Morgunblaðið - 03.12.1949, Qupperneq 9

Laugardagur &, des. 1949
MORGUNBLAÐIÐ
9
STJÓRN Studentafjelags
Reykjavíkur hefur farið þess á
leit við mig, að jeg talaði hjer
í kvöld um stjómarskrármálið,
enda hefir á síðustu misserum
mjög aukist áhugi ýmsra fyrir
endurskoðun stjórnarskrárinn-
ar.
Sumir spyrja, hvað líði störf
um nefndar þeirrar, sem ríkis-
stjórn og flokkar hafa sett til
að - vinna að endurskoðuninni
Aðrir finna að því, hve seint
verkið sækist.
Þar sem svo vill til, að jeg er
formaður nefndar þeirrar, sem
í þessu skyni var skipuð fyrir
h. u. b. 2 árum, þykir mjer rjett
að geta þess, að nefndin hefur
haldið allmarga fundi og hafði
áður en kosningar voru boðað-
ar ákveðið sjer fastan starfs-
tíma nú á síðastliðnu hausti.
Þá efnt var til kosninga töldu
nefndarmenn sjer ekki fært, að
binda sig til starfa meðan á
kosningaundirbúningnum stóð
enda var greinilegt, úr því sem
komið var, að enginn árangur
mundi verða af starfinu fyrir
þær kosningar.
Óljósar hugmyndir
Hitt skal jeg segja sem skoð -
un mína og vona þó, að á eng-
an sje hallað, að það eru ekki
aðeins þessi atvik, sem valda
því, að enn liggja ekki fyrir
ákveðnar tillögur um nýja
stjórnarskrá frá nefnd þessari.
í stjórnarskrá lýðveldisins ís-
Iands frá 17. júní 1944 eru að-
ein 81 grein auk ákvæða um
stundar sakir. Stjómarskráin
er ekki nema fáar síður í Stjórn
artíðindum, og ef vandinn væri
ekki annar en sá að ganga að
því verki að skrifa hana um
eftir fastákveðnum hugmynd-
um, mundi það naumast taka
marga daga, hvað þá- mánuði
eða ár. Einkanlega, þegar íhug-
að er, að það eru aðeins til-
tölulega fá ákvæði stjórnar-
skrárinnar, sem verulegri gagn
rýni hafa sætt.
En sannleikurinn er sá, að
þótt almennt og í vaxandi mæli
sje talið, að umbóta sje þörf á
stjórnarskránni, eru hugmyn'dir
flestra um það, hverjar breyt-
ingarnar skuli vera enn harla
óljósar. Hefur þetta óneitan-
lega komið fram í störfum
stjórnarskrárnefndar og orðið
til þess, að menn hafa síður
hraðað störfum en elia. Að vísu
hafa frá einstökum aðilúm utan
nefndarinnar komið fram á-
kyeðnar tillögur og má af þeim
meðaí annars marka, hverju
menn telja nú helst ábótavant,
en sumar þær tillögur eru ekki
líklegar til að ná almennu fylgi
a. m. k. í hinum fjölmennari
landshlutum, og fæstir hafa enn
gert sjer grein fyrir öllum af-
leiðingum þeirra.
Glöggur úrskurður þjóð-
arinnar æskilegur
Ýmsir áhugamenn um breyt-
Erindi flutt 1. desember 1949
Bjarni Benediktsson, utanríkismálaróðherra.
ið er enn hvergi nærri rætt eða bjóðanda hann velur. Það er því
hugsað til hlítar og hafa því ( enginn vafi á því, að hvort held
borið fram þá tillögu. að efnt (ur bein þjóðaratkvæðagreiðsla
yrði til sjerstaks stjórnlaga- um stjórnarskrárbreytingu, svo
þings. Telja ýmsir og þann á- sem var um lýðveldisstjórnar-
vinning við það fyrirkomulag,! skrána 1944, eða sjerstakt stjórn
að stjórnarskrármálið yrði þá 1 lagaþing leiðir betur í ljós vilja
frekar dregið út úr hinum dag- kjósenda um sjálfa stjórnar-
legu stjórnmálaer jum. Enda • skrárbreytinguna.
engan veginn víst, að þeir, sem
af einhverjum ástæðum skipa þjóðfundur gömul Ósk
sjeT saman í stjórnmálaflokk, JsJen(Jinwa
sjeu að öllu sammála um slíkti
mál, sem setning stjórnarskrár. I
Hugmyndin um sjerstakt
að sinna þessu, og vildi raunar
aldrei viðurkenna, að fundurinn
1851 hefði haft vald á borð við
það, sem nú er kallað stjórn-
lagaþing og Danir nefna grund- |
vallarlagaþing. En vissulega I
mundi það tengja framtíð við
fortíð á skemmtilegan og tákn-
rænan hátt, ef haldið væri
stjórnlagaþing eða þjóðfundur
til að setja íslenska lýðveldinu
framtíðarstjórnarskrá, þegar
tími þykir til þess k'öminn. —
Hinn nýi þjóðfundur mundi
þannig ljúka því verki, sem
konungsfulltrúi varnaði hinum
fyrrí að vinna fyrir nær 100
árum.
Afdrif þessarar hugmyndar.
sem í mínum augum er sannar-
lega mjög aðlaðandi og út af
fyrir sig eftirsóknarverð, munu
þó verða komin undir hvers-
dagslegri rökum.
Kosningafyrirkomulag til
Þjóðfundar
Eitt aðalágreiningsefnið í
stjórnmálum íslands á undan-
förnum árum hefur verið og er
enn kjördæmaskipunin við
kosningar til Alþingis. Eigi í al-
vöru að tala um stjórnlagaþing
eða þjóðfund, sem jeg vildi held
ur kalla, verður að kveða á um,
hvernig til hans skuli kosið. Það_
er grundvallaratriði, vegna
þess að ákvarðanir hans sjálfs
mundu mjög verða undir því
komnar, hvernig til hans er
valið.
Um kosningafyrirkomulagið
hefur sú tillaga helst verið uppi
að velja til fundarins í ein-
menningskjördæmum nökkuvn
veginn jafnfjölmennum um
land allt án nokkurra uppbót-
arsæta. Ef sá háttur væri t. d.
hafður, að kjósa ætti 100 menn
á þjóðfundinn mundi, sam-
Ætla má þó, að þar sem þessi
tillaga um einmenningskjör-
dæmi, öll nokkurn vegir.n jafn
mannmörg, er einmitt fram
, komin frá þeim, er telja sig
sjerstaka fulltrúa dreifbýlisins,
|þá komi aðalmótbáran ekki
,fram frá þeim, heldur öðr. m.
En svo sem kunnugt er skal ^rnlagaþing hefur þó valdið kvæmt þessari tillögu. þurfa að
^ Tnn i I nm i iv» #-» ni'm mri m Cn w-» ív i • j l • . . r_1 l _ .• V .1
samkvæmt 79. grein stjórnar-
skrárinnar leggja tillögu til
breytinga eða viðauka á stjórn-
arskránni fyrir Alþingi og nái
tillagan samþykki beggja þing-
verulegum ágreiningi. Sumir skipta hinum stærri kjördæm-
segja, að slík samkoma sje al- um til þjóðfundar. Ef þjóð-
gjör nýjung hjer á landi og eigi fundarmenn væru 100, mundu
raunar ekki við, nema verið þannig um 40 fundarmenn kosn
sje að koma nýrri skipan á þjóð ir í Reykjavík, sem yrði skipt
deUda "skai ^rjúfá "ÍTlþingí " þá eftir byltingu eða aðra í jafnmörg kjördæmi.
þegar og stofna til ahnennra fhka meinhattar atburði. Breyt | i fljótu bragði mundi sjálf-
kosninga að nýju. Samþykki lngar Þær’ sem menn hugS1 Sjer sagt sumum þykja þetta óeðli-
báðar deildir ályktunina ó- nu a stiornarskranm, sjeu hins iegt af því, að Reykjavík hefur
vegar aðeins minnihattar breyt- ---—, u;—
ingarj sem engan veginn rjett-
læti að efna t.ii svo óvenjulegr-
ar aðferðar sem þessarar.
Ólíklegt er samt að þvílík
Tilætlunin með þessu ákvæði almenn rök geti skorið úr um
sem að því leyti, er hjer skiftir hugmynd sem þessa.
breytta á ný eftir kosningar
skal hún staðfest af forseta lýð-
veldisins og er hún þá gild
stjórnskipunarlög.
máli, hefur haldist óbreytt frá
1874, þegar stjórnarskrá var
fyrst sett hjer á landi, er sú,
að kjósendum gefist við almenn
ar alþingiskosningar færi á, að
segja til um, hvort þeir vilji
fallast á stjórnarskrárbreyting-
una eða ekki. Staðreyndin er
hins vegar sú, að við almennæ’
alþingiskosningar er afstaðan
til tiltekinnar stjórnarskrár-
breytingar aðeins eitt af mörg-
um atriðum, sem móta ákvörð-
Stjórnlagaþing er Islending-
um heldur engan veginn svo
framandi, sem sumir virðast
ætla. Þjóðfundurinn 1851 var
einmitt af íslendinga hálfu
talinn vera slíkt stjórnlaga-
þing. í mörg ár var það krafa
Jóns Sigurðssonar og fylgis-
manna hans, að þvílíkur þjóð-
fundur yrði haldinn á ný með
stjórnlagaþings-valdi, eftir því
sem nú er kallað, til að kveða
á um stjórnarskrá íslands. —
ingu stjórnarskrárinnar hafa
og gert sjer þess grein, að mál- un kjósenda um, hvern fram- Danska stjórnin fjekkst ekki til
ætíð verið eitt kjördæmi og hjer
hafa lengstum verið kosnir
mun færri þingmenn en vera
ætti eftir fólksfjölda. En það
er einmitt eitt af því, sem óeðli-
legast er í núverandi skipan, að
kjörfýrirkomulagið er með öllu
ólíkt í mismunandi landshlut-
um. Annað hvort verður að hafa
hlutfallskosnihgar alls staðar
eða hvergi.
Með þessari tilhögun væri
einnig tryggt, að ekki yrði gert
upp á milli manna eftir búsetu
þeirra, og er þó vitað, að sum-
um þykir slíkt tölulegt jafn-
rjetti engan veginn fullt rjett-
læti. Þeir segja, að dreifbýlið
standi að ýmsu leyti ver að
vígi og þurfi því fleiri fulltrúa
en þeir, sem í þjettbýlinu búa.
Hættulegasta ágreining»-
efnið um þjóðfund
Meirihluta kosning í t. n-
menningskjördæmum hefur
hvarvetna haft þau áhrif át>
draga úr vexti og jafnvel til-
veru lítilla stjórnmálafktkka.
Einn aðalkostur þessa -fyrir-
komulags er einmitt talinn sá,
að með því knýist menn inn »
tvær höfuðfylkingar, sem önn-
ur hvor hafi líkindi til að fá
nægan styrk til að öðlast meiri
hluta til að fara með stjorn
landsins. Af þessu leiðir, aí>
smáflokkum er hvarvetna mjög
lítið gefið um þessa skipan, og
krefjast í hennar stað hlutfalls-
kosninga, annað hvort í nokkr-
um allstórum kjördæmum eða
landinu í heild.
Ekki er hægt að mæla á móti
því, að sú skipan tryggir betur,
að öll sjónarmið geti komið
fram og raunverulegt skoðana-
frelsi ríki, heldur en meiri-
hlutakosningin. Gallinn er sá,
að þetta hefur víða þótt leiða-
til veiklunar ríkisvaldsins og
jafnvel stjórnleysis. Reynslan
er því sú, að í hinurn stóru,
öflugu lýðræðisríkjum, Bret-
landi og Bandaríkjunum, hef-
ur meirihlutakosning orðið of-
an á. Mismunandi form hlut-
fallskosninga eru hinsvegar ♦.
öðrum góðum lýðræðisríkjum,
svo sem Norðurlöndunum.
í umræðunum um stjórn-
lagaþing eða þjóðfund hjer á
landi hefur af hálfu hinna
minni flokka því þess vegna
eindregið verið mótmælt, að tiV
mála gæti komið, að einföld
meirihlutakosning í einmenn-
ingskjördæmum kæmi til greina
um skipan slíkrar samkomu.
Af þessu leiðir, að áður en
Alþingi tæki þá ákvörðun
efna til slíks þjóðfundar, yrðv
að vera búið að koma sjer sam-
an um kosningafyrirkomulagiíl
til hans, þar sem afstaða manna
til þessarar skipunar málanna
mun algerlega verða komin
undir því.
Jeg vil hinsvegar ekki tíraga
dul á þá skoðun sjálfs mín, að’
því meira, sem jeg hef íhugaff
þetta máí, því hlynntari er jeg
því, að til þjóðfundar verði
efnt, án þess jeg viíji hjer taka
afstöðu til þess, hvernig til hans
ætti að kjósa.
Formið eitt tryggir ekki
frelsi
Áður en þjóðfundur yrði "•»>#
inn, eða áður en Alþingi sam-
þykkir frumvarp um efnislega-
breytingu á stjórnarskránni, eí
hinni gömlu skipan um breyt-
ingu stjórnarskrárinnar verður
haldið, af því að samkomulag
Framh. á bls 10,
BJarni Benedikfsson: