Morgunblaðið - 17.03.1954, Qupperneq 7

Miðvikudagur 17. marz 1954
MORGVNBLAÐIÐ
7
Rostand flutti erindi sitt af eldmóði.
Era iiálísnavísiiidln að seil
ast iíin á forboðin svið?
Fransks lífíræðiniurinn iean Rosfand ræöir m
manninn og vísirsdin
JEAN ROSTAND, sonur rithöf-
undarins, Edmonds Rostand, er
meðal þeirra andans manna, sem
hæst ber á í Frakklandi í dag.
Hann er í senn líffræðingur, rit-
höfundur — og siðfræðingur, sem
hefir látið allmikið til sín taka,
að vísu fyrst og fremst sem vís-
indamaður, en vísindagrein hans,
ííffræðin, hefir beint áhuga hans
að öðrum skyldum viðfangsefn-
um svo sem erfðafræði og hinum
flóknu og vandráðnu lögmálum
hennar og hinsvegar að öðrum
óskildari greinum, eins og sið-
fræði og heimspeki. Athuganir
hans og rannsóknir, hugleiðing-
ar og heilabrot hafa haft hið
sama að upphafi og takmarki:
Að öðlast nánari þekkingu og
skilning á hinu torskiljanlega
fyrirbæri, manninum í öllum
hans margbreytileik.
Athuganir hans og niðurstöður
hyggjast á miskunarlausri skarp-
skyggni og raunsæi hins harð-
svíraða vísindamanns, sem engu
þyrmir, en mannþekking hans
og áhugi á manninum og mann-
legum örlögum hefir aflað hon-
um virðingar og að vissu leyti,
vinsælda, sem fáum vísinda-
mönnum hlotnast.
Plann hefir skrifað ýmist í rit-
gerðar- eða skáldsöguformi og
kemur þar viða fram óvægin
ádeila og um leið bölsýni, t. d.
í bókum hans „De la Vanité",
„Le Mariage" og „La Loi des
Riches“.
í aðalverki sínu, „Pensées d’un
Bioiogiste" (Hugleiðingar líf-
fræðings), kemur hann fram sem
talsmaður algerrar eyðingar-
stefnu, sem þó þrátt fyrir allt er
fremur hughreystandi heldur en
hitt, vegna þess með hve miklu
hugrekki hann horfist í augu við
örlögin.
ERINDI SEM VAKTI ATilY.GLI
Jean Rostand stendur nú á
sextugu. Fyrir nokkrum vikum
hélt hann erindi í erindaflokki,
sem Parísarblaðið „Les Nouvelles
Littéraires" hefir skipulagt, nú í
þriðja skiptið. Erindi sitt kallaði
hann „Maðurinn og visindin“.
Blaðið lýsir því hve algerri
þögn hafi slegið á troðíullan
áheyrendasalinn er hinn frægi
vísindamaður gekk inn, aðsóps-
mikill og öruggur í fasi. Hann
hafði á augabragði hernumið at-
hygli áheyrenda — og hann héú
henm ti) þess er hann lauk sið-
asta orðmu.
Aðeins þegar Rostand brá sér
á leik og sagði góða kímnisögu
eða brandara — til bragðbætis
— fóru hláturs- og fagnaðaröld-
ur yfir salinn, sem lægði jafn-
skjótt og þær höfðu risið.
ÖLD FALSVÍSINDA?
„Við lifum á vísindaöld — hóf
ræðumaður upp raustu sína er
hann hafði vart komið sér fyrir
í ræðustólnum — það er stað-
reynd, sem óþarft er að fjölyrða
um og það væri algerlega einskis
nýtt að fara að barma sér yfir
því, að við lifum ekki á „skáld-
skaparöld" — eða „heimspeki-
öld“.
Við gerðum réttara í að varpa
fram þeirri spurningu, hvort
þessi ö)d vísindanna er exki öld
falsvísinda" — lýsti hann yfir í
gáskablandinni alvöru. — Og
Jean Rostand dró upp svo
skemmtilega skopmynd af þess-
um fölsku vísindum, að áheyr-
endur s^epptu sér hvað eftir ann-
að af hlátri, ekki hvað sízt, er
Rostand sagði söguna af unga
blaðamanninum, sem dag einn
stillti sér fyrir framan hann og
spurði:
— Það eruð þér, er það ekki,
sem hafið búið til kálf?
Það er svo langt komið, að fólk
er farið að vænta þess af vís-
indunum, að þau komi daglega
færandi hin furðulegustu krafta-
verk: Að þau láti dverga vaxa,
veki dauða til lífsins. „Við vænt-
um okkur alls af vísindunum ..
jafnvel þess, sem engum hefir
áður dottið í hug“.
NÝIR MÖGULEIKAR
LÍFFRÆÐINNAR
En svikakenningar þeirra
manna — hélt Rostand áfram,
sem gera sér trúgirni annarra að
atvinnu hafa ekki orðið til ann-
ars en að viðurkenna og styrkja
mátt hinna sönnu vísinda. Og
með brennandi móði þess, sem
boðskap hefir að flytja og reynsl-
una hefir að leiðarljósi sýndi
ræðumaðurinn fram á möguleika
þá sem þegar erft fyrir hendi eða
vænta má í nánustu framtíð um
árangur á sviði vísindanna. Lengi
vel var óttast að eðli og bygging
mannsheilans reyndust visindun-
um ofjarl og óyfirstíganlegur
tálmi á uppfinningabraut hinna
leUandi manna. En í dag er svo
komið, að líffræðingar sjá sér
fært að hafa áhrif á erfðir og
eiginleika með aðferðum sem
gear tegundina háða hinu sjálf-
ráða vali
SÉREIGINLEIKI MANNSINS
En við erum enn á mörgum
sviðum fálmandi og óvissir og
„hugsanavélin", sem Appollinaire
talaði um fyrir tæpri hálfri öld
sjáum við enn aðeins í hilling-
um, segir Rostand, sem frá því
fyrsta hefir ákveðið hafnað hug-
myndinni um líkingu hinnar
hugsandi vélar við hugsun „hins
smávaxna mannsheila, sem til er
orðir.n af einni einfaldri frumu
.... maðurinn mun ætíð eiga
einn séreiginleika, sem engum
Frh. á bls. 10.
Hvernig lifðu lundneinamir 1
?
jS'
Úr nýútkominni landnámssögu
íslendinga í Veslurheiml.
Frú Thorstina Walthers,
höfundur bókarinnar
Saga“.
ríkjunum bók, sem fjall-
ar um landnám íslendinga í
Vesturheimi. Höfundur er
vestur-íslenzka konan Thor-
síine Walters. Bókin nefnist
„Modern Sagas“ og er hún án
efa einhver greinarbezta bók
um þetta efni, sem komið hef-
ur út á enska tungu. Banda-
ríkjamenn, sem ritað hafa um
bókina, telja hana mcrkilega
heimild um landnámssögu
Bandaríkjanna.
Bókin er skrifuð af næmum
smekk. Hún sýnir lesandan-
um baráttu frumbyggjanna og
lýsir lífskjörum þeirra óvenju
greinilega. Hér á eftir er kafli
úr bókinni í nokkuð styttri
þýðíngu.
PEMBINA-COUNTY
Pembina-sýsla í norðaustur-
horni Dakota var mikið til ónum-
ið land, þegar íslendingar komu
þangað 1878. Indíánarnir voru
enn um miðja öldina allsráðandi
á sléttunum við Rauðá, en 1870
var farið að leggja járnbrautir
og það gerbreytti landinu á
skömmum tíma.
Þegar íslendingarnir komu til
Pembina voru þeir umkringdir
landnemum af mörgum öðrum
þjóðernum. Þarna voru Norð-
menn, írar, Kanadamenn og Þjóð
verjar. Þarna voru fransk-
kanadískir kynblendingar, sem
héldu sér út af fyrir sig.
MÁLAKUNNÁTTA AF
SKORNUM SKAMMTI
Fyrst í stað áttu íslendingar
ekkert tungumál sameiginlegt uxa, hesta og laudbúnaðarverk-
með nágrönnum sínum. Fáeinir færi. Það er áætlað að aðeins
voru svo heppnir að geta gert sig , fimmti hver eða tíundi hver land-
skiljanlega á dönsku og norsku' nemi hafi átt tæki til að yrkja
og eignuðust því fljótt kunningja . jörðina. Hinir, sem ekki áttu þau,
meðal Skandinava. Þeir komust fengu hjálp þeirra, sem tæki
Altræður Somersel lít-
ur ylir lurinn veg
Miklu belra að lifa nú en í gamfa daga.
brátt að því hve þýðingarmikið
var að læra ensku. En þegar á
allt er litið höfðu íslendingar
fyrst og fremst samskipti við
aðra landa. Samskipti við aðra
var aðallega gegnum verzlun og
sumir ensku kaupmennirnir
lærðu fáein orð í íslenzku, svo
sem „kaffi“, „molasykur“, „falleg
stúlka."
höfðu og urðu þá í staðinn aS
vinna fyrir þá. Það var erfitt
að fá launaða vinnu, því að fólk-
ið allt í kring var fátækt. Nokkr-
ir gengu 360 km suður á bóginn
að leita sér að vinnu. Fyrstu
árin fékkst vinna við járnbraut-
arlagningu kanadísku Kyrrahafs-
járnbrautarinnar. Þeir, sem sátu.
heima yrktu þá jörðina bæði fyr-
ir sjálfa sig og hina, sem faritE
höfðu að leita fjármagns.
Meðal fjölskylda fékk ekki
meira en 100 dollara tekjur á ári
Fyrir það varð að kaupa allar
nauðsynjar. Sujnir eyddu jafnvel
minna en það. Þeir sem átti*
skóg á landareign sinni fengu dá-
litla aukagetu með því að seljít
„Modern við. En það var mjög erfitt verk
mitt í önnum við gripafóðrum
Þeir drógu trjástofnana 20—40*
km á markaðinn, mest með hæg-
fara uxum um ófærur og veg-
leysur og fengu í staðinn kút aff
sýrópi eða hálfan poka af mjöli.
En eftir fjögurra ára hokur
fóru bændur að eignast meiri bú-
skapartæki, akurlöndin tóku aff
stækka og uppskeran að vaxa.
JARÐYRKJA OG
FJÁRSKORTUR
1880 hófu íslendingarnir fyrstu
jarðyrkju sína. Marga skorti
Á ÁTTRÆÐIS-AFMÆLI sínu
talaði hinn heimsfrægi enski rit-
höfundur Somerset Maugham í
brezka útvarpið. Hann lét hugann
reika aftur í tímann og sagði
hlustendum frá þeim breytingum,
sem mest áhrif hafi haft á hann
á hinni löngu ævi, sem hann hef-
ur lifað.
„í dag er ég áttræður. Það er
í sjálfu sér ekki svo merkilegt,
því að nú á dögum nær fólk yfir-
leitt miklu hærri aldri en áður
fyrr. Við heyrum oft getið um
.fólk, sem komið er yfir nírætt og
enn í fullu fjöri. Eina afsökunin,
sem ég get fært fram fyrir því
að koma hingað og tala til ykkar,
er sú, að maður verður ekki átt-
ræður, nema einu sinni á ævinni.
ÞÁ VAR ÓDÝRT AÐ LIFA
Átján ára að aldri, er ég hóf
nám í læknisfræði, hafði véla-
menningin ekki hafið innreið sína
í hið daglega líf mannsins. Þá
hituðu menn hús sín upp með
kolum, lýstu þau upp með gas-
og steinolíulömpum, og baðher-
bergi var svo dýr munaður, að
aðeins hinir rikustu gátu látið
hann eftir sér. í þá daga var ó-
dýrt að lifa. Ég lifði mjög þægi-
)egu lífi, keypti mér nauðsynleg
tæki og skemmti mér töluvert
fyrir þá upphæð, sem nú myndi
hrökkva skammt.
ÍTALÍUFERÐ
Er ég var tvítugur, fór ég ein-
samall til Ítalíu. Ég dvaldist ynd-
islegan mánuð í Florence og heim
sótti einnig marga aðra sögu-
fræga staði. Þessi ferð kostaði
mig 20 sterlingspund, en í stað-
inn fékk ég mörg hundruð punda
virði af ánægju og unaðssemd-
um.
Sem læknanemi starfaði ég í 5
ár við St. Thomas-spitalann. Samt
bafði mig ætíð langað til þess að
verða rithöfundur, og þegar ég
kom heim á kvöldin, fór ég strax
að skrifa eða lesa. Og hamingjan
Ilinn áttræði öldungur
Somerset Maugham.
var með mér. Fyrsta skáldsagan,
sem ég skrifaði var gefin út. Hún
birtist á prenti síðasta árið, sem
ég var við nám, og þremur dög-
um eftir að ég lauk prófi, lagði
ég af stað til Spánar til að læra
spönsku og skrifa nýja bók. Ég
sagði skilið við læknastéttina og
ákvað að gerast rithöfundur. —
Þetta var mikil áhætta, því að ég
veit núna, hve geysilega erfitt það
er að lifa af ritstörfum, og hve
lítil líkindi eru til þess, að mað-
ur nái góðum árangri á þeirri
Framh. á bls. 10.
SKULDIR OG „MORTGAGE"
Búsafurðir gáfu mjög lítinn arðl
á þessum tíma. Markaðsverðið
var lágt. Skefían af hveiti seldist
á 30—50 cent. Beztu nautgripir
á fæti seldust fyrir 2—3 cent
pundið og lifandi svín á 3 til 4
cent pundið. Tylft af eggjum.
seldist fyrir 5—10 cent. Olt
eyðilagðist uppskeran af frost-
um.
íslendingar fengu orð fyrir a£f
vera heiðarlegir og skilvísir. Þa5
hafði þó sina annmarka og al-
varlegar afleiðingar, því að þeir
áttu auðveldara en aðrir meff
að fá lán og kom fyrir suma að
sökkva sér í skuldir. Sumir veð-
settu bú sín til að kaupa þreskj-
vélar og brátt fékk þetta orð
„veð“ eða „Mortgage“ á sig
hræðilegan blæ á heimilum.
margra landsmanna. — Eins ogr
kemur t. d. fram í vísu K. N.:
Drottin lát mig ei deyja
Dakota skuldum frá:
Þótt skömm sé frá að segja
saknar mín einhver þá
ef að vel að þeir gá
máske að margur finni
„Mortgage“ á sálu minni
upprisudeginum á.
FÓRU AÐ ETA „GRAS“
Þegar íslenzku landnemarnir
yfirgáfu föðurland sitt, var þar
lítið um matjurtagarða, e. t. v.
lítið eitt af rófum og kartöflum.
Það var því eðlilegt að íslend-
ingarnir litu matjurtagarða Þjóð-
verjanna, nágranna sinna, lotn-
ingar og girndarauga. Þeir höfðu
aldrei fyrr séð þvílíka grózku.
Móður minni þótti gaman aff
segja frá því, hvernig þýzk ná-
grannakona kenndi henni að-
| rækta sykurrófur, gulrætur og"
allskonar kál. Hún kenndi henni
líka að búa til sultu úr hinum
mörgu berjategundum, sem uxu
villtar í skógunum. En þegar
bróðir mömmu var nýkominn frá
íslandi og mamma bar fyrir hann
lostætan kálrétt, var hann ekk-
ert hrifinn en sagði: — Ég er
eklci kominn til Ameríku til þess
að éta gras.
SAUÐFJÁRRÆKT
íslendingar þóttu snemma góð-
ir fjármenn og tókst að fá góð-
an hagnað af búfjárrækt. Það
leið ekki á löngu þar til sérhver
íslenzkur bóndi átti sauðahjörð.
Slíkt var eðlilegt, þv íað blessuff
sauðkindin hafði heima á íslandi
verið helzta stoðin með því aff
gefa kjöt, mjólk, föt og skófatn-
að. Reykt hangikjöt var mjög
vinsælt og reyking bezta aðferð-
in til að geyma kjötið. Reykhús
var ómissandi á hverjum bæ.
Framh. á bls. 10.