Morgunblaðið - 24.12.1954, Blaðsíða 2

2
MORGUNBLAÐIÐ
Föstudagur 24. des. 1954 ~j
— OEGÐU Okkur fyrst, Agnar,
hvenær heldurðu að þér
hafi dottið í hug að gerast rithöf-
uudur?
,— Mér er það nú ekki vel Ijóst
-— hafi mér nokkurn tíma dottið
það í hug —, en ég varð seint vel
laés, og það hefur kannski haft
sín leyndu áhrif. Hið torsótta býr
alftaf yfir sérstökum töfrum.
— Lastu mikið af skáldskap á
vinglingsárunv þínum?
— Ég forfallaðist talsvert frá
náfm sökum veikinda og þá
leiddi það eins og af sjálfu sér,
að maður lá í skáldsagnalestri.
Las ég þá mikið engilsaxneskar
og rússneskar bókmenntir og
fylgdist með nýjum bókum sem
"bárust í Alþýðubókasafnið, Sher-
v/ood Anderson, Sinclair Lewis
og Ernest Hemingway eru mér
kunnir frá þeim árum.
—■ Og svo léztu innritast í fs-
lenzk fræði, þegar þú komst í
Háskólann?
— Já — það var haustið 1939
aðí ég hóf nám undir handleiðslu
prófessors Sigurðar Nordals. Og
þó að ég hefði ekki mikinn áhuga
á íslenzkum fræðum almennt, þá
urðu mér strax fyrstu bókmennta
fyrirlestrarnir miklar gleðistund-
ir. Seinna stofnuðum við nokkrir
stúdentar leshring, þar sem nýj-
ustu skáldsögur, innlendar og er-
lendar, voru ræddar. Kom pró-
fessor Nordal þar oft til okkar
og spjallaði við okkur, og eru þau
kvöld mér sérlega minnistæð.
Það var á þessum árum, sem
ég sýndi kunningja mínum, Hall-
dóri J. Jónssyni, cand. mag.
fyrstu smásögurnar sem ég gerði,
en bæði þá og jafnan síðan hefur
mér verið mikill fengur að allri
gagnrýni hans — og annarra
þegar hún hefir verið hlutlæg.
Nokkru eftir að ég lauk kandí-
datsprófi árið 1945 byrjaði ég að
leggja drög að skáldsögu sem
raunar breyttist mjög í meðför-
um. Lauk ég við hana haustið
1947 og fékk Ragnari Jónssyni
forstjóra hana til yfirlestrar og
athugunar, en hún lenti í ein-
hverjum hrakningum og kom
ekki aftur í leitirnar fyrr en að
tveimur árum liðnum. Ég hafði
nefnilega verið svo óforsjáll að
taka ekki afrit af sögunni. Síðan
kóm hún út á vegum Helgafells
og heitir Haninn galar tvisvar.
REYKJAVÍKURRÓMAN
Söguvettvangurinn er Reykja-
vík fyrir stríð, þegar borgara-
styrjöldin geisaði á Spáni. Sögu-
lietjan er ungur kaupmannsson-
ur sem heldur, að hann sé að
verða kommúnisti, en allt í upp-
«ldi hans og jafnvel upplagi mæl-
ir gegn því. Sögunni lýkur með
því að hann segir skilið við þær
húgmyndir, en getur þó ekki
gleymt þessum „veikleika“ sín-
utn.
Haustið 1947 hlaut ég kandí-
dátsstyrk hjá British Council og
lagði þá stund á enskar bók-
•menntir við Oxfordháskóla.
Lyaldist ég rúm tvö ár erlendis,
cn úr þeirri reisu kom ég með
slatta af handritum og spannst
sagán Ef sverð þitt er stutt úr
nokkrum hluta þeirra.
Sú saga er látin gerast í Reykja-
vík nokkrum árum eftir stríð.
Annars skiptir söguvettvangur-
irín þar ekki mestu máli, heldur
á sagan fyrst og fremst að vera
lýsing á „situation". Söguhetjan,
Tlilmar Jóhannsson hefur komizt
að því að faðir hans hefur framið
sjáffsmorð, bugaður af samvizku-
kvölum. Markús, sem Hilmar
hafði alltaf litið á sem velgjörð-
armann fjölskyldunnar er sá sem
vélað hefur föður hans og er
þannig í rauninni ábyrgur fyrir
sjálfsmorðinu. Nú ætlar Hilmar
að rísa gegn Markúsi, en hvert á
hann að fara? Hann rekur sig
lljótlega á að barátta hans er
fyi’st og frémst vegin á' pólitíska
MATTHÍAS JOHANNESSEN RÆÐIR VIÐ AGNAR
ÞÓRÐARSON, RITHÖFUND UM NÝTT LEIKRIT O. FL.
iand hafa verið numið á góðæris-
tímabili, en vísindamenn álíta nú
að veðurfar hafi farið kólnandi
upp úr 1400. Og þótt hitastigs-
mismunur sé ekki nema 1—2
gráður að meðaltali, þá geta af-
leiðingarnar orðið örlagaríkar
fyrir búskap við yztu þröm hins
byggilega heims.
Grænlendingar voru bændur,
en gerðu jafnframt út í veiði-
ferðir langt norður í óbyggðir,
þar sem bezt var til fanga. Þar
munu þeir hafa rekizt á skræl-
ingja, en þeirra varð ekki vart
sunnar fyrr en löngu seinna
(kannski fylgt eftir selnum, er
veðurfar kólnaði).
Grávara og rostungstennur
voru helztu útflutningsvörur
Grænlendinga — og mjög verð-
mætar. Er ekki ólíklegt að þeir
hafi oft drepið og rænt skræl-
ingja skinnum líkt og Norðmenn
Lappa, en frásögn Eglu um Þór-
ólf Kveldúlfsson kannast margir
við. Og hafa hvítir menn oft síð-
an komið þannig fram við frum-
stæðar þjóðir, — en sjaldan eða
aldrei staðið jafnilla að vígi og
Grænlendingarnir eftir að heldur
fór að halla undan fæti fyrir
þeim.
í fornum bókum er skrælingj-
um lýst sem svörtum og illilegum
tröllum er sökkvi í jörð niður
sé þeim veitt eftirför og blæðir
ekki, þótt þeir séu slegnir vopn-
um. Hafa skrælingjar sjónhverf-
ingar í frammi, svo að það er
greinilegt að fornmönnum hefur
frá öndverðu staðið stuggur af
fjölkynngi þeirra og fordæðu-
skap.
„EN SUMIR EKKI APTR
KOMNIR .
Flestum heimildum ber þó
saman um að skrælingjar séu
óherskáir og viðmótsþýðir og
kunni ekkert til hernaðar og
samtaka nema þá eftir langvar-
andi kynni af hvítum mönnum.
Þó segir frá því í Gottskálks-
annál 1379 að skrælingjar hafi
herjað á Grænlendinga, drepið
af þeim 18 menn og tekið tvo
sveina og þrælkað.
í Eiríkssögu rauða segir frá því
að það var hallæri mikið í Græn-
landi, „höfðu menn fengit lítit
fang, þeir er í veiðiferðir höfðu
farit, en sumir ekki aptr komnir“.
— Söguritari getur sér ekkert
til, hvort þeir hafi týnt lífi eða
jafnvel lagzt út og gerzt heiðnir
villimenn, eins og skrælingjar,
en af því hefði samfélagi bænd-
anna í Grænlandi og kirkjuvaldi
staðið hinn mesti háski.
Voru mikil víti við því að
samneyta heiðnum tröllum, og
yfirvöldin sem að mestu leyti
voru klerkleg hafa lagt allt kapp
á að ala sem mest á óttanum við
skrælingja. Ein seinasta frásögn-
in sem til er frá Grænlandi
stendur í Hirðstjóraannál, og
segir þar frá því að Steinunn,
dóttir Rafns lögmanns í Löngu-
hlíð (í Hörgárdal) hafi gifzt til
Grænlands Þorgrími Sölvasyni,
en Kolgrímur nokkur komizt yfir
hana með göldrum að lifanda
bónda hennar. Var hann síðan
brenndur eftir dómi, en Síein-
unn var aldrei jöfn á sinni eftir
það og deyði litlu síðar. Skeði
þetta annó 1407, en þremur ár-
um síðar sigldi Þorgrímur Sölva-
son með fleirum í brott af Græn-
landi til Noregs.
Sýnir þessi frásögn hvort-
tveggja í senn: óttann við’ galdra
og vald kirkjunnar. Grænlands-
biskupar voru þá löngu hættir
að sitja í Grænlandi, en höfðu
umboðsmann sinn eða officialis í
Görðum er heimti inn tekjur
biskupsstólsins. — Sömuleiðis
hefur kirkjan haft fyrirkaups-
rétt af skinnum. — En er kemur
fram á 15. öld, eru fáar og óljósar
heimildir til um hag Grænlend-
inga.
Framh. á bís. 14
í VÖK AÐ VERJAST
— Hvað heldurðu um framtíð
skáldsögunnar?
— Skáldsagan nú á tímum á
við ramman reip að draga, þar
sem er við allt blaða- og tíma-
ritaflóðið að keppa, — og þá
kannski framar öllu kvikmynda-
húsín.'
Hvalseyjarkirkja í Eystri-byggð (nú Julianehaab og umhverfi);
hún er steinlímd, en á íslandi eru engin slík hús eða húsarústir
til frá kaþólskum
Á 12. öld voru 11 kirkjur í Eystribyggð auk dómkirkjunar i
Görðum og 190 bæir. í Vestribyggð voru 4 kirkjur og 90 bæir.
vog. Er þar sem hann er alger-
lega áhugalaus um stjórnmál og
þjóðfélagsefni, er hann athvarfs-
laus. Réttlætið er háð pólitískum
sjónarmiðum á báða bóga, og
maður einstaklingshyggjunnar er
dæmdur úr leik ef hann vill ekki
Agnar Þórðarson.
verða leiksoppur pólitískra afla,
þegar hann kemur fram með
vandamál sín.
LESENDUR EIGA AÐ DÆMA
OG DRAGA SJÁLFIR
ÁLYKTANIR
— Það felst því ekki beinlínis
neinn sérstakur boðskapur í þess-
um skáldsögum þínum? — Hvað
mundirðu vilja segja okkur um
það?
— Nei — ég reyni yfirleitt að
vera eins hlutlægur og unnt er
til þess að lesandinn geti sjálfur
dregið sínar ályktanir ótruflað-
ur af sjónarmiðum höfundarins.
Það er ekki rithöfundarins að
dæma, heldur aðeins að sýna
hvernig hlutirnir og mannlífið
kemur honum fyrir sjónir — en
vitanlega felst ákveðið viðhorf í
því öllu. Að þessu leyti er Leo
Tolstoy óviðjafnanlegur meistari.
Hann sýnir mannfólkið í stór-
lyndi eða breyskleiga, en forðast
að dæma það nema að því leyti
sem örlög þess sjálfs og lífið
kveða sinn dóm upp yfir því.
Fólk fer heldur í bíó en að
sitja heima og lesa skáldsögu. —
En góð skáldsaga hlýtur þó allt-
af að eiga erindi til hugsandi
manna, og á ég þar við að „góð
skóldsaga" þurfi ekki endilega
að vera skemmtileg, heldur að
hún varpi að einhverju leyti nýju
ljósi yfir þær aðstæður sem við
lifum við — jafnvel þótt hún
kunni að gerast á öðrum tímum,
eins og t. a. m. Barrabas eftir
Par Lagerkvist. Höfundar verða
fyrst og frerhst að glíma við sam-
tíð sína, af því að það er lífið
sem þeir þekkja, en um líf á öðr-
um tímum hljóta þeir að verða
að læra að mestu leyti af lestri
bóka.
Ekki svo að skilja að höfundar
megi ekki læra af öðrum bókum,
ef þeir forðast að endurtaka það
sem aðrir hafa séð og lýst á und-
an þeim, en nota verk annarra
höfunda til að skerpa sjón sína
á því sem þeir sjálfir hafa kynnzt
eða komið auga á, og mætti
þannig e. t. v. segja, að Maxim
Gorkí hafi vakið athygli Halldórs
Laxness á hinni íslenzku stúlku
Sölku Völku, svo að dæmi sé
tekið. — Á þann hátt geta miklar
bókmenntir skapgzt.
ORÐSINS
„BYGGINGARLIST“
— Hvenær fórstu svo að snúa
þér að leikritagerð, Agnar?
— Á stúdentsárunum var ég
talsvert handgenginn verkum
Eugene O’Neills, en þó las ég þau
fyrst og fremst sem bókmenntir,
enda hafa ýmsir leikritagagnrýn-
endur legið honum á hálsi fyrir
að hann væri of „litterer". Mér
datt þá aldrei í hug að skrifa
leikrit, en vorið 1950 dvaldist ég
í Englandi og sótti þá talsvert
leikhús. Býrjaði ég þar að leggja
drög að leikritinu Þeir koma í
haust.
Skriíaði ég margar gerðir sem
allar lentu í pappírskörfunni, —
en lærði hins vegar ýmislegt af
reynslunni. Hef ég og fræðzt af
ýmsum leikfróðum mönnum um
byggingu leikrita, t. d. þegið góð-
ar bendingar frá Gunnari R. Han-
sen leikstjóra. — Skáldsagnahöf-
undar vara sig oft og tíðum ekki
á því, hvað leikritagerð er mikil
byggingarlist og ströng í formi
— og það sem getur gefið bók-
menntum gildi, getur hæglega
orðið til lýta í leikriti. Smósagan
stendur að þessu leyti miklu nær
leikritum en skáldsagan, og eru
ýmsir af kunnustu leikritahöf-
undum síðari tíma jafnframt
þekktir fyrir smásögur sínar, svo
sem Tsékoff og Sommerset Maug
ham.
— Hvenær Iaukstu svo við Þeir
koma í haust?
— Ég hafði gengið frá leikrit-
inu vorið 1952 og gerði þá samn-
ing um sýningarrétt á því við
þjóðleikhússtjóra, en þá rétt
skömmu síðar kom Davíð skáld
Stefánsson fram með leikrit sitt,
Landið gleymda, sem gerist sömu-
leiðis í Grænlandi, eins og lcunn-
ugt er, og því var ákveðið að
fresta sýningum á mínu leikriti
um sinn.
UM „ÍSLENZKA“ GRÆN-
LENDINGA
SÖGULEGUR BAKHJARL
— En þau fjalla annars um
óskyld efni----
— Já — Þeir koma í haust
fjallar eingöngu um Grænlend-
inga — eða íslendinga í Græn-
landi, eins og mörgum er tamt
að kalla þá, þó að þeir byggju
einar fimm aldir í öðru landi.
— Hvað viltu segja lesendum
blaðsins um efni þess?
— Leikritið er að miklu leyti
„persónudrama“, þótt það fjalli
að nokkru leyti um örlög Græn-
lendinga, er þeir liðu undir lok
á 15. öld eða þar um bil.
— Ég styðst að ýmsu leyti við
sagnfræðilega vitneskju, en hef
þó tiltölulega frjálsar hendur,
enda veit nú enginn um seinustu
æviár þeirra. Get ég drepið hér
á nokkur atriði er ég hafði til
hliðsjónar, þegar ég setti leikritið
saman.
Grænland virðist eins og ís-
AGNAR ÞÓRÐARSON er sá rithöfundur yngri kynslóðar-
innar hér á landi, sem einna mest má af vænta í fram-
tíðinni. Einkum hefur hann getið sér gott orð fyrir hin ágætu
útvarpsleikrit sín, en auk þess hefur hann sent frá sér tvær
skáldsögur, scm hlotið hafa ágætar viðtökur, enda sérstæðar
um margt og allóvanalegar í íslcnzkri skáldsagnagerð; eru
þær t. d. ekki eins staðbundnar hér á landi, ef svo mætti
að orði komast, eins og skáldsögur margra annarra höfunda
— þær gætu gerzt næstum í hvaða landi heims sem er.
■jfc- Agnar Þórðarson er maður 37 ára að aldri. Hann er
cand. mag. í íslenzkum fræðum frá Háskóla íslands og naut
þar bókmcnntakennslu undir handleiðslu próf. Sigurðar
Nordals sendiherra. Nú starfar hann sem bókavörður í
Landsbókasafninu. — Agnar er sonur hjónanna Þórðar
hcitins Sveinssonar yfirlæknis á Kleppi og konu hans, Ellen
Sveinsson.
■jf Ritverk: — Haninn galar tvisvar (1949), Ef sverð þitt
er stutt (1953), þrjú óútgefin útvarpsleikrit, Förin til
Brasilíu, Spretthlauparinn og Andri, auk nokkurra smá-
sagna. — í næsta mánuði verður svo frumsýnt i fyrsta sinn
leikrit eftir Agnar, ÞEIR KOMA í HAUST — og vegna þess
mikla atburðar á rithöfundaferli hans hitti ég hann að máli
nú fyrir skömmu.