Morgunblaðið - 21.12.1952, Qupperneq 10

MORGVNBLAÐIÐ
Sunnudagur 21. des. 1952
10
Magnús Þorarinsson:
Faxaflói og sementið
„í UPPHAFI skaltu endirinn
skoða“ segir gamalt og gott spak-
mæli og mun það hafa verið í
fullu gildi fram að síðustu ára-
munum, festu og hæfilegri
djörfung. En áríðandi er þó, að
málstaður sé góður og óspiltur. —
Er það ekki spilling á málstað
tugum. Hyggnir framfaramenn, okkar í landnelgismálinu gagn-
sem skoðuðu hlutina frá öllum vart þrautseigum og sterkum mót
hhðum, gleymdu því ekki að end herja (að ég tali ekki um ef til
irinn gat orðið illur ef illa var
til stofnað. En á allra síðustu ár-
dóms skyldi draga) að á næsta
ári eftir friðunina, sem við tók-
um virðist spakmæli þetta vera um með eigin valdi og á eigin
svo úr sér gengið að fáir vilja
taka sér það i mun’n né eftir því
muna og hafa hliðsjón af
spýtur, byrjum við að umturna
botni friðaða svæðisins með svo
stórvirku verkfæri að á einum
Efalaust er sementsverksnliðja og hálfum til tveimur mánuðum
æskilegt fyrirtæki, svo mikið,
sem við notum af þeirri vöru og
á að sjúga upp og setja á land
eitt hundrað þúsund smálestir af
þurfum á að halda í framtíð. En skeljasandi, kjörbotni nytjafisk-
ískyggilegt er að aðalefni til fram
leiðslunnar skuli endiiega þurfa
að vera sjálfur botninn úr gull-
kistunni okkar, en svo er Faxa-
flói oft nefndur.
Eftir því erifornar sögur herma
var ísland skógi vaxið mílli fjalls
og fjöru á landnámsöld. En for-
feður okkar rifu uþp skóginn og
notuðu tii húsagerðar (áreftis) og
anna, og þar sem urmull seyð-
anna er að alast upp. Og þetta á
ekki að vera einu sinni eða rétt
snöggvast, heldur á hverju ári
' öld eftir öld, meira að segja er
það talið málinu íil gildis að unnt
sé að tvöíalda afköst verksmiðj-
unnar og það þýðir að sandaust-
urinn tvöfaldast.• Hvílík fásinna!
Faxaflói hefir verið vígður!
smiðisgripa (búshluta) en þó af Hin heiðna hönd botnvörpunnar,
mestu gáleysi til eldsneytis og sem skar á lifæð hins blómlega
kolagerðar, og notuðu þetta bátaútvegs um 1890 og haldið hef-
óspart því af miklu var að taka. ir útréttri loðinni loppu um 60
En að því kom er tímar liðu að ára skeið, hefir loks verið kveðin
skógurinn eyddist, sem ekki var niður, öllum góðum íslendingum
þó það versta, heldur hlés upp
landið og þar urðu melar, holt
og blásin jörð, sem áður var skóg-
ur. Litlar þakkir eru þeim nú
færðar, sem eyddu -skógunum í
algjörðu fyrirhyggjuleysi. Getur
ekki líkt farið um Faxaflóa er við
höfum sogið upp skeljasandinn
til gleði, og mun það vera heitt
áhugamál þjóðarinnar allrar að
vernda nýju landhelgina fyrir
öllum utan að komandi spell-
virkjum. — Faxaflói á langa sögu
og merkilega. og hann á áreiðan-
lega nýtt blómaskeið framundan
í útgerð trillubáta og þiljaðra
gengdarlaust í nokkrár aldir? Nú vélbáta í innanverðum flóanum.
er það eitt af okkar mestu áhuga
og þjóðnytjamálum að klæða
Mun þessi útgerð afla meiri gjald
eyris en sementsverksmiðjan spar
lándið skógi á ný og mun það i ar þjóðinni. Slík útgerð er mörg-
takast með samstilltu átaki á
löngum tíma. En sandinum verður
ekki heldur skilað aftur ef illa
fer nema hætta sandtökunni og
láta tímann græða sárin.
Því munu fáir trúa, sém ekki
hafa reynt hvílík mergð smáseyða
á uppeldisstöðvar í norðanverð-
um Faxaflóa. Auk annarar vitn-
eskju um þetta vil ég geta þess
hér, að það var eitt sinn á drag-
nótaárum mínum að ég sá breidda
til þerris eða viðrunar nót, sem
var 60-—70 faðma löng, voru væng
ir búnir til úr gömlum síldarnet-
um en poki stuttur og víður af
smáriðinni snurpunót. Hefir þetta
líklega verið einhvers konar á-
dráttarnet. Vegna lengdarinnar
fékk ég áhuga fyrir að reyna nót
þessa og fékk hana lánaða. Kast
aði ég henni í hallann norður af
Sviði skarðaslóðina (ekki í for-
ina). Nótin kom með þrískipt á
okkar mælikvarða eða allt að 2
smálestum »f fingur smáum
seyðum, sem voru aðeins stærri
um viðráðanleg og örugg um arð
ef hagsýni er gætt, og nýir þjóð-
hættir eigi spilla. En ekki má þá
snerta við flóanum til annars en
leggja línu og net auk handfæra,
og engin skemmdarverk fremja
af neinu tagi á þessu ágæta nátt-
úrusmíði og er- það úr hörðustv;
átt ef við vinnum þau sjálfir.
Mér stendur stuggur af blik-
unni hrezku og býst við langvar-
andi rosatíð úr þeirri átt. Husgan
legt er að þeir, sem harma horfin
fiskimið, bíði án fiekári aðgerða
(nema nýtt komi til) þar til
sementsverksmiðjan er komin
upp og starfað verður af alefli að
stórfelkiri sandtöku af friðaða
svæðinu, gæti það orðið þeim
snagi til þess að hengja hatt sinn
á, svo að þeir rísi þá upp með
auknu kyngi á alþjóða vettvangi
um brDt á friðun ungra nytjafiska
í Faxaflóa; sem áttu að koma
þeim, sem okkur til góða i aukn-
um veiðum utan linu. Mætti þá
Aldarafmæli:
Vilborg Þorsteinsdóttir og [yjólíur Eyjólfsson
svo fara að hætta yrði sandtök-
en varaseyði, hafi eitthvað verið unni og verksmiðjan (r.ær 100 *
nothæft í þessari súpu sást það
varla, enda leysti ég frá utanborðs
millj. kastali) stæði, sem klett-'
ur á bakkanum, eða kaupa henni
og sleppti öllu saman. Þessari | frjð með drjúgri sneið á land-
nót kastaði ég ekki aftur því nú
var ég reynslunni ríkari.
í mörg undanfarin ár hefir á
þingum fiskifræðinga þar sem
við höfum átt fulltrúa verið rætt
helginni. Ekki orkar það tvi-
mælis að kjósa heldur landhelg-
ina óskerta en sementið þó gott
sé út af fyrir sig ef annaðhvort
þarf að missa. Við vitum ekkert
undan, en eitt er víst, að nú ligg-
ur okkur á góðum og óspiltum
eina
um friðun Faxaflóa fyrir botn- jjVer kunna að vera fram-
vörpu og dragnót, með því augna
miði að vernda ungviðið, ekki til
þess fyrst og fremst að við hefð-J málstaðT hann er okkar
um í soðið, heldur til aukningar j VOpn Qg kostum kapps um að
á alþjóða veiðiskap við strendur j ^afa hreint mjöl í okkar poka,
landsins. Það mál virtist þó eiga það er oickar brynja og skjöldur
langt í land. En viðhorfin brevtt- fii varnar
ust okkur í vil fyrr en varði, og
sú stjórnarráðstöfun, sem telja
má hina merkustu og beztu, sem
gjörð hefir verið á þessari öld.
var okkur birt síðla vetrar síðast-
liðinn að Faxaflói var friðaður
(sem og aðrir flóar og firðir) frá
15. maí 1952. Mótmæli bárust frá
Belgíu og Hollandi, án
þó enn sem komið er, en brezka
Ijónið beinlínis þvbbast við, og
hefir raunar dregið út klærnar.
Við erum lítil þjóð, örsmá! —
En undravert er hve langt lítil-
magni getur komist í slciftum við
Gömlu félagar! Formenn og
aðrir sjómenn, sem Faxaflói hef-
ir fóstrað. Þið urðuð svo hrifnir
á þeirri hátíðarstund er Flóinn
var friðaður, og allur botnvörpu-.
flotinn útlendur og innlendur,
sigldi á haf út, að þið dróguð
* i fána að hún. Þökk sé ykkur fyr-
I ir það. En Faxaflói er enn í
j hættu. Gjaldið Flóanum fóstur-
launin með liðsyrðum allir sem
einn og frá Öilum hliðum þessa
máls. Athugið að nýja hættan
kemur niður á afkomendum.ykk-
^ér miklu meiri aðila, ef flutt erui
gannindi ein, framborin af vits-1
j ar bornum og óbornum. Hýggni
Frh. á bls. 11
Á ÞESSU ári eru liðin 100 ár frá
fæðingu þeirra merkishjóna Vil-
borgar Þorsteinsdóttur og Eyjólfs
Eyjólfssonar, Botnum.
Botnar í Meðallandi eru með
afskekktari bæjum þessa lands,
eru hér um bil miðja vegu milli
Meðallandsbyggðarinnar að sunn
an, Skaftártungunnar að norð-
véstan og Út-Síðunnar að norðan..
Bærinn er svo að segja umvafinn
örmum Skaftáreldhraunsins og
stendur uppi á brún eldri og gró-
inna hrauna, sem uppsprettur
koma undan, og stöðulón eru í
kvosum. Er landslagið þar tals-
vert breytilegt og einkennilegt
og hefur eignazt meiri og minni
ítök í öilum, sem þar hafa verið.
Þarna dvöldust með hóp manna
um sig nær hálfrar aldar skeið
hjón þau, sem hér verður minnzt.
Vilborg Þorsteinsdóttir var
fædd að Sandseli í Meðallandi,
23. ágúst 1852. Foreldrar hennar
voru þau hjónin Þórey Jónsdótt-
ir og Þorsteinn Þorgerðarson,
sem lengi bjuggu að Sandseli
(suðurbæ). Vilborg ólst upp í
Sandseli hjá foreldrum sínum, en
fluttist þaðan með þeim tæpra
20 ára að'Melhól (Undirhrauni) í
sömu sveit,. og dvaldizt hún þar
til ársins 1888 eða þar til hún
fluttist með unnusta sínum að
Botnurn. Snemma þótti bera á
alveg sérstakri fórnfýsi, blíðlyndi
og viðkvæmni hjá Vilborgu, enda
mótuðu þær þrjár höfuðdyggðir
allt hennar líf. Hún var vel
greind .og skildi því betur, hvað
það gilti í lífinu að afstýra deil-
um og ójöfnuði milli manna. Orðr
•vör var hún með afbrigðum og
varaði aðra við áfellisdómum um
náungann. Henni varð oft að orði,
ef • hún heyrði einhverjum hall-
mælt: „Gættu að þér að dómfella
ekki aðra, það ber ekki allt upp
á sama daginn.“
Eyjólfur Eyjólfsson var fæddur
að Efri-Ey í Meðallandi 19. des.
1852. Foreldrar hans voru þau
hjónin Guðrún Jónsdóttir og
Eyjólfur Jónsson, sem þá bjuggu
þar í húsmennsku, en munu hafa
flutzt þaðan að Grímsstöðum í
sömu sveit árið 1857.
Innan 20 ára aldurs missti
Evjólfur föður sinn. Hann var
einn í hópi þeirra 26, sem drukkn
uðu í lendingu við Dyrhólaey 20.
marz 1871. Eftir það tók Eyjólfur
við bústjórn hjá móður sinnir þar
til hún brá búi árið 1874. Á þess-
um árum stundaði Eyjólfur sjó-
róðra ýmist þar éystra éða á Suð-
urnesjum, eins og þá var „títt:
Eftir að móðir hans hætti búskap,
var Eyjólfur um nokkurra, ára
skeið þar eystra ýmist vinnumað-
ur eða lausamaður, méðal annars
var hann þá tvö á’r vinnumaður-
í Botnum og mun þá hafa fest
þar huga.
Vorið 1886 fluttist Eyjólfur að
Melhól (Undifhrauni) til þeifra
hjóna Þóreyjar Jónsdóttur og
Þorsteins Þorgerðarsonar. Mun
hann hafa verið þar tvö ár sem
lausamaður, og hófust þá fyrstu
kynni þeirra Eyjólfs og Vilborg-
ar. Eyjóífur var fríður maður,
hvatur í bragði, lágvaxinn. en
þettur á .yelli og þéttur, í lund og
hélt fast á sínum málum. Þótti
það glöggt koma í ljós, þegar
Botnarnir losnuðu úr. ábúð árið
1387 og voru þá mikið eftirsóttir.
Meðál þeirra, sem sóttu um jörð-
ina, var Eyjólfur, svo og tveir
Stórbændur þar í sveit, sem vildu
fá hana fyrir upprekstraland, og
Stóð'úlhböðsmaður þjóðjarða þar
eystra eindregið með þeim. Eyj-
ölfur taldi sig vera beittan órétti
óg brá sér því fótgangandi á síð-
ustu stundu í krappasta skamm-
degi til Reykjavíkur á fund amt-
manns, sem þá var Theodór Jónas
sen, en úrskurðarvaldið var í
hans höndum. Má þó fara nærri
um þá erfiðleika, sem þessu voru
Vilborg Þorsteinsdótíir og Eyjólfur Eyjólfsson.
samfara, þar sem öll vötn voru
óbrúuð. Væntanlega hefur amt-
manni geðjazt að þessu framtaki
Eyjólfs, því að svo fór, að hann
byggði honum Botnana. Var þá
haft eftir umboðsmanni, þegar
hann hafði lesið bréf amtmanns,
er Eyjólfur færði honum, og sá
úrslitin: ,,Já satt er það, „sveltur
sitjandi kráka, en fljúgandi
fær“.“
Er Eyjólfur hafði fengið bygg-
ingu fyrir Botnum, eins og fyrr
getur fóru þau Eyjólfur og Vil-
borg sameiginlega að búa sig und-
ir frðmtiðina og fluttust alfarin
þangað vorið 1888 og giftust þar
árið eftir, 1889. Hófst nú langt
ög blessunarríkt samstarf þeirra
ágætu hjóna starf, sem byriað
var roeð einlægum samhug, en
sára 'íitlum efnum. En skuldlaus
voru þau, enda var það markmíð
Eyjólfs alla tíð að skulda engum
Það var orðtæki hjá honum, ef
einhver bauðst til að lána honum
vörur eða greiða: „Ég vil borga
það strax. „Gleymd er goldin
skujd“.“ Eyjólfur sá um öll við-
skipti utan heimilisins. Húsmóð-
irin lét hann um þau. Verkum
skiptu þau þannig, að maðurinn
fylgdi hverju verki út á við með
hagsýni og dugnaði, en konan
ifinan húss með lipurð og hátt-
prýði.
Húsakynni voru öll í niður-
níðslu í Botnum, er þau komu
þangað, og bættist það því á
frumbýlingana að endurbæta þau,
svoað lifa mætti í þeim að byrja
með. Smám saman komust þau
hjónin í góð efni, og varð heimili j
þeirra hið mesta rausnar- og
myndarheimili þár um slóðir, frá- !
bær reglusemi og snyrtimennska, •
jafnt utan húss sem innan. Hverj
hlutur hafði sinn ákveðna stað,'
svo að aldrei þurfti að leita að
neinu, er.da var það heimili litið
sem eins konar uppeldisskóli þar
í sveit. Þau hjónin veittu öllum
í ríkum mæli, hvort heldur voru
hjú eða gestir, og rnörg máltíðin
var látin af hendi til þeirra, er
liðu skort, en mjög var það al-
mennt á þeim árum, þegar líða
tók á vetur.
Eyjólfur gerði allvíðtækar til-
raunir með ræktun og túnbætur.
Hann mun hafa verið einna
fyrstur manna þar eystra, sem
gerði tilraunir með flæðiengi,
bæði sýtláveitu og uppistöður,
þótt lítill árangur yrði af því,
sökum þess að vatn var þar mjög
gróðurefnasnautt. Einnig kom
hann sér upp safnþró o. fl., er til
þrifnaðar heyrði. Hann var mjög
verklaginn og hlóð allra manna
bezt veggi, hvort heldur var úr
torfi eða grjóti. Hann gerði marg-
víslegar vegabætur um úthaga
(sem mjög eru ógreiðir yfirferð-
ar) og brúaði verstu torfærurnar.
Þótt erfitt væri að afla heyja í
Botnum, var Eyjólfur brátt af-
lögufær þar sem annars staðar.
Það þótti vel af sér vikið, þegar
hann eitt ár lánaði úr hlöðu milli
20—30 hesta, og það af góðri töðu.
Má af því ráða, hvað vel var séð
fyrir öllu.
Það mun hafa verið skömmu
fyrir aldamótin, að Eyjólfur réðst
í að byggja upp að nýju næstum
öll bæjarhúsin og breytti þá alveg
eldra fyrirkomulagi, sem var
mjög óþægilegt; fjósbaðstofa, sem
setið var í, og svo svefnhús ann-
ars staðar, óupphitað. Eftir þessa
breytingu voru þar mestu fyrir-
myndar bæjarhús, á íslenzka vísu,
í beztu röð á þeim tímum. Þessi
húsakynni stóðu óbreytt til árs-
ins 1911, en þá réðst hann í að
breyta aiveg bæjarhúsunum og
reisti þá vandað, járnvarið timb-
u.rhús og sameinaði með því öll
bæjarhús undir eitt þak.
Þau hjónin eignuðust tvö börn,
er bæði komust upp og eru hin
mannvænlegustu. Sonur þeirra er
Eyjóifur hreppstjóri á Hnausum
í Meðallandi, vel greindur og
menntaður maður. Á honum hvíla
nú öll meiri háttar sveitastörf,
og þykir öllu vel borgið, sem
hann tekur að sér.
Dóttir þeirra, Guðrún, bjó um
langt skeið í Botnum, eftir að
foreldrar hennar létu af búskap
árið 1926. Hélt hún við allri sömu
rausn og myndarskap í búrekstr-
inum eftir því, sem aðstæður
leyfðu. Hún var svo lánsöm að
geta annazt foreldra sína til
dauðadags og gerði það með hinni
mestu prýði og stakri fórnfýsi.
Hún dvelst nú á Hesti í Borgar-
íirði.
Auk sinna eigin barna ólu þau
Eyjólfur og Vilborg upp þrjú
önnur börn, og fleiri dvöldust þar
um lengri eða skemmri tíma, því
að jafnan var það svo, að hvert
það ungmenni eða hjú, sem komst
að Botnum, fýsti ekki að fara
þaðan aftur.
Eyjólfur mun hafa verið nálægt
65 ára gamall, er hann varð fyrir
því áfalli að detta og meiðast illa
á hægri öxl. Eftir það var hann
Frh. á bls. 11.