Morgunblaðið - 03.09.1952, Side 9

Miðvikudagur 3. scp*. 1952
tfORGVXBLAÐIB
a
il norrænf hasfræðinga-
EFTIíl OSCAK CXAUSEN
ÞANGAÐ til 3. September 18S2
var Stykishólmshreppur aðeins
hluti Helgafelissveitar hinnar
fornu, sem var harla stórt sveit-
arféiag, og náði yfir allt land-
svæðið uían frá Tröllahálsi, norð-
an fjalla, allt austur í botn Álíta-
fjarðar, þar sem Skógarströnd
tekur við, og var þetta 5—6 tíma
reið forna reiðvegi. í þessaii
stóru sveit voru þangað til stjórn-
arskráin kom í'gildi Þjóðhátíðar-
árið 1874, ávallt 2 hreppstjórar,
valdir heiðursmenn, sem fóru
með öll mál sveitarínnar, fjár-
mál sem annað, á eigin ábyrgð,
án íhlutunar nokkurrar hrepps-
nefndar, sem þá auðvitað heldur
ekki var til. Hálfa öldina, sem
leið eða óslitin 50 ár var annar
. hreppstjóranna hinn mikil höfð-
ingi Árni Thorlacíus, urnboðs-
maður þjóðjarða, i StykJdshólmi,
en venjan var að einhver bóndi
í sveitinni væri hinn.
GAMALT KAEPTÉN
Stykkishólmur er eitt af elztu
og merkustu kauptúnum þessa
lands. Þar hófst verslun fyrir
nærri 5 ölaum, eða árið 1496. —
Lega staðarins varð þess skjótt
valdandi, að hann varð miðstöðin
eða höfuðkauptúnið við Breiða-
fjörð. -— Á öldinni sem leið má
það með sanni segja, að Stykkis-
hólmur hafi í mörgu tilliti verið
langt á undan öðrum kaúptúnum
hér á landi. Þar sat sýslumaður
Snæfellinga og prófastur, sem og
héraðslæknir fyrir Vestfirðinga-
fjórðung. — Þar var sett lyfja-
búð árið 1838 og þar sat amt-
maðurinn í Vesturamtinu til
1872. Þar var líka amtsbókasafn-
ið sett á laggir 1844, eitt fyrsta
bókasafn á íslandi, annað en
Landsbókasafnið. Auk þessa voru
ávallt 2 stórverzlanír í Hólmin-
um og við þær margir starfs-
menn,' og svo voru þar hand-
verksmenn góðir.
FYRSTA HÍIEPPSNEFNÐIN
Þegar komið var fram um
1890 var kauptúnið orðið svo
mannmargt, að það áíti rétt á
því að verða sjálfstætt hrepps-
félag, og viidu þá Hólmarar nota
þann rétt sinn. Með amtsbréfi
23. júlí 1892 var það svo kunn-
gjört, að Helgafellssveit skyldi
skift í tvö hreppsfélög, Stykkis-
hólmshrepp og Helgafellssveit, rg
voru kosnir 10 menn til þess að
hafa þau skifti með höndum. Síð-
an fóru skiftin fram og voru
kosnar hreppsnefndir í báðum
hinum nýju hreppum. — í fyrstu
hreppsnefnd Stykkishólmshrepps
voru kosnir 5 valinkunnir menn,
þeir: Emil Möller, serrs íyfsali var
í 40 ár, einstakur heiðursmaður
og var hann kosinn oddviti.
Sæmundur Halldórsson, hinn
kunni kaupmaður, var kosinn
vara-oddviti. Samúel Richter
verzlunarstjóri Gramsverzlunar,
Sveinn Jónsson snikkari, bróðir
Björns ráðherra, og Hjörtur
Jónrson héraðslæknir. — Þessa’ i
fyrstu hreppsnefnd Jfórst öll
stjórn hreppsins veí úr hendi,
eins og vænta máttf, þar sem
slíkir ágætismenn stóðu að verk-
um, en þess má þá líka geta,
að á liðnum 60 árum hafa marg-
ir heiðursmenn setið í hrepps-
nefnd Stykkishólms og sumir all-
lengi. Má þar fyrstan telja Sig-
urð Ágústsson kaupmann og al-
þingismann, sem var í nefndinrii
r.ærri helming tímabilsins, eða
samfíeytt í 28 ár (1922—1950j.
Næstir eru Guðmundur Jónsson
frá Narfeyri í 24 ár, Jósafat
Hjaltalín snikkari í 23 ár, Kristj-
án Bjartmars, núverandí oddviti,
sem gegnt hefur því starfi óslit-
ið i 21 ár og W. Th. MölJer póst-
meistari i 19 ár,
GISTIHÚS SETT Á
STOFN O. FE.
Fyrstu störf nefndarínnar var
að ná samkomulagi um það
hvernig skifta skyldi ómagafram-
færi hinnar fornu Helgafells-
sveitai-, milli hinna nýju sveita-
félaga. Eftir mikið stapp varð
niðurstaðan sú, að Sfykkishólm-
sexim m
Kluti af Styitkishólr.íi. — KlausíLð er fjærst.
ur skyldi taka að sér 9/13 hluta
framfærisins, en Helgfellingar
standa straum af 4/13, eða tæp-
um V3 hluta, og svona skyldi
þetta verða í framtíðinni um þá,
sem kæmust á framfæri og ættu
fæðingarsveit í hinum forna
hreppi. t
Eitt fyrsta málið, sem kom fyr-
ir hina nýkjörnu nefnd á fyrsta
starfsári hennar, var beiðni frá
Hagbarð Thejll kaupmanni um
leyfi til greiðhsölu. Nefndin vor
þessu meðmælt, en skaut málinu
til atkvæða borgaranna. Var þá
haldinn fyrsti borgarafundurinn
í Hólminum 28. des. 1892, og
mætti þar meiri hluti atkvæðin-
bærra manna. Þar var samþykkt
að veita Thajll leyfið með því
skilyrði, eins og bókað er í
gjörðabókinni, „að'hann hafi 10
rúm uppbúin og geti hýst 20
ferðamenn hvort heldur er á
nóttu eða degi og selt þeim nauð-
synlegasta beina. — Hagbarð
Thejll rak síðan gistihúsið um
nokkur ár, með miklum mynd-
arskap.
BARNASKÓLINN
BAGGÐUR
Árið 1892 voru íbúar Stykkis-
hólmshrepps aðeins rúm 200, .en
nú eru þeir orðnir 840, samkv.
síðasta manntali. Kostnaður við
barnafræðslu var þá 200 kr., sem
varið var „eftir tiivísan og at-
hugun sóknarprestsins", en nú er
fræðslukostnaðurinn orðinn ca
150 þús. kr., auk þess, sem Ríkis-
sjóður greiðir. — Á næstu árum
vaknaði mikill áhugi fyrir því að
byggja barnaskóla í kauptúninu,
og fyrir samtök og dugnað
kvenna, var skólahús byggt árið
1895. — Fyrstu kennararnir í
Stykkishóimi voru þeir Ágúst
Þcrarinsson kaupmaður og
Sveinbjörn Egilsen, ritstjóri', og,
síðar, eða árið 1895 tók frú A- j
gústa Ólafsson við skólanum og1
stjórnaði honum með mestu
röggsemi í nokkur ár, en frú
Ágústa er enn á lífi, kaupkona í
Reykjavík. —- Árið 1905 var frú
Kristín Sveinsdóttir ráðin auka-
kennari að skólanum og hafði
25 aura að launum fyrir hverja
kennslustund, en hún var líka
prýðilegasti kennari.
ÚTGERÐ KEFST
Þegar líður fram um aldamót-
in hefst útgerð í Hólminum. —
Það var Bjarni Jóhannsson skip-
stjóri, sem þá hóf þilskipaútgerð.
Hann var sonur séra Jóhanns
Bjarnasonar í Jónsnesi og var
mikill dugnaðarmaður og safn-
aði auði á nokkrum árum. Bjarni
I dó 1903 og var þá miðaldra mað-
! ur. Hann stofnaði Framfarasjóð
Stykkishólros með dánargjof
sinni. Sæmundur Halldórsson tók
við af Bjarna, keypti skip hans
og bætti fleirum við, og síðan
rak Hjálmar kaupmaður Sigurðs-
son einnig þilskipaútgerð. Öll
þessi útgerð skapaði íbúunum at-
vinnu, enda fjölgaði þeim með
viS Ólaf Bjðmsion prófessor,
hverju ári. — Jaínhliða að út-
gerðin efldist vaknaði áhugi fyr-
ir hafnarbótum, og fyrir dugnað
og harðiylgi kaupstaðarbúa var
hafskipabryggjan byggð og vígð
með mikilli viðnöfn á miðju
sumri 1908. Þetta var eitt mes+a
sporið til framfara á þeim ár-
um. Um þessar rnundir var líka
komið á götuljósum í kauptún-
inu og þótti mikil bót að.
KAUFSTAÐARLÓÐIN
VERDUR EIGN HREPPSINS
Kauptúnið hafði byggst á landi
jarðarinnar Grunnra-Sandness
og hafði sú jörð frá alda öðli
verið í einkaeign, en brátt vakn-
aði mikill áhugi fyrir því, að
hreppurinn eignaðist lóðirnar og
árið 1907 bauðst tækifærið. —
Samúel Richter, sem átti % hluti
eignarinnar seldi þá hreppnum
hlut sinn með sanngjörnu verði,
en V4 hlutann eignaðist svo
hreppurinn síðar. — Þetta varð
ein mesta lyftistöng undir hag
íbúanna, og seinna hefur komið
í Ijós, að í kaupum kauptúnsins
lá sá varesjóður, sem dugað hef-
ur þegar á hefur reynt. Fram
af þessu var svo sett byggingar-
samþykkt, og eftir það var byggt
eftir skipulagi.
BRUNNAR OG VATNS-
LEIBSLA
Mikiir örðugleikar voru með
neyzluvatn í Hólminum. Þar
voru lélegir brunnar, sem oit
þraut vatn í. Horfði þetta til
vandræða og var öllum áhyggju-
efni. Árið 1911 var fenginn verk-
fræðingur til þess að athuga ný
brunnstæði, en enginn hafði þá
þann stórhug, að koma á vatns-
leiðslu oían úr fjalli. Voru þá
graínir nýir brunnar með ærn-
um lcostnaði, en ekkert dugði,
allt vatn þraut i þurkum, og við
þetta sat næstu árátugi. — Loks
var ráðist í það á síðustu árum,
að leggja vatnsveitu um 11 km
veg ofan úr Drápuhlíðarfjalli.
ÝMSAR FRAMFARIR
Árið 1912 voru slökkvitæki'
keypt til Stykkishólms og slökkvi
liðið skipulagt. — Árið 1920 var
kauptúnið raflýst með mótor, en
nú er fyrir löngu búið að kaupa
annan stærri og byggja myndar-
legt rafstöðvarhús. — Árið* 1931
var stofnað til samvinnuútgerð-
ar og keypt línuveiðiskip, sem
hreppurinn var hluthafi í. Sú
útgerð bætti úr atvinnuörðug-
leikum á þeim árum, en varð
að hætta árið 1940. — Árið 1932
var, íyrir forgöngu Jóns sýslu-
manns Steingrímssonar o. 11.
mætra manna, ráðist í það stór-
virki að rækta margra hektara
landflæmi fyrir ofan kauptúnið
og sá Magnús Friðriksson frá
Staðarfelli um þær framkvæfnd-
ir. Var þetta mikið verk og veitti
mörgum atvinnu. Síðan var land-
inu skift miili kauptúnsbúa, og
Frarnh a bls. 11.
OLAFUR EJÖRNSSON prófessor’
er nýlega kominn heim eftir um
það þriggja mánaða dvöl í Noregi
og Danmörku í sumar. Hefir Mbl.
hitt hann að máli og leitað tíðinda
’hjá honum af för hans.
— Aðalerindi mitt til Norður-
landa var að sækja norrænt hag-
fræðingaþing, sem haldið var í
Os'ó dagana 19.—21. júni. Er
þettsAí fyrsta skipti, sem íslend-;
ingar hafa sótt slíkt mót. Sátum
':ð dr. Benjamín Eiríksson bing-
ið.
Forseti motsins, dr. 'Wilhelm
Xeilhsu, bauð okkti" ve’komna
til þcss með einkar hlýlegum c:ð-
um.
VALDIÐ I HÖNDUM LAUN-
ÞEGASAMBANÐANNA
— Hvert var aðalviðfangsefni
' bessa þings?
— Fyrst og fremst þau, að auka
kvnningu hásKÓlaborgara á Norð
urlöndum, og stofna tíl samvinnu
vísindamanna ur hinum ýmsu
vísindágreinum um úrlausn
þcirra vandamála, sem snerta
ilairi en eina fræðigrein.
Fyrsti norræni sumarháskól-
inn sem var haidinn í fyrra í
Askov í Danmörku.
Forgöngumaður þessarar stofn-
unar.er danski prófessorinn Poul
Dideriehsen. Var honum mjög
annt um að íslendingar gætu tek-
ið þátt i þesSum námskeiðum. Og
fyiir hans forgöngu, buðu Danir
10 íslenzkum stúuenturn ókeypis
v.ist i Askov á s.l. ári.
ÍIÁTT VERÐLAG
— Hvað er tíðinda úr efna-
hagslífi Norðmanna?
— i ivoregi virtíst mér dýrtíð
allmikil og lifskjör almennings
ekki sem bezt.
Haftastefna Verkamannaflokks
stjórnarinnar er þar mjcg um-
deild. Verðjag, hygg ég, að sé
ékki til muna lægra en hér. Það
er að vísu lægra á einstökum.
vörutegundum en hærra á öðr-
um.
í Danrriörku virtist mér verð-
lag lægra en hér, eirikum á iðn-
aðarvörum. Kaupmáttur launa
fannst mér einnig meiri í Dan-
mörku en bæði hér og i Noregi.
Á atvinuleysi ’ber hins vegar
mcira meðal Dana en hjá Norð-
mönnum, segir Ólafur Björnsson
að lokum.
S. Bj.
Ólafur Björnsson prófessor
— Það v,oru umræður um efna-
hagsmál. Það erindi, sem vakti
þar mesta athygli,' var flutt af
danska • prófessornum Kjeld
Philip. Bar það titilinn ,,Áhrifa-
máttur aðgerða ríkisvaldsins í
peninga- og fjármálum á okkar
dögum“. Var kjarni þess sá, að
allt vald í verðlagsmálum sé nú
raunverulega í höndum launþega
samtakannaT Hinsvegar fcæri hið
oólitiska ríkisvald ábyrgðina. Af
þessu leiddi árekstra, sem hlvtu
að skapa vandamál, er væru mjög
erfið úrlausnar.
Urðu upi betta miklar umræð-
ur oe dailur. Undirbúin hefði ver-
ið þátttaka í umræðunum frá öll-
um Norðurlöndunum. Tók ég þátt
í þeim fyrir hönd íslenzkra hag-
fræðinc'a.
— Voru r.okkrar ályktanir
gerðar?
— Nei.
— Hvaða mál fleíri voru rædd
á binginu?
— Þar var einnig rætt um tolla-
bandalag Norðurlanda og skipu-
lag fjárfestingarmála.
Kom sú skoðun í ljós, að örðug
leikar væru á framkvæmd tolla-
bandalagsins í bili. En sjálfsagt
væri að halda þeirri hugmynd
vökandi.
j Að þessu þingi loknu dvald’st
ég um skeið í Danmörku og hitti
b^r m. a. Pamla víni og skóla-
félaga úr Hafnarháskóla.
I
NORRÆNN SUMARHÁSKÓLI
I lok júlí fór ég svo aftur til
Noregs ásamt nokkrum íslenzk-
um stúdentum til þess’að dveliast
á hinum norræna sumar’náskóla,
sem haldinn var í Ustaoset við
Björgvinjarbrautina, um það bil
á miðju hálendinu milli Oslóar
og Björgvinar. Flutti ég þar fyr-
irlestur um hagsmunasamtökin
og frelsi einstaklingsins. Urðu um
það miklar umræður og deilur.
Um 250 manns frá öllum Norður-
löndunum, þar af 5 frá íslandi,
sóttu þennan' sumarháskóla.
* — Hver eru verkefni hans?
Kommúnislar cf-
sækja kirkjuna
WASHINGTON. — Bandaríska
utanríkisráðuneytið hefur lagt
fram skýrslu, sem sýnir, að tak-
mark kommúnistanna er að út-
rýma öllum kristindómi í lönd-
um þeim, sem þeir ráða yfir. í
því skvni hafa þeir nú útrýmt
allri trúarbragðakennslu í barna-
skólum Austur-Evrópulandanna.
í þeim rómversk-kaþólsku
löndum, sem kommúnistar ráða
yfir, er kirkjan tekin úr öllum
tengslum við Vatíkanið í Róm og
verða yfirmenn hennar að sverja
hinum kommúnisku yfirvöldum
hollustu sína. Einnig hefur komm
únistum fundizt það árangursrík-
ara í baráttunni við kristindóm-
inn að taka yfirmenn kirknanna
höndum, heldur en að ráðast
beint gegn sjáifri trúnni, því að
slíkt yrði allt oí óvinsælt meðal
almennings, sem er mjög trú-
hneigður í mörgum þessara
kommúnsku landa. í þeim lönd-
(um, sem kaþólska kirkjan er
mjög öfiug, hafa kommúnistar
reynt að hafa nokkurt samstarf
við hana, en í hinum hefur hún
bókstaflega verið þurrkuð út.
Eerklaveikir Gyðingar
fiufíir fi! Svíþjóðar
MÚNCHEN — 25 Gyðingar, sem
haldnir eru berklaveiki frá þræla
búðadögum þýzku nazistanna,
komu til Svíþjóðar í fær frá
Þýzkalandi til læknismeðíerðar í
sænksum sjúkrahúsum. Hafa
þeir allir fengið landvistarleyfi
til frambúðar í Svíþjóð og eru
þangað komnir samkvæmt samn-
ingi sænsku stjórnarinnar og
hjálparstofnunar Gyðinga I
Bandaríkjunum.
Norska stjórnin hefur áður
efnt rvipaðan ramning.
Talið er að í Þýzkalandi séu nú
aðeins eftir um 21,000 Gyðingar,
þar af helmingur með ríkisborg-
ararétti.