslanir
geti orðið að leggja til samkepni
við ríkið, eru sprottnar af því,
að hjerlendir sósíalistar hafi
það á stefnuskrá sinni að koma
á þjóðnýtingu. „Samvinnan“
finnur sig knúða til að lýsa
því yfir, að samvinnufjelög
landsins sjeu ekki hrædd við
samkepni við ríkið, „sie þeirri
samkeppni skapaður rjettlátur
starfsgrundvöllur".
Nú er það auðvitað svo, að ef
um er að ræða þjóðnýtingu á
einu eða öðru, og verslun þá
ekki undanskilin, er ekki fram-
af um samkeppni að ræða. —
Þjóðnýtingarfyrirkomulagið fel
ur það beinlínis í sjer, að bund-
inn sje endir á alla samkeppni,
en ríkið hafi allan rekstur hinn-
ar þjóðnýttu atvinnugreinar í
sinni hendi.
En samt er þessi yfirlýsing
,,Samvinnunnar“ ekki með öllu
('f. óðleg. Að dómi þessa heim-
iiisrits S. í. S., þarf ekki að
ótíast samkeppni við ríkisstofn-
anir, ef þeirri samkeppni sje
skr.paður „rjettlátur starfs-
grundvöllur1*. Vitaskuld er ekk-
crt um það sagt, hvernig slíkur
grundvöllur ætti að vera, enda
mun það ekkj vel þægilegt, það
er aðeins sagt, að hann eigi að
vera ,.rjettlátur“.
Hingað til hafa S. í. S- og
fjelö.g þess ekki svo mjög þurft
rð spreyta sig á því að finna
„rjettlátan starfsgrundvöll“ út
af samkeppni við ríkið. Hitt
hefu.r fremur skeð, að ríkis-
verslanir liafa orðið S. í. S. tæki
til að ná undir sig einstökum
viðskiftagreinum, sbr. Áburð-
areinkasöluna. Bein afskift; rík
isins í sambandi við vöruinn-
kaup hafa einnig komið S. í. S.
að haldi, þótt ekki hafi verið
um sjerstakar einokunarversl-
anir að ræða. S. í. S. hefir
aldrei þurft að kvarta undan
samkeppni við ríkið.
En þetta tal um „rjettlátan
starfsgrundvöIT' gagnvart rík-
isverslunum, er raunverulega
aðeins bergmál af því, sem
klingt hefur við gagnvart einka
verslunum. Þegar um hefur ver
ið að ræð i að finna grundvöll
fyrir vöruúthlutun í sambandi
við innflutningshöftin, hefur S.
í. S. heimtað „rjettlátan grund-
völl“, en það rjettlæti hefur
hinsvegar verið í því fólgið, að
málunum sje þannig komið fyr-
ir, að S. I. S. fái meira af vör-
um en þ- •• hafi haft aðstöðu til
að flytja inn áður og hafi von
um að fá enn meira litlu síð-
f r, begar hinn „rjettláti grund-
vö!lur“ ’"-;rður endurskoðaður.
Þegar blöð S. í. S. tala um
,.rjettlæti“ í þessum málum, er
átt við svunefnt samvinnurjett-
læti. : c-rr' felur það í sjer, að
keppinautnrinn afsali sjer
sem mest i af því, sem hann
hafði, og gefi ádrátt um enn
frekara aísal eftir dálítinn tíma.
Þegar um er að ræða rjettlátan
grundvöll undir samkeppni S.
í. S. annarsvegar og verslunar-
stjettarinnar hinsvegar, telur S.
í. S. m. a. rjettlætið vera fólgið
í þvi, að það njóti stórfeldra
skatt- og útsvarsfríðinda fram
yfir það, sem aðrir njóta og að
það njóti fríðinda um gjaldeyr-
ismeðferð, sem öðrum eru ekki
leyfð. Þessu til viðbótar kemur
svo það, að tryggja sjer mun
ríflegri skerf af takmörkuðum
voruinnflutningi en svarar þvi,
sem S. í. S. hafði áður.
„Glöggu rökin“, sem vantar.
,,Samvinnan“ lætur ekki þar
við sitja að bjóða ríkisvaldinu
byrginn og lýsa yfir hve sam-
vinnuskipulagið sje mikilsmeg-
andi, ef það nái því rjettlæti,
sem það sjálf viðurkennir í
samskiftum við hið opinbera. —
Jafnvel þjóðnýtingu óttast þeir
ekki, þeSsir miklu menn.
I framhaldi af þessu segir
„Samvinnan11:
„Samvinnumenn hafa leitt
að því glögg rök, að þau (þ. e.
höftin) sjeu vatn á myllu for-
rjetindamanna og einkahags-
muna og þjóðin mundi langtum
heldur kjósa samvinnuverslun
en einka- og ríkisverslun, fengi
hún sjólf að scgja hug sinn með
frjálsu vali verslana“.
Það þarf naumast að taka
það fram, að ekki færir „Sam-
vinnan“ fram svo mikið sem
stafkrók til að færa líkur, hvað
þá sannanir, fyrir því, sem stað
hæft er. Þau „glöggu rök“, sem
minst er á, haía aldrei sjest. —
Hinsvegar hafá sjest önnur rök,
sem fara meir en lítið í bága
við þá staðhæfingu, að versl-
anir með samvinnusniði sjeu
slíkt óskabarn þjóðarinnar sem
„Samvinnan“ vill vera láta.
Það, sem almenningur vill
og ekki vill.
Sem betur fer hafa íslend-
ingar lifað þá tíma, að versl-
un var frjáls, annað hvort að
öllu leyti eða þá að svo veru-
legu leyti, að vel mátti sjá af-
stöðu almennings til einkaversl
ana og samvinnuverslana.
Sannleikurinn um almenning
í þessum málum er sá, -að menn
versla þar sem vörurnar fást,
og sje um mismun á gæðum og
veiði að ræða, er leitað þar
eftir viðskiftum, sem verðið er
lægst, en gæðin um leið mest.
Ef rjett væri.það, sem „Sam-
vinnan" segir, væru nú tæplega
til nokkrar einkaverslanir í
landinu. Verslunin hefði þá
fyrir löngu dregist frá venju-
legum kaupmannaverslunum og
yfir til samvinnuverslananna.
En þótt þjóðin gæti valið sjer
verslanir og engin vöruþurrð
væri, þá sáust þess engin merki
að almenningur yrði var við
þessa feiknarlegu yfirburði sam
vinnuverslananna, sem „Sam-
vinnan“ miklast af.
Það var fyrst, þegar innflutn
ingshöftunum var skellt á og
Framsóknarmenn höfðu stjórn
allra þeirra mála, að samvinnu-
verslun náði að festa rætur í
Reykjavík. Allar tilraunir til
að koma þar á fót samvinnu-
verslunum höfðu mistekist. —
Út um land óx samvinnuversl-
unum einnig fiskur um hrygg
á þessum tíma, vegna þess að
hinum takmörkuðu vörubirgð-
urn var nú með yfirvaldsboði
stefnt til þeirra.
En þrátt fyrir þetta náðu þó
samvinnuverslanirnar aðeins
takmörkuðuum hluta verslunar
innar á sitt vald og kom það
til af því, að einkaverslanirnar
áttu svo sterk ítök í hugum
fólksins vegna þess hve við-
skifti þeirra höfðu reynst vel,
að jafnvel Framsóknarmenn sáu
sjer ekki fært að fara út fyrir
tiltekin takmörk í viðleitni
sinni og leggja þær í rústir.
Þannig stóðu málin þegar
styrjöldin hófst en á fyrstu ár-
um hcnnar liðkaðist mjög um
viðskifti og mátti heita um
skeið, að innflutningur nauð-
synjavarnings, svo sem vefnað-
arvöru, væri þá að kalla frjáls.
En ef litið er á innflutning þess
ara vara, þá-náðu S. í. S. og
fjelög þess því ekki á árunum
1938—1946 að hafa nema tæp-
lega sjötta hlutann af þessum
viðskiftum í sínum höndum.
Síðan verslunin var. aftur
sett í nýja spennitreyju marg-
víslegra hafta, hefir viðleitnin
verið sú að koma því til leiðar,
að vörustraumnum yrði sem
mest bcint til S. í. S. og kaup-
fjelaganna, ekki vegna þess, að
þjóðin óski eftir yfirráðum
þeirra verslar.a, heldur af
stjórnmálaástæðum.
Ef öllum hömlum yrði rutt
úr vegi og almenningur gæti
valið úr nægum vörubirgðum
hjá mörgum verslunum og þar
á meðal samvinnuverslunum, er
enginn vafi á því, að einkaversl
anirnar mundu sýna mikla yf-
irburði í samkeppninni. Almenn
ingur kærir sig síst af öllu um
þróun, sem gengi í þá átt að
kippa fótunum undan sjerversl-
ununum, sem risið hafa upp á
mörgum áratugum, og fá við-
skifti þeirra í hendur pólitísk-
um samlagsverslunum.
Það eina, sem almenningur
óskar eftir í þessum efnum er
að einkaverslanir og aðrar
greinir verslunar, svo sem sam-
vinnuverslanir, geti starfað hlið
við hlið og keppst á eðlilegan
hátt um að fullnægja viðskifta-
þörfum kapupendanna sem
best.
Almenningur kærir sig ekk-
ert Um tilteknar tegundir versl-
ana lifi við opinber fríðindi og
geti þannig viðhaldið sjálfum
sjer án þess að gegna þeim
skyldum í starfsemi sinni, sem
þær eiga að inna af hendi.
Almeri.ningur vill ekki að
verslun með algengar nauð-
Framh. á bls. 12
- H A M L E T
(Framh. af bls. 2)
ganga á milli þeirra og skilja
þá. Konungurinn leggur til að
þeir Hamlet og Laertes skylm-
ist í bróðerni og þeir fallast á
það. En oddurinn á sverði
Laertes hefir verið roðinn ban-
vænu eitri. Og til að vera örugg
ur um dauða Hamlets, blandar
konungurinn eitraðan svala-
drykk og setur hann þar, sem
hann heldur að Hamlet muni
grípa til hans er hann þyrsti, í
hita bardagans. í fyrstu heíir
Hamlet betur, en skyndilega
særir andstæðingur hans hann
banvænu sári. í ofsanum og
ringulreiðinni skifta þeir um
sverð og nú særir Hamlet
Laertes með hinu eitraða sverði
sem Laertes hafði áður haft.
Drottningin hefir horft á ein-
vígið með ákafri athygli og hún
tekur bikarinn með hinum
banvæna drykk, er konungur-
inn hafði búið Hamlet, og
drekkur af honum til þess að
hylla son sinn. Eftir örlitla
stund fellur hún örend til
jarðar. Er Hamlet sjer það,
verður honum ljóst, að hjer
eru svik í tafli og Laer-
tes. sem er að dauða kom-
inn játar fyrir honum hlutdeild
sína í svikráðunum við hann og
ásakar konunginn um að vera
upphafsmann að illræðinu.
Hamlet víkur sjer þegar að
konunginum og leggur hann í
gegn með hinu eitraða sverði.
Konungurinn deyr þegar.
Hamlet héfir nú hefnt föðúr
síns — og hnígur að því búnu
örendur niður.
V.
Um Hamlet hefir verið skrif-
að meira en nokkra aðra per-
sónu í heimsbókmenntunum,
jafnvel meira en um hinar víð-
frægustu hetjur og afbragðs-
menn veraldarsÖgunnar, svo
mjög hefir hann heillað hugi
þeirra manna, er kynnst hafa
þessu margþætta, sundurleita
og furðulega sköpunarverki
mannlegrar snilli og andagift-
ar. Afburðamenn eins og
Carlyle, Emerson, Brandes,
Coleridge og Swinburne, svo að
nokkrir sjeu nefndir, hafa
reynt að gera grein fyrir skap-
gerð Hamlets og eðlisfari, en
mjög ber þeim á milli í flestum
atriðum og engum þeirra hefir
tekist að gera viðfangsefninu
full skil. I eftirmála við þýðingu
sína á Hamlet (útg. M. M.
1939) kemst Matthías Jochums-
son svo að orði: „Skapferli
Hamlets sjálfs hefir lengi þótt
undarlegt, og ekki mjög sam-
kvæmt sjálfu sjer. „Hann er
alt í senn“ — segir skáldið
Thomas Kampbcll á einum stað
— „ör og snar í ímyndun. djúp-
auðugur í hugsun (abstract
thought), miljill nr góður j
fyrirætlunum; cn hinsvegar
veill, kynlegur og reikull í
ráði, blíðmenni, en harðlyndur
við Ófeliu; finnur vel til kosta
sinna umfram aðra menn, en
fyrirlítur þó sjálfan sig, og eigi
ætíð ófyrirsynju. Ósam-
kvæmni þessi verður aldrei
ljós, fyr en menn skilja vitfirr-
ing hans bæði sem sanna og
uppgjörða“. Þessi orð Thomas
Kampbell hygg ég að fari nokk
uð nærri sanni, þó að þau sjeu
ekki nema lítið brot af sann-.
leikanum öllum um hina miklu
ráðgátu Shakespeares — Ham-.
let clanaprins. —
Sigurður Grímsson.
Miðskóladeild starfi
við M, L
FRUMVARP Sigurðar Hlíðar
o. fl. um að miðskóladeild.
fái að starfa við Menntaskól-
ann á Akureyri næstu 2 ár
var samþykkt í Neðri deild í
gær með breytingu meiri
hluta menntamálanefndar.
Kommúnistar og mennta-
málaráðherra börðust harðlega
gegn þessu máli og sögðu það
flutt af einhverri misskildri til-
finningasemi.
Á Norðurlandi er mikill á-
hugi fyrir þessu máli og' hafa
fjölmörg fjelagasamtök sam-
þykkt áskoranir um að gagn-
fræðadeild M. A. fái að starfa
áfram. ^
Atkvæðagreiðslan
í gær var svo frumvarpið
samþykkt til 3. umræðu með
17:13 atkv.
Já sögSu: Stefán Jóhann
Stefánsson, Stefán Stefánsson,
Steingrímur Steinþórsson, Bai'ði
Guðmundsson, Emil Jón.sson,
Finnur Jónsson, Gunnar Thor-
oddsen, Halldór Ásgrímsson,
Axel Guðmundsson, Ingólfur
Jónsson^ Jóhann Hafstein, Jón
Pálmason, Jón Sigurðsson,
Pjetur Ottesen, Sigurður
Bjarnason, Sigurður E. Hlíðar
og Sigurður Kristjánsson.
Nei sögðu: Áki Jakobsson,
Ásgeir Ásgeirsson, Bjarni As-
geirsson, Einar Olgeirsson Ey-
steinn Jónsson, Helgi Jónasson,
Jón Gíslason, Jörundur Brynj-
ólfsson, Katrín Thoroddsen,
Póll Þorsteinsson, Sigf. Sigur-
hjartarson, Sigurður Guðnason
og Skúli Guðmundsson.
7 maí, merkja-
söludapr „Ahföru"
I DAG er merkjasöludagur fje-
lagsins Alvara svo sem hann
var síðastliðið ár.
Fjelagið hyggst að koma upp
dulfræðimynjasafni hjer í
Reykjavík, sem bera skal nafn-
ið Ingólfsbæjarsafn.
Forráðamenn fjelagsins segja
að þar verði almenningi gefinn
kostur á því að kynnast æðri
sannindum án tillits til prófs
eða skólagöngu. — Þekkingin
verður lögð fram í teikningum,
táknrænum merkjum og hjut-
um, og prentuðum handritum.
Sjö farasl í flusjslysi
— Reuter.
SOUTHAMTON, 6. maí: — Sjö
flugvjelavirkjar — þar á meðal
tveir færustu sjerfræðingar
Bristol- f lugvj elagsins í þeim
efnum, fórust í dag, er spreng-
ing varð í flugvjel þeirra.
— Rcuter,