Morgunblaðið - 28.03.1950, Síða 9
Þriðjudagur 28. mars 1950.
MORGUNBLAÐIÐ
BROT UR HEIMSMYIMD
ÍSÍ. . IDINGÁ Á 13. OLD
Á SUNNUDAGINN var,
flutti dr. Jón Jóhannesson
fróðlegt erindi í Háskólan-
um, sem fjallaði um hug-
myndir norrænna manna á
þjóðveldisöldinni, um landa-
skipan við norðanvert At-
lantshaf. — Frjettamaður
Mbl., sem var viðstaddur
fyrirlesturinn, tók niður
nokkur atriði úr ræðu dr.
Jóns og fer það hjer á eftir:
Heimildir mjög í molum
Forfeður vorir á þjóðveldis-
öldinni höfðu eigi slík gögn í
höndum, sem við nútímamenn
höfum til þess að skýra fyrir
okkur landaskipan við N.-At-
landshaf. Hvaða hugmynd
gerðu þeir sjer um þessi efni?
Mjög er erfitt að svara þessari
spurningu, með því að heimild-
irnar eru mjög í molum. Þó að;
reynt verði að gera nokkura
úrlausn, er að sjálfsögðu ómögu
legt að gera efninu fullnaðar
skil.
Leiðarvísir Nikulásar
ábóta
Langmerkast þess, sem frum-
samið var á íslensku um land-
fræðileg efni, má telja Leiðar-
vísi þann er Nikulás áþóti á
Munka-Þverá ljet gera. Hann
Ijetst 1159. Flest annað er,
sm.ælki, þótt merkilegt sje áj
marga lund. Meðal þess er
landalýsing sú, er hjer verð-
ur rætt um og er að finna í
Árnasafni. Líklegast er að
landalýsing sú sje gerð á síð-
ara hluta 12. aldar.
Fyrst er þar lýst Asíu, síðan
Afríku og loks Evrópu.
Landalýsingarhandritið
í Árnasafni
í þeim kaflanum, sem fjall-
ar um Evrópu, er m. a. sagt frá
löndunum norðan og austan
Noregs. Koma þar ýms nöfn
fyrir, svo sem Finnmörk og
Bjármaland. Segir þar einnig
að frá Bjarmalandi gangi lönd
til óbyggða í norðurátt allt til
þess er Grænland tekur við. —
Frá Grænlandi í suður, liggur
Helluland, þá Markland. Það-
an er eigi langt til Vínlands,
er sumir menn ætla að „gangi
af Afríku“, þ. e., sje skagi út
úr Afríku.
Grænland og Vínland íalin til
Evrópu
Það kemur mönnum á óvænt
að Grænland, Helluland, Mark-
land og Vínland skuli vera tal-
ín til Evrópu. En hitt kemur
ekki síður kynlega fyrir sjón-
ir að Vínland skuli vera talinn
skagi út úr Afríku. Höfundur-
inn virðist þó sjálfur vera í
vafa um þetta atriði, og þá
væntanlega, hvort telja ætti
Vínland til Evrópu eða Afríku.
Jörðin var talin k|ingla
um flotin sæ
Á miðöldum var sú skoðun
algengust, að jörðin væri
kringla, umflotin sænum, út-
hafinu. Þetta úthaf er kallað
hafið rauða í Grágás. Þegar
Ur Syrirlestri dr. Jóns
Jóhannessonar
Dr. Jón Jóhannesson
norrænir menn fundu ísland og
síðan Grænland og meginland
Norður-Ameríku, ímynduðu
menn sjer, að þau lönd væru
eyjar í úthafinu, eins og rjett
er að nokkru leyti, en sú skoð-
un var ekki reist á þekkingu,
heldur sem sagt ímyndun einni.
Höfundurinn hefir sýnilega
hugsað sjer, að norðurhluti At-
landshafsins væri eins konar
innhaf, lokað af landahring. Þó
sjest ekki, hvort hann hefur
hugsað sjer, að öll þessi lönd
frá Bjarmalandi til Afríku
væru samföst, en líklegra er,
að svo hafi ekki verið. Fvrir
utan þenna landahring hefir
hann svo vafalaust talið útháf-
ið vera.
í Konungsskuggsjá er Græn-
land talið meginland
1 Konungsskuggsjá telur höf
undur bókarinnar það almenna
skoðun að Grænland sje meg-
inland. Rökstyður hann það
með því, að þar sje fjöldi dýra,
svo sem hjerar, vargar og
hreindýr, sem enginn maður
hafi flutt þangað og geti ekki
verið þar upprunnin. -— Eftir
þ'ví hefir hann hugsað sjer, að
Grænland væri skagi norður
úr a’ustanverðri Evrópu. —
Svipaða skoðun um landaskip-
an, sem höfundur landalýsing-
arinnar hefur, er að finna í öðr-
um ritum. í Eiríks sögu rauða
segir frá hafvillu þeirra Eiríks
og Þorsteins sonar hans, og er
komist svo að orði, að skipið
hafi reitt um haf innan, en þeir
voru að leita Vínlands. Þarna
ímyndar höfundur sjer að hafið
væri umkringt löndum. Fleiri
heimildir benda í sömu átt.
Hvernig varð hugmyndin um
landasCipan við norðanvert
Atlandshaf til?
Næst ræddi dr. Jón Jó-
hannesson um það, hvernig
þeási hugmynd um landaskipan
hafi orðið til. Taldi hann að hún
hafi skapast smám saman, að
sumu leyti er hún reist á þekk-
ingu en að öðru leyti á ímynd-
un. Erfitt er að skera úr því til
hlítar hver hafi verið undirrót
þessarar ímyndunar. Hjer í
blaðinu er því miður eigi rúrr
til að rekja ýtarlega röksemd-
arfærslu dr. Jóns um þessi efni,
en verður aðeins drepið á fáein
atriði.
í landalýsingunni segir, að á
milli Bjarmalands og Græn-
lands gangi „lönd of norður-
átt“. í rauninni eru þar lönd,
þótt þau sjeu ekki samföst.
Novaja Semlja, Franz Jósefs-
land og Spitsbergen mynda
einskonar stiklur milli Rúss-
lands og Grænlands. En eylönd
þessi liggja svo norðariega í
Dumbshafi, að litlar líkur eru
til að íslendingar eða aðrir
Norðurlandabúar hafi komið
þangað.
Svalbarði — Jan’ Mayen
Ymsir hafa talið að með
Svaibarða væri átt við Spits-
bergen. En Sturla Þórðarson
segir að „fjögurra dægra haf“
sje frá Langanesi til Svalbarða.
Hjer leikur varla vafi á að um
Jan Mayen er að ræða, því þre-
falt lengra er til Spitsbergen
og ekki er vafi á að það er miklu
lengri sigling en svo að verði
farin á fjórum dægrum. —
Sýndi dr. Jón Jóhannesson
fram á með ýmsum dæmum
öðrum að hjer gæti tæpast ver-
ið vafi á.
Nú liggur nærri að ætla, að
Svalbarði eða Jan Mayen sje
einmitt landið, sem sagt er frá
í Historia Norwegice, að fund-
ist hafi milli Grænlands og
Bjarmalands, og menn hafi
síðan miklað þetta litla eyland
fyrir sjer í huganum, uns það
var orðið að landbrú milli
Grænlands og Bjarmalands.
Hugmyndin um landahringinn
að allmiltlu levti sprottin af
landkönnun
Þessu næst skýrði dr. Jón,
hvernig hugmyndir fornmanna
hafi verið um landbrú í vestri
og suðri. Niðurstaða hans um
þessi efni varð sú, að hug-
myndin um landahringinn sje
að allmiklu leyti sprottin af
landkönnun og raunverulegri
þekkingu, en inn í sje ofið í-
myndunum, sem eigi að sumu
leyti rætur sínar að rekja til
hinnar almennu miðaldaskoð-
unar, að jörðin sje flöt kringla,
og að öðru leyti til ævintýra-
sagna- —
Norrænir menn vörpuðu ljósi
þekkingarinnar lengra norður
og vestur, en öðrum þjóðum
liafði tekist
„Ef til vill þykir flestum
heldur lítið til hugmyndarinn-
ar' um landhringinn koma“,
sagði dr. Jón Jóhannesson að
lokum, „en við vitum ekki,
nema eftir okkur komi menn,
sem telji vor^i landaþekkingu
lítilfjörlega. Og því má ekki
gleyma, að með landkönnun
sinni vörpuðu norrænir menn
ljósi þekkingarinnar lengra
norður og vestur á bóginn, en
öðrum þjóðuxn hafði tekist“.
<9
Benedikt Gíslason frá Hof-
teigí: Smiður Andrjesson
og þættir. Sögunefnd Aust-
firðingaf jelagsins. Þjóð-
fræði Bókautgáfan Norðri,
Akurcyri 1949, 202 bls.
ÞEGAR Benedikt Gislason var
að semja eða safna efni í Hall-
grímssögu'sína, skálds frá Stóra
Sandfelli þá sagði Guttormur
á Hallormsstað við hann: „Þú
skefur aldrei alit kvennafars-
orð af Hallgrími langafa þín-
um“. Þó er mjor nii nær að
halda að Benedikt, hafi tekist
það með Hallgrimssögu.
Bókin um Smið Andrjesson
virðist af nokkuð líkum rökum
sprottin: löngun til að hreinsa
minningu Smiðs Andrjessonar,
sem munnmæli og Jón Trausti
hafa gert að miklum kvenna-
manni og rjettiátlega sleginn
af Grundar-Helgu og Eyfirð-
ingum hehnar. Og hjer er ólíku
saman að jafna, hve illt er við-
fangs að snúa við þessum dómi
eða ,,sleggjudórni“ sögunnar,
vegna þess hve skarðar eru
heimildir og fáo^ðar frá þess-
um tímum og ekki hlaupið í
kirkjubækur eins og hægt var
til að slá mður o 'ðróminum um
Hallgrim. Benedikt gerir þó
virðingarverða tilraun til að
snúa við dóminum um Smið,
og til þess að fæ*a líkur að því
áliti sínu sem er merkilegt í
sögu Islands. ef rjett væri, að
hirðstjórai hafi aldrei verið
norskir menn meðan Island
laut Noregskonungum, heldur
ávallt íslcnskir.
Hvort sem þetta er rje.tt eða
rangt hljóta allir sögufróðir
menn að v.era Benedikt þakk-
látir fyrir að hafa kveðið upp
úr með það og þannig vakið til
umhugsunar um málið. En
hvorki um það,. nje ættfræði
Benedikts, nje hinn nýja dóm
Benedikts um Smið Andrjésson
er jeg nokkur maður til að
dæma.
En hitt er ekki auðvelt að
láta sjer sjást yfir hve vel þessi
bók um Smið er skrifuð, jafn
moldviðrislegt og efnið hlýtur
oft og tíðum að hafa verið og
illt viðuieignar. Auk þess er
Smiðs-saga tæplega meir en
helmingur bókar. Hitt eru fjór-
ir þættir, fyrst ..Athuganir og
íaukar“ við sögu Indriða á
Fjalli um Þingeyinga þá
..Beinafundui'inn við Jökulsá“,
þá ..Sigurður smali“, og loks
„Milli tveggja v’kna“. Og má
jeg sem málfræðingur spyrja:
,.hví ekki milli víka?‘.‘ eða er
þetta Vopnfirska? Aldrei hevrði
jeg það ruður í Breiðdal á min-
um uppvaxtarárum og ekki
finnst það á málfræðibókum.
Eða er þettu nýt'sku-skólamál?
Mig minnir ekki betur en að jeg
heyrði hálærðan kvenn-stúdent
Borgfirskan gamlan nemanda
Björns Guðfinnssonar í New
York á veimagtarárum stríðs-
ins nota svipaða orðmynd. hvrt
sem það var nú víkna eða
tíkna, en ekki var það þó
bóknasafri. en svo mundi það
kunnuga orð láta í eyrum ef
þessi orð hefðu að fornu óg
nýju haft -na í c'gnarfalli fleir
-tölu. Hjer er þv> eitthváð nýtt
á ferðum hvaðan úr skrattan-
um sem það er komið. Það var
aldrei ætlun m:n að fara að
fetía fingur út í málfraíði
frænda míns Benedikts frá Hof-
teigi, en úr því jeg hef nú
glappast út á þá óheillabraut,
má jeg geta þess, að mjer þyk-
ir hann nota orðið fræði stund-
um oftar á blaðsiðu en gott má>
^kja fyrir stíl hans, og mun>
hann sjá það sjálfur.
Hitt var beldur erindi þessara<
lína að jeg Vil votta BenedikJ
mínar einlægu þakkir fyrir það >
eigi aðeins hve gevsifróður mcð >
-ur hann er orðinn, heldur
einnig fyrir það hve vel og
skemmtilega har.n skrifar. Mjer
leist svo á Hallgrímssögú han.s • ‘
sem þar væri óvenjulegur mað>
-ur á ferð enda tekur þessii
bók hans of skarið um það að'
hjer fer ritsnillingur, hvort:
sem harm er nú kannske stund-
um of frumlegur fyrir samtíð-
armenn sína eða of mikill sjer-
vitringur til þess að eiga sam-
leið með mönnum. Óneitanlega<
virðist Smiðs-saga benda í þ,á>
átt. En slíkt er auðvitað kost-
ur ekki hvað minnstur á mann-
inum.
Ritsnilld Benedikts kemu'
ekki hvað síst fram í síðustu*
þáttunúm tveini um SigurJ
smala og vikurnar tvær. Ei: t ■
greinar þessar svo vel skrifað-
ar að mjer virðist að þeir tve:>'-
frændur Benedikts, Gunna."
Gunnarsson og Þórbergur Þórð
-arson, gætu verið vel sæmd.
af þeim. Er þá ekki skamm.t
jafnað, en mjer finnst Benedikt
kippa í kyn til þessara frænda
sinna, og þó kannske einkum
Gunnars, enda eru þeir ná-
skyldari og báðir Vophfirðing-
ar að uppcldi, en Hjeraðsmenn
að ætt. Maður vonast eftir þv í >
að Þórbergur Þórðarson eigii -
eftir að skrifa sögu Unuhúss áð-
ur en hann deyr En hver á að
skrifa bókmenntasögu Vopna-
fjarðar og Hjeraðs ef ekki'
Benedikt Gíslason?
John Hopkins University,
Baltemore
Stcfán Einarsson.
Vandenbsrg hvelur
tll samslarfs um
lítanríkismál
NEW YORK, 27. mars —
Vandenberg öldungadeildar-
þingm., sem nú liggur veikur
í sjúkrahúsi í New York ljet í
gær birta ’ bandarískum blöð-
um viðtal við sig um utanríkis-
mál Bandaríkjanna. Leggur
Vandenberg þar til. að flokk-
arnir tvcir Demokratar og
Republikanar komi aftur á
nánu samstarfi um utanríkis-
mál og Táti engan flokkaríg
spilla samvinnunni um þau.
Þessi yfirlýsing hans hefur nú
þegar haft geysi mikil áhrif á
bandaríska þingið og gert útlit-
ið betra fyrir lausn ýmissa að-
kallandi 'vandamála. Ef til vill
verður þessi vfir'.ýsing Vanden-
bergs þýðíngamesta hjálpin til
að Acheson utanríkisráðherra
nái samkomulagi við þingið, en
undanfárið hefu: verið grurjnt
á því góða milli þessarra aðjla
og margir þirtgmenn ráðist
harkalega á utártríkisstemu
Achesons. *— NTB.