Morgunblaðið - 24.01.1953, Blaðsíða 7

Laugardagur 24. Jan. 1953
MORGUNBLAÐIÐ
Tillögus1 SjálfstæðisRianna í stjÓB'narskrármálinu s
KJÖRDÆ
Ð HLUTF
thugondi uð ufnemu deildnskiptingu
æruvaldið falið opinbenizu ákæranda
FYRIRMÆLI st>órnarskrárinnar
um kosningar og Kjörtiaemaskipun,
er sá hluti hennar, sem mest hef-
ur verið deilt um nú lengi hér
á landi og mörg mismunandi
sjónarmið hljóta að xikja um,
bæð innan Sjálfstæðisflokksins
og utan.
Þegar Alþingi var endurreist
1845 var í fyrstu kosið tii þings-
ins í einmennÍBgskjérdæmum
með meirihluta kosningu og auk
jpess voru 6 konungkjömir þing-
menn. 1874 varð sú. brej'ting á,
að sum kjördæmanna voru gerð (
að tvímenningskjöröæmum, en
meirihl. kosningum haldið eft-
jr sem áður. Þessi skipan, aö kos-
ið skyídi í einmennings eða tví-
menningskjördæmum. með meiri-
hluta kosningu hvttrvetna á land-
inu hélst þangað til eítir setningu
stjórnarskrárinnar 1920. Þá var
ákveðið, að í Reykjavik skyldi
kjósa 4 þingmerm og gerð sú
breyting’ á, að í stað þess, að þeir
væru kosnir meirihhita kosningu,
eins og allstaðar annarsstaðar á
íandinu, voru ákveðnar hér hlut-
fallskosningar. En 1915 var kon-
ungkjörið lagt niðux og i þess
stað tekin upp hlutfallskosning
á 6 þm. um lahd ailt, 3 í. senn.
1933 varð þessi skipun. gerð enn
margbrevttari með því að þing-
mönnum í Reykjavík var fjölg-
að og bætt var við allt að
11 svokölluðum landskjörnum
þingmönnum, er skipt skyldi nið-
ur til jöfnunar á milli þingflokka,
en jafnframt var horfið frá hinu
fyrra landskjöri, og 1942 var enn
foreytt til. og hlutfallskosningar
ákveðnar í tvímenningskjördæm-
um.
MISRÉTTI
Þingmenn nú eru þessvegna
kosnir með fernu mismunandi
móti. Nokkrir eru kosnir meiri-
bluta kosningu í emmennings-
kjördæmum. Aðrir hlutfallskosn-
íngu í tvímenningskjördæmum,
enn aðrir hlutfallskosnhsgu í átt-
rnenriingskjördæmi, þ. e. Reykja -
vik, og loks 11 uppbófcarþing-
xnenn kosnir eftir mjög ilóknum
reglum til jöfnunar milli þing-
flokka.
í þessari skipan, sewv óneit-
anlega hefir mótasfc mjög af
hentistefnu bverju sinni og
þvi að bæta úr aðkallandi
vandræðum, gætir mjög óiíkra
meginreglna, og hun er mcð ,
þeim hætti, að ekki er gerlegt j
að iáta hana stanúa til fram-!
búðar. Það er grcínilegt, að
með hernii er mjeg haJlaö á
suma öðrum til ávimtatgs.
Þeim flokkum, er mest hafa j
fylgi í einmenningskjördæmun-
um, er sköpuð styrkust aðstaða.
Þ-vínæst þeim, er öflugjr eru í
tvimenningskjördæmum, en veik
wst er aðstaða þess, sem rnest
Sylgið hefur í áttmenningskjör-'
dæminu, og þar eru skapaðir
miklir möguleikar tsl myndunar
smáflokka. sem eflast eim við til-
komu uppbótarþingsætanna.
NAUÐSYN A JAFNTÆGI
f ÞJÓDFÉLAGINU
Til þess að auka á þefcta mis-
rétti verður það, að strjálbýlið
hefur hlutfallslega miklu fleiri
þingmenn en þéttbýlið. Að mínu
viti er það raunar sanngjæmt, að
strjálbýiið hafi hlutfaUsIega fleiri
þingipenn en þéttbýlið. Inri verð-
«r sem, sé ekki neitað, að menn í
strjálbýli eiga erfiðara tneð að
fylgja málum sínum eítir og beita
VERMD MAMNRETTIMDÆ
Ni&icHsg ræS^s H|2rst3 Bsrcc-
tssosrar, utanríkisa'ájl Zierra
samtakamætti á margvíslega
vegu heltíur en þeir, sem í þétt-
býli búa. ísland hættir að vera
hið forna ísland, heimkynni sér-
stakrar strjálbýlismennmgar, ef
allir þjsppast saman á einn eða
fáa staði á landinu. Það er þess-
vegna þjóðarnauðsyn að búa
þannig að þeim, sem í strjálbýl-
inu búa, að byggð geti haldist
sem víðast um landið. Slikt er
ekki siður nauðsyn fyrir þéttbýl-
ið en þá, sem búa í dreifð-
um sveitum landsins.
Öruggasta tryggingin fvrir því
er sú, að láta þessa landshluta
halda hæfilegri fulltrúatölu á
Alþingi. En í þessu verður að
vera hóf. Það verður að laga sig
eftir atvikum og ekki dugar að
láta strjálbýlið bera fjöldann í
þéttbýlinu sliku ofurliði, að hags-
munir fjöldans séu fyrir borð
bornir.
Uppbótarþingssétin hafa reynst
illa og allir sjá, hversu fráleitt
það er, að þrjú svo fámenn kjör-
dæmi sem Seyðisfjörður, Austur-
Skaftafellssýsla og Dalir skuli nú
raunverulega hafa 2 þmgmenn
hvert.
BAGKVÆMASTA
ENDURBÓTIN
Eftir f.ð hafa velt fyrir mér
öllum möguleikum tel ég, að
vænlegasta ráðið að þessu sinni
sé. að láta strjálbýlið halda hinni
gömlu fulitrúatölu sinni, en
skipta uppbctarsætunum 11 á
þéttbýlustu staðina.
Miðað við fólksfjölda 1949
mundí þetta verða til þess, að
Reykjavík fengi 16 eða 17 þing-
menn alls, Akureyri 2, Gullbringu
og Kjósarsvsla 2 og Hafnarfjörð-
ur e. t. v. 2.
Auðvitað er þetta ekki full upp-
bót, því að Reykjavík mundi skv.
fjólksfiölda 1949 hafa átt kröfu
á 21 eða 22 þingmönnum. En þetta
er mjög rnikil og úrslita-bót frá
því, sem verið hefur.
Æskilegast væri, ef unnt vrði
að koma sér síðan saman um eitt-
hvað hlutfail, sem ætti að hald-
ast á milli fulltrúaíjölda úr
strjálbýli og þéttbýli. þannig að
kjördæmaskipan vrði öðru hvoru
endurskoðuð í samræmi við það
hiutfall, án þess að til stjórnaí-
skrárbreytinga þurfi að kcma.
Ég játa. að Vandkvæði eru á að
finna siíksn grundvöll, en mikið
er vinnandi til þéss að slikar fast-
ar meginreglur geti skapast, svo
að ekki þurfi á vissu árabili allt
um koll að keyra vegna þeirrar
óhjákvæmilégu endurskoðunar,
sem gera verður öðru hvoi'u á
kjördæmaskipuninni vegna fólks
flutninga í landinu.
Hvað sem um það er, er það að
mínu viti meginatriði um lausn
kjördæmamálsins, að koma sér
fyrst niður á því, hvar eigi að
kjósa þingmennina. þ. e. hversu
marga fulltrúa hvert kjördæmi
skuli hafa. Hitt skiptir í raun og
veru minna máli með hverjum
hætti þeir eru kosnir, og er þá
að sjálfsögðu byggt á því, sem
Sjálfstæðismenn lengst af hafa
lýst sem stefnu sinni, að þeir
væru andvigir einu allsherjar-
kjördæmi um land allt með hlut-
fallskosningum, enda er það
skjótt sagt, að hvað sem um aðra
er, þá er ég slikri skipan alveg
andsnúinn.
SOSNINGAADFERÐIN
VERÐUR AB VERA
HIN SAMA
En ef menn hafa komið sér
saman um, hversu marga þm.
skuli kjósa frá hverjum stað, er
næst að koma sér saman um
kosningaaðferðina. Er þá um að
ræða annaðhvort hlutfallskosn-
ingar eða meirihlutakosningar.
EndalaUst má deila um, hvor
þessara aðferða sé heppilegi'i.
Hitt sýnist mér einsætt. og
reynslan hér staðfestir það, að
sami- háttur verður að vera á um
þessi efni allstaðar á landinu. Það
dugir ekki, að hafa sumsstaðar
meiri hluta kosningar og annars-
staðar hlutfallskosningar, og það
tjáir heldur ekki að hafa kjör-
dæmi þar sem mjög mismunandi
margir eru kosnir. Við skulum
segja, að ef kjósa á í einu kjör-
dæmi með hlutíallskosningu að-
eins tvo menn en í öðru átta, svo
við nefnum ekki sextán eða
sautján menn, þá er alveg greini-
legt, að flokkum er gert mjög
mishátt undir höfði eftir því hvar
þeir eru, eða eiga sitt aðalfylgi.
Smáflokkarnir hafa miklu meiri
möguleika til fýlgis til fulltrúa-
vals, þar sem mjög rnarga full-
trúa á að kjósa hlutfallskosningu
heldur en þar sem þeir eru til-
tölulega fáir. Þessvegna verður
að leggja á það höfuðáherzlu, að
sömu reglur gildi um þetta hvar
sem ei* á landinu.
HLUTFALLSKOSNINGAR
Ef i stjórnmálum væri hægt
að fara eftir alveg tölulegu rétt-
læti og vega á hárnákvæma vog,
hvað hverjum og einum ber, verð
ur ekki um það deilt, að æski-
legast væri að hafa hlutfalls-
kosningar og helst um land allt í
einu kjördæmi.
En eins og ég áður sagði,
mundi hér á landi af þvi leiða
slíka þjóðfélagsröskun og því-
l kt ofurvald þéítbýlisins, að
þjóðfélagið væri í bráðri hættu
með að fara allt úr skorðum.
Mér virðist það því mjog óráð-
legt að hafa þá aðferð hér á
landi.
Reynslan annarsstaðar styð-
ur þá niðurstcðu sterklega.
Fullkomnasta kosningakerfi í
þessa átt hvgg ég. að hafi verið
í Weimar-lýðveldinu þýzka, Sem
sett var á stoín eftir hrun keisara
dæmisins í lok heimsstyrjáldar-
innar 1918. Þar átti hið fullkómna
tölulega réttlæti að ríkja og
tryggja lýðræðislega þróun.
Henni lyktaði meö valdatöku
Hitlers og gereyðingu Þýzkalands
,í heimsstyrjöldinni síðarí, og það
er eftirtektarverður lærdómur,
að Hitler náði völdum og hélt
þeim ætíð á formlega löglegan
hátt. Lýðræðið fært út í slikar
öfgar hafði sem sé sjáift í sér
fólgið banamein sitt. Það for-
dæmi ed þess vegna sist til eftir-
breytni.
Hití er miklu naer, og að
minu viíi engan veginn óað-
gengilegt, að skipta landinu í
nokkur kjördæmi, þar seni
kosnh- væru 4—6 þingmenn
hlutfallskosningum i hverju,
og mundi það þá leiða til þess,
að t. d. Reykjavik þyrfti að
skipta í 3 síík kjördæmi. Því
að ef það væri ekki gert, gætu
smáfiokkar miklu fremur eflst
í Revkjavík en annarsstaðar á
landinu, og er ekkert réttlæti
í slíku.
Allar líkur eru til þess, að slik
skipan mundi skapa mun meira
öryggi fyrir réttlátri skipan þings
ins en nú er, og tel ég engan vafa
á, að með slíku fvrirkomulagi
væri mjög breytt til batnaðar frá
því, sem verið hefir. Hitt er ann-
að mál, að ég sjálfur kýs annan
hátt á, og veit ég þó, að ýmsir
ílokksmanna minna eru mér ó-
sammála í þeim efnum.
EINMENNINGSKJÖRDÆMI
HEPPILEGUST
Þvi Iengur sem ég hefi setið
á þingi og því betur scm ég hefi
virt fyrir mér gang mála hér og
annarsstaðar, þar sem ég hefi
reynt að fylgjast með, er ég sann-
færðari um, að bezta skipanin í
þessum efnum eru einmennings-
kjördæmi með meirihluta kosn-
ingu.
Segja má að vísu, að hlutfalls-
kosningar hafi reynst skaplega á
Norðurlöndum, en víðast hvar
annarsstaðar hafa þær reynst
mjög illa og í þeim löndum,, þar
sem iýðræði hefur staðið lengst
og náð mestum þroska, eins og
í hinum engilsaxnesku löndum,
hafa æt-ið verið meirihluta kosn-
ingar og tillögur um breytingar
á því fyrirkomulagi aldrei náð
almennu fylgi.
P'lest samtök almennings hér
ó landi hafa meirihluta kosningu
um val stjórnentía sinna. Verka-
lýðsfélögin og Alþýðusarnband-
ið hafa með öllu reynst ófáanleg
til þess að taka upp hlutfalls-
kosningar, og er þvi þar borið
við, að of mikil ringulreið og
stjórnleysi mundi leiða aí slíkri
kosningaaðferð.' Gefur það þá
I auga leið af hveriu þeir, sem
standa fastast á móti þessari kosn
! inggaðferð í verkalýðsfélögunúm
vilja einmitt koma henni á og
I viðhalda henni um kosningar ti;
! Albingis.
Eins er um kosningar í sam-
vinnufélögum og flestum öðrum
félagsskap hérlendis. Ef menn
vildú almenht taka upp hlutfalls-
| kosnihgar og einnlg þar, sem þéir
sjálfir 'éru ’stérkastir, væfi skilj-
! anlegt, að þeir vildu •: ihni'g"hnfa
þá sömu aðferð um skiþan Al-
birigís. Hitt er 'nánast' óskiljáh-
| legt, nema um skemmdarverk
sé að ræða, að þeií sém berjast
2
: SI©R
SNIMGU
Alþingis
með hnúum og hnefum á :nóti
hlutfaliskosningum í þeim félags
skap, sem þeir sjálfir hafa ráð-
in í og er annast um, að einmitt
þeir skuli heimta hlutfallskosn-
ingar við skipan sjálfrar löggjaf-
arsamkornu þjóðarinnar.
SAMSTILLTUR MEIRIHLUTI
Á ALÞINGI TRYGGIR
STJÓRNARFARID
Það er að vísu mikilsvert, að
sem fiest sjónarmið komi fram
á Alþingi. Hinu má ekki
gleyma, að ein aðalskylda
þingsins er, að sjá landinu fyr-
ir ríkisstjórn og löggjöf, svo að
stjórnin geti farið skaplega úr
hendi. Þetta verður ekki gert
til frambúðar svo að vcl fari,
nema samstilltur meirihluti sé
að baki ríkisstjórnarinnar á
Alþingi.
Minnihluta stjórn er mesta
neyðarúrræði og samsteypu-
stjórnir eiga að visu stundum
rétt á sér, en eru ekki hollar til
lengdar. Bezta stjórnarfarið verð-
ur, ef við ákveðna er að sak-
ast um það, sem miður fer.
Líklegast er, að svo verði, ef
ákveðinn meii'i hluti er á Alþingi.
Miklu meiri líkur eru fyrir slík-
um meirihluta, ef einmennings-
kjördæmi eru, heldur en ef hlut-
fallskosningum er beitt, hver að-
ferð sem að öðru leyti kann að
vera við þær höfð.
Sumir segja að bæta megi úr
þessum ágalla hlutfallskosninga
með listasamsteypum flokkanna.
Slíkar samsteypur eru þvert á
móti óheppilegar. Hitt eru miklu
eðlilegra, að þeir, sem saman
ætla að vinna. gangi saman í einn
flokk eða semji beinlínis um sam-
eiginleg framboð í tilteknum
kjördæmum eða í heild, svo að
þjóðin geti fyrirfram séð og átt-
að sig á, hvað í boði er og hvað
til stendur.
Það er réít, að litlum flokk-
um er erfiðara um vik þar sem
einmenningskjördæmi cru, en
ef á annað borð er lífskraftur
í þeim þá munu þeir lifa þrátt
fyrir örðuglcika í bili, sbr. t. d.
verkamannaflokkinn brezka,
sem átti mjög örðugt um langa
hríð, einmitt vegna einmenn-
ingskjördæmanna þar í landi,
en er nú orðinn stór og öflug-
ur fiokkur, mjög andvígur
því, affi breyta til um hina
brezku kjördæmaskipun.
Þegar til á að taka á Alþingi
verða smáflokkar að vinna með
öðrum, ef þeir vilja hafa áhrif,
og er þá eðlilegra, að til slíkrar
samvinnu sé stofnað utan þings
með sameiginlegum framboðum.
Með því móti á þjóðin sjálf hæg-
ara um að marka stefnuna og
velja á milli hinna mismunandi
möguleika, sem eru fyrir hendi.
ÖNNUR FLCKKASKIPUN
Ýmsir eru með vangaveltur
yfir því, hvaða flokkur muni
græða á einmenningskjördæm-
um. Alþýðuflokkurinn og komm-
únistar segja nú, dð samkvæmt
þessum tillögum muni Sjálfstæðis
flokknum vera tryggt meirihluta
vald á Alþirigi.
Auðvitað er um enga slíka
tryggingú að ræða.Enn fráleitara
er þó hitt, serh heyrst hefur, að
Framsóknarflokkúrinn rnuni við
þessar tillögur fá rheirihluta.
Aðalaíriðið er þó'ekki, hvaðá
flokkur græðir á þessu í bili. Hitt
c-r víst, að ílokkaskipun mundi
Framhald á bls. 8