Morgunblaðið - 04.01.1950, Blaðsíða 6

6
MORGUNBLAÐIÐ
Miðvikudagur 4. jan. 1950.
Garðar Gíslason:
„SAMVIINIIMAN í REYKJAVÍK”
ÞAt) ER ömurlegt að sjá unga
merjn, sem notið hafa styrks af
almannafje til menntunar,
b$lgja sig út í ræðum og rit-
utn undir fölsku flaggi eins og
Háij nes Jónsson gerir í skrif-
um sínum í Tímanum, þar sem
hanii kallar sig „fjelagsfræð-
ing“. Af þeim má ráða, að hann
í
skortir alla reynslu og þekk-
ingu á þeim efnum, er hann rit
ar um, en læzt vera sjerfræð-
ingur í von um, að einhverjir
glæpist til þess að taka tillit
til áans. Ef hann hinsvegar veit
betur en hann lætur í ljós, er
þaðí ekki síður vítavert að beita
ble' ;kingum og óhróðri gagn-
var; heilli stjett og tilgreind-
um heiðursmönnum, dánum og
og ^ifandi, til stuðnings sínum
slæma málstað. Þjóðin gerir
fyrst og fremst þá kröfu til sjer
fræðinganna, að þeir tali og
riti óhlutdrægt og sanngjarn-
lega um deilumál, annars er
þeirra fræði til ills eins.
Reynsla Reykvíkinga
Aðaltilgangur H. J. með skrif
um sínum er að harma það hve
„samvinnan“ hafi átt erfitt
uppdráttar hjer í Reykjavík
og að hvetja Reykvíkinga til
meiri viðskipta við samvinnu-
verslanir eða kaupfjelög, er
hann telur flestra fjárhags-
meina bót. Með hans eigin orð-
um hljóðar þetta þannig:
„Reykvíkingar hafa ekki
gjört sjer ljóst hve hagkvæm-
ur samvinnureksturinn er fyrir
alþýðuna og fjárhags- og við-
skiptaafkomu þjóðarinnar".
Það vantar þó ekki, að
Reykjavíkurbúar hafi fengið
smjörþefinn af kaupfjelögum,
svo sem: Kaupfjelagi Reykvík-
inga, Kaupfjelagi Alþýðu,
Kaupfjelagi Reykjavíkur, Pönt
unarfjelagi verkamanna, og
ef til vill fleirum, sem minna
hefir borið á. Öll hafa þessi
í ielög veslast upp og horfið, en
neðlimum, viðskiptamönnun-
um og lánveitendum mun vera
kunnugast um afkomuna. Um
þetta segir H. J.:
„Alþýðan í höfuðstaðnum fór
að trúa því, að henni stafaði
hætta af samvinnufjelögunum.
Hún styrkist enn meir í þess-
ari trú sinni, þegar mörg af
fyrri samvinnufjelögum höfuð-
staðarins urðu að hætta starf-
semi sinni vegna gjaldþrots".
Önnur orsök þess, hve illa
kaupfjelögin þrífist í Reykja-
vík segir H. J. að sje sú, „að
þau hafi að almannarómi sýnt
minni tilhliðrunarsemi og boð-
ið ljelegri afgreiðslu en einstak
ir kaupmenn“, segist þó ekki
geta sagt með vissu, hvort þetta
sje raunveruleiki.
Hinsvegar stóð ekki á því, að
hlynt væri að þessum fjelags-
verslunum, enda risu þær upp
og störfuðu á velmaktarárum
Framsóknar- og Alþýðuflokks
ins. Og ekkert skorti á það, að
vel væri mælt með þeim í blöð
um þessara stjórnmálaflokka,
en jafnframt rækilega níddar
þær verslanir, sem einstakir
kaupmenn ráku.
Þá var Landsverslunin sálaða
aðal innflytjandinn um langt
skeið og fór orð af því hve
góðra lánskjara fjelagsverslan-
irnar nutu hjá henni, enda ríkti
þar eining andans og öll fjöl-
skyldan borðaði úr sömu skál-
inni. En bæjarfjelagið og ríkið
báru í hljóði tekjumissi sinn af
þessum verslunum, því ekki
kom þjóðinni lægra vöruverð
til hagnaðar.
Nú er það einnig almanna-
rómur, að kaupfjelögin selji
síst ódýrari nje betri vörur en
kaupmenn, þrátt fyrir skatta-
og útsvai sívilnanir, enda fá
þau að leggja á vörur sínar eft
ir sömu reglum sem kaupmenn.
Þegar svo á það er litið, að „til-
hliðrunarsemin og afgreiðslan“
er sögð lakari en í verslunum
kaupmanna, sem þyngstu byrð-
arnar bera, virðist ekki vera á-
stæða fyrir ríkissjóð, bæjarfje-
lagið nje almenning að harma
það, þótt fleiri samvinnuversl-
anir bætist ekki við þann hóp
verslana, sem fyrir eru í Reykja
vík og hafa verið heftar og
hrjáðar á alla lund að tilhlutun
þeirra stjórnarvalda, sem vilja
frjálsa verslun feiga.
Þá munu margir minnast
þess tíma er flest kaupfjelögin
riðuðu á barmi gjaldþrots.
Vegna samábyrgðarinnar
munu hinir efnaðri fje-
lagsmenn hafa orðið að borga
að einhverju leyti fyrir þá efna-
lausu og lánardrottnar biðu til-
finnanlegt tjón eftir að hafa
komist að raun um að samá-
byrgðin var ljeleg, þegar til
framkvæmda kom.
Upphaf
kaupfjelaganna
Aður en léngra er gengið
virðist vera full ástæða til að
áthuga í aðalatriðum tilgang
og starfshögun kaupfjelaganna.
Á síðustu áratugum fyrri ald
ar, mynduðu bændur í nokkr-
um hjeruðum samtök um við-
skipti við útlönd án milligöngu
starfandi smáverslana í land-
inu. Þau voru venjulega nefnd
| pöntunarfjelög. F’amkvæmd-
(arstjóri hvers fjelags, sem
nefndur var pöntunarstjóri,
, skipaði bændum í deildir eftir
[ sveitum eða sóknum og veitti
móttöku pöntunum og greiðslu
j loforðum (venjul. sauðir, ull og
' hross) frá deildarstjórunum, er
j söfnuðu þeim frá hinum ein-
stöku bændum. Pöntunarstjór-
inn annaðist innkaupin frá út-
löndum, skipti vörunum, er þær
komu til landsins milli deild-
anna, en deildarstjórarnir til
bændanna. Þeir höfðu einnig
eftirlit með því að lofuðum af-
urðum yrði skilað á sínum tíma
og pöntunarstjórarnir veittu
þeim móttöku á útflutningsstað
og sáu um mat og tilreiðslu
þeirra til útlanda. Þessi starf-
semi gekk venjulega slysalaust,
þrátt fyrir skort á húsaskjóli á
hafnarstöðunum og ljelegri
geymslu víða á bæjum fyrir
mikinn matarforða í senn. —
Hinsvegar var kostnaðurinn
sáralítill, því þeir sem störf-
uðu við þetta, unnu að heita
mátti kauplaust. Flutningskostn
aður innaíl lands kom naumast
ekki heldur til greina, því hver
bóndi sótti sínar þungavörur
á hafnarstaðinn. Það var því
aðeins smærri varningur svo
sem vefnaðarvörur, hreinlætis-
vörur, nýlenduvörur, búsáhöld,
saumur, ljáir, reipakaðall o. fl.
þess háttar, sem deildarstjór-
arnir fluttu heim til sín. Þeir
vógu, mældu og töldu vörurn-
ar handa hverjum bónda eftir
pöntununum og geymdu þær
þar til eigendurnir vitjuðu
þeirra. Um opinber gjöld af
þessari starfsemi var auðvit,-
að ekki að ræða, því hún gat
ekki talist til neinnar tegundar
verslunar.
Ekki leið á löngu áður en það
reyndist óumflýjanlegt að koma
upp vörugeymsluhúsum á hafn
arstöðunum, þar sem svo fór
fram öll afgreiðsla og úthlutun
varanna og móttaka afurðanna.
Næsta skrefið var búðarsal-
an.
Til þess að gjöra bændur og
þeirxa heimilisfólk sem óháð-
ast smásöluverslunum kaup-
manna og njóta meiri verslunar
hagnaðar, var smám saman und
ið að því ráði að stofna búðar-
sölu í sambandi við Pöntunar-
fjelögin, sem þá voru stundum
kölluð kaupfjelög eða verslunar
fjelög.
Eftir því sem kunnugt er mun
„Söludeild“ Þingeyinga á Húsa-
vík, sem grein af Kaupfjelagi
Þingeyinga, hafa verið fyrsta
varanlega smásöluverslunin af
þessu tagi.
Um og eftir aldamótin risu
upp fleiri búðasölur í sambandi
við fjelagssamtök bænda, og
störfuðu þær í frjálsri sam-
keppni við aðrar verslanir. Þær
skiptu við hvern þann sem vör-
ur falaði af þeim og er ekki
annað vitað en að þær hafi
greitt opinber gjöld og unnið á
líkum grundvelli sem aðrar
verslanir.
Þegar hjer var komið, voru
nokkrar innléndar umboðs- og
heildverslanir að komast á
stofn, sem gerðu viðskiptin við
útlönd auðveldari og hagkvæm
ari. Þessi grein verslunarstjett-
arinnar aflaði sjer söluumboðs
og sýnishorna frá verksmiðjum
og heildsöluhúsum í ýmsum
löndum og gafst þeim, er versl-
un ráku nú tækifæri að velja
þær vörur, sem þeim hentaði
best að verði og gæðum. Það
sparaði þeim dýr ferðalög er-
lendis og var þeim trygging
fyrir vissari viðskiptum.
Vegna viðskiptatruflana og
flutningatregðu á fyrri stríðsár-
unum, varð þessum verslunum
óumflýjanlegt að kaupa nauð-
synjavörur í stærri stíl fyrir
eigin reikning. Á þann hátt
komst á stofn innlend heild-
verslun. Þessar verslanir birgðu
jöfnum höndum kaupmenn og
kaupfjelög og samkomulag-
ið innan verslunarstjettarinnar
var hið besta.
Á þeim árum og að fyrra stríð
mu loknu, voru ýms samvinnu-
fjelögin komin vel á fót og far-
in að reka all umfangsmikla
verslun. Var þá horfið að því
ráði að mynda Samband ísl.
Samvinnufjelaga (SÍS) til þess
að annast viðskiptin við útlönd
fyrir fjelögin og reka heild-
Verslun. Þetta var eðlileg þró-
un, sem virtist hafa byr undir
báða vængi, og til þess tíma var
ekki um nein sjerrjettindi að
tala innan verslunarstjettarinn-
ar.
Þá byrjar nýr þáttur í sögu
samvinnufjelaganna, þeirra er.
störfuðu innan vjebanda SÍS.
Kaupfjelögin verða
pólitísk
Nú var myndaður stjórnmála
flokkur, Framsóknarflokkur-
inn, sem sjerstaklega þóttist
bera hag bændanna fyrir brjósti
og voru þá verslrmarsamtök
bænda gjörð að átrúnaðargoð-
iþn flokksins og.styrktarstoðir
í veraldlegum efnum.
í sambandi við þetta segir
H. J.:
,,Ein af grundvallarreglum
samvinnuhreyfingarinnar er að
samvinnufjelögin skuli vera
hlutlaus bæði í sambandi við
stjórnmál og trúmál“.
Og í öðrum stað segir hann
að ein ástæðan fyrir andúð gegn
samvinnufjelögunum í Reykja-
vík sje sú:
„Að margir af fyrstu sam-
vinnumönnum höfuðstaðarins
fóru heldur óvarlega í sambandi
við afskipti sín af stjórnmál-
um“.
Flestir munu þó vera sam-
mála um það, að málgögn sam-
vinnufjelaganna hafi síður en
svo haldið sjer frá stjórnmál-
um nje á annan hátt breyttst
til batnaðar á seinni tímum.
Með harðfylgi stjórnmála-
flokkanna og blaðanna, sem
vinna gegn frjálsri kaupmanna
verslun hefir þetta verslunar-
bákn, sem nú nær að kalla til
allra sveita og sjávarþorpa, not
ið ýmsra sjerrjettinda og fríð-
inda, sem öðrum verslunum
hefir verið meinað. Má þar fyrst
og fremst benda á skatta- og
útsvarsívilnanir og eftirgjafir
skulda, viðskipti við opinberar
stofnanir og til ríkisþarfa, fjár
hagsaðstoð banka og þá sjerstak
lega leyfi til að nota til vöru-
kaupa andvirði ýmsra vara, er
fjelögin seldu erlendis á mekt-
arárum Framsóknarflokksins,
þegar aðrir gátu naumast aflað
sjer vara vegna gjaldeyris-
skorts. Það er því gleðilegt
tákn tímans, ef samvinnumenn
vilja nú viðurkenna,að fjelögin
ættu helst að vera hlutlaus í
stjórnmálum eins cg upphaf-
lega var grundvöllur reglu
þeirra.
Kaupmenn hafa þráfaldlega
gjört þá kröfu, að fjelögin
starfi á sama grundvelli, sem
þeir og sjeu rekin sem hver önn
ur frjáls og sjálfstæð verslun
án tillits til þess, hvort eigend
urnir sjeu einn eða fleiri.
Hinsvegar er skopleg sú rök-
semdafærsla H. J., að bænd-
unum sje beinlínis íþyngt í
skattgreiðslum vegna þátttöku
þeirra í kaupfjelögum og SÍS,.
má því búast við, að hann vísi
þeim leið í sölubúðir kaup-
manna, svo þeir komist hjá að
borga „þrefalda skattinn“!
Til þess tíma, er pólitíkin
hljóp í samvinnufjelögin þótti
það ósæmandi að efla verslun
sína eða önnur atvinnufyrir-
tæki með rógi og lastmælgi ,um
keppinauta og stjettarbræður.
En nú var Tímanum, samvinnu
og æskulýðsritum hleypt . af
stokkunum og sungu þau „öll
sama sönginn, sem flestum' er
nú kunnur, um kosti samvinnu
fjelaganna, sem áttu að tilheyru
þeim stjómmálaflokki, og iim
ógagn og ókosti hinna frjálsU
kaupmánnaverslana. Undrr
þann söng tóku eirmig útsend’-
ir ,,fyrirlestramenn“ á sínum
tíma.
Innan allra vinstri flokkanna
hefir ríkt samkomulag um and-
úðog ágang gegn kaupmönnum
og sjerhverri frjálsri verslun,,
enda hefir Tíminn haft það á'
stefnuskrá sinni að koma helst
allri verslun landsmanna und-
ir" umráð samviiinufjelagánna
eða ríkisins, ef þáð tröppustíg
er nauðsynlegt til þess að kom
ást að settu marki, eins og Tím
inn orðaði það einhvern tíma.
Rógburði hnekkt
Það er algerlega rangt hjá H.
J„ að kaupmenn hafi haldið
uppi rógstarfsemi gagnvart
samvinnufjelögum. Það sem
þeir hafa einstöku sinnum
gjört, var að bera blak af stjett
inni eða mótmæla röngum á-
burði. Kaupmenn bentu á hve
samábyrgðin var óheppileg og
mótmæltu skattfrelsinu og
öðru misrjetti, sem þeir hafá
orðið að þola.
Það hefir líka komið á dag-
inn, að samvinnufjelögin hafa
sjálf horfið frá samábyrgðinni,
þótt það sje frekar í orði en á
borði — þar eð ábyrgðin tak-
markast aðeins við stofnsjóð í
fjelögum, sem selja einungis
gegn staðgreiðslu (en þau munu
vera fá). í öðrum fjelögum mið
ast hún við 300 króna greiðslu
frá hverjum fjelagsmanni að
auki. Þetta eru hættulítil á-
kvæði fyrir fjelagsmenn, en
virðast gefa skuldheimtumönn-
um litla tryggingu, enda kostn
aðarsamt að innheimta svo lága
upphæð hjá hverjum einstök-
um, ef til þess kæmi.
Þá er það einnig mjög víta-
verður ritháttur hjá H. J. að
drótta að kaupmannastjettinni
stuldi og skattsvikum. Þótt ó-
kunnugt sje um framtal sam-
vinnufjelaga og engin tilhneig-
ing til að ásaka þau í þessu
efni, er tilefni til þess að benda
á það, að samkv. lögum sam-
vinnufjelaga og verslunarhátt-
um, má heita ókleift fyrir fje-
lögin að semja rjett framtal
til skatts.
Einhæf verslun
Þegar nú er litið yfir starfs-
feril og aðstöðu kaupfjelaganna
og athugað hve langt þau eru
Frh. á bls. 11