Morgunblaðið - 06.10.1955, Blaðsíða 15

Fimmtudagur 6. okt. 1955
MORGUNBLAÐJ9
31 ,
Kristmann Gubmundsson skrifar um
Bók Jónasar Jónssonar
Saga íslendinga, áttunda
bindi. Xímabilið 1830—
1874. Fyrri hluti. Eftir
Jónas Jónsson frá Hriflu.
Menntamálaráð og Þjóð-
vinafélag.
KUNNARA er en frá þurfi að
segja að Jónas Jónsson frá
Hriflu er rithöfundur góður, en
hvergi hygg ég það koma betur
fram en í þessari bók. Hvort
hann er að sama skapi góður
sagnfræðingur verða sérfræðing-
árnir í þeirri grein að dæma um.
Hitt er víst, að flest, er hann
segir frá, verður lesandanum lif-
andi og minnisstætt, — og það
er sá kostur er venjulega kveður
á um vinsældir og langlífi bóka.
Verkið hefst á formála, sem
kemur víða við og er bæði fróð-
legur og skemmtilegur. Rekur
höf. þar tildrög bókarinnar og
skírir nokkuð tilgang hennar. —
Segir hann þar svo, m.a.:
„Það má segja, að í tíð núlif-
andi manna hafi rifnað fortjald
þjóðlegrar menningar í tvo hluti.
Annars vegar stendur hin verk-
lega menning með miklum blóma,
svo að lofsvert er um að heyra og
frá að segja. Hins vegar vofir
andleg hrörnun yfir þjóðinni
bæði í sögu og skáldskap. And-
leg og verkleg menning verða að
fylgjast að, ef ekki á að koma
til slysa.----Þegar íslending-
ar glata bókmenntaþekkingunni,
eru þeir hættir að vera þjóð, en
hafa breytzt í litlausan dropa í
þjóðahafinu.
— — Eitthvert átakanlegasta
dæmi sem til er um sagnamátt
þjóðarinnar, er sú staðreynd, að
í mannfélagshallærinu á 17. öld
undir einokun og ainveldi, fundu
lærdómsmenn nokkuð af prent-
uðu og rituðu máli svo að segja
í hverju býli. Þar voru hinar dýr-
mætu skinnbækur, einstakar sög-
ur, ritaðar á skinn eða pappír,
og mikill fjöldi annara ritaðra
heimilda. Þúsundir manna höfðu
öld eftir öld unnið að þessari
bókiðju, rithöfundar, skrifarar
og afskrifarar. Þessi fágætu verð-
mæti voru geymd og gerð að
uppsprettu andlegs lífs, sem
bregður ævarandi bjarma yfir
nafn og sögu íslenzku þjóðarinn-
ar. En furðuleg væru forlög ís-
lendinga, ef þeir létu andlega
lífið í landinu visna og fölna,
þegar þeir hafa öðlast fullt
frelsi, fjárhagslegt sjálfstæði,
stunda margháttuð menningar-
störf og hafa til þess hundrað-
falt betri aðstöðu heldur en for-
feður þeirra á dögum Arngrims
lærða og Árna Magnússonar. Við-
reisn sagnmenningar íslendinga
verður að hefjast með því, að
söguefnið verði borið fyrir börn,
ungmenni og aldrað fólk í því
formi að það veki áhuga og gleði
tilheyrenda og lesenda.----Ný
tækni kemur hér til aðstoðar,
bæði leiklist og kvikmyndir, en
bezt munu þó gefast hin fornu
verðmæti í persónusögu, sem er
skrifuð, sögð og lesin.
Næst mun tímabært að víkja
nokkrum orðum að tækni ís-
lenzkrar sagnaritunar. Þar er um
þrjár mismunandi aðferðir að
ræða. Fyrst vinnubrögð manna,
sem eru bæði vísindamenn og
listamenn. Þeir samræma heim-
ildakönnun og mikla rithöfund-
arsnilld. í öðru lagi fræðimenn,
sém safna, skíra og gefa út heim-
ildir. í þriðja lagi rithöfundar og
skáld, sem taka við heimildunum
frá annálahöfundum og fræði-
mönnum og ummynda söguefnið
svo að það vekur varanlega eftir-
tekt og áhuga tilheyrenda og les-
enda. í fyrstu röð er Snorri
Sturluson einn^ af þekktum og
nafngreindum íslendingum. Hjá
honum gætir sívakandi áhuga
fyrir heimildum þeim, s'etn hann
aflar sér og notar í undirstöðu
sagnarita sinna, en jafnframt er
ritsnilld hans og stílgáfa svo full-
komin, að rit hans eru ný og
fersk fyrir hverja kynslóð, sem
skilur íslenzka tungu‘!.
Skilgreining höf. á hinni
þrennskonar sagnaritun er mjög
svo athyglisverð, — og skemmti-
legt dæmið um Gunnlaug orms-
tungu og Emil Nielsen! — Það er
rétt að margar sagnfræðibækur
„bíða betri tíma ólesnar og ó-
hreifðar í hillum bókamanna“,
eins og hann kemst að orði. Og
sjálfur hefur hann bersýnilega
ekki ætlað að brenna sig á því
soðinu. Það kemur þegar glöggt
fram í kaflanum „Einvaldskon-
ungar og einvaldsstjórn11, en þar
rekur hann sögu einveldisins í
Danmörku, með hliðsjón af sögu
Jónas Jónsson.
annara Evrópulanda. Er þáttur
þessi ágæta vel saminn og
skemmtilegur aflestrar. frásögn-
in svo góð, að hún hlýtur að
vekja aðdáun. Síðan vikur höf.
að einstökum valdamönnum
dönskum, á árunum 1830—1874,
og lýsir viðhorfi beirra til ís-
landsmála, en upphefur þvínæst
Islandssöguna í kaflanum:
„Kirkjumál", sem og er lystilega
saminn. Þá er langur þáttur um
skólamál tímabilsins, einkar fróð-
legur. En allt miðbik þessa
bindis fjallar um bókmenntir og
listir, 144 bls. og hefst á Bjarna
Thorarensen. Þar ér miklum
fróðleik saman safnað, um skáld-
in og verk þeirra, og svo vel fram
reiddur, að engum mun leiðast
lesturinn. Hin frábæra frásagn-
argáfa höfundarins segir þar til
stn á hverri blaðsíðu. Beztir eru,
ef til vill, þættirnir um albýðu-
skáldin, og hefur þeim naumast
verið gerð betri skil áður, en all-
ir eru þættirnir góðir og læsi-
legir í bezta máta. Er þessi kafli
bókarinnar yfirtaks vel fallinn
! til notkunar í skólum, — sem og
raunar bókin öll, — því höf. læt-
ur dáindis vel að ná athygli les-
andans og mál hans festist í
minni.
,,Þá er kaflinn: „Vísindi og
listir", sem hefst á Sveinbirni
Egilssyni. í honum eru stuttar
æfisögur ýmsra helztu manna
þess tímabils er bókin nær yfir,
þar á meðal Jóns Sigurðssonar,
Björns Gunnlaugssonar, Konráðs
Gíslasonar, Guðbrandar Vigfús-
sonar, Vilhjálms Fir.sen, Sigurð-
ar ‘Guðmundssonar og fleiri. —
Sýna þær allar hinn ágæta frá-
sagnarhæfileika höfundarins. —
Þótt stiklað sé á stóru og efninu
þjappað saman, eru bættirnir
ljóst og skilmerkilegt yfirlit yfir
æfi og störf þessara manna og
gefa um þá góða hugmynd. —
„Hið bezta er kvæðið flutt“ kem-
ur lesandanum oft í hug, — t.d.
mun mörgum verða minnisstæð
lýsingin á Fjölnismönnum. og
Jóni Sigurðssyni, sem höf. á þó
bersýnilega eftir að gera meiri
skil í síðari hluta bókarinnar. —
Höf. tekst alltaf, og stundum frá-
bærlega, að ná því marki. sem
hann hefur sett sér með bókinni:
að gera mannlega þá persónu-
leika, er hann lýsir, en ná jafn-
framt því sögulega og æfintýra-
írá Hriflu
lega í lífi þeirra, því sem lyftir
þeim yfir fjöldann. En slík vinnu-
brögð eru vissulega ekki á ann-
ara færi en hinna beztu rithöf-
unda.
Síðasti kafli bókarinnar nefn-
ist: „Blöð og tímarit", og er stór-
fróðlegt yfirlit yfir þann hluta
menningarsögu okkar á tímabil-
inu, sem bókin nær yfir. Eru þar
æfiþættir ýmsra merkra manna,
svo sem Baldvins Einarssonar,
Þórðar Sveinbjörnssonar, Árna
Helgasonar, Tómasar Sæmunds-
sonar, Ólafs Sivertsen, Eiríks
Kúld, Brynjólfs Benediktssonar,
Sveinbjörns Hallgrímssonar, Jóns
Guðmundss., Benedikts Sveins-
sonar, Jóns Ólafssonar, Páls Mel-
sted og fleiri. Er saga Tómasar
Sæmundssonar kannski bezt rit-
uð, en margt fleira með prýði,
þar á meðal kaflinn um blaða-
mennsku Jóns Sigurðssonar. —
Miklu efni er þarna þjappað sam-
an í ljósa og læsilega heild.
Jónas Jónsson mun hljóta þær
þakkir fyrir þessa ágætu bók, að
hún verður lesin af þjóðinni
allri. — Ætli það séu ekki beztu
ritlaunin, þegar öllu er á botn-
inn hvolft?
Sænskur stúdent ritar
um nútíma íslenzku
Xvennasíða
dæmisljósmóður bess staðar er
ég ætlaði til og tók hún þá á
móti mér og greiddi götu mína
á alla lund, taldi það skyldu sína,
þar sem ég var einnig ljósmóðir.
GOTT SAMSTARF EINNIG
í DREIFBÝLINU
Ég hélt fyrst að hið góða sam-
starf milli ljósmæðra í Finnlandi
væri aðeins í þéttbýlustu byggð-
arlögunum. En ég sannfærðist um
hið gagnstæða þegar ég kom til
Rovenemi í Lapplandi, þar sem
formaður ljósmæðrafélagsins á
staðnum tók á móti mér og sýndi
mér mikla alúð og vináttu. Hún
sýndi mér allt sem mig langaði
til að sjá og fræddi mig um
margt.
SMÁBÆRINN
TIL FYRIRMYNDAR
Þessi tiltölulega smái bær, sem
hefur risið algjörlega upp frá
stríðslokum er til fyrirmyndar á
mörgum sviðum.
Þar er sjúkrahús, fæðingar-
deild, barnasjúkrahús og
lieilsuverndarstöð fyrir barns-
hafandi konur, sem einnig eru
látnar koma til rannsóknar 6
vikum eftir að þser hafa fætt
barn. Bamaskoðun er einnig
í þessu húsi og ekki má
gleyma því að í þessari litlu
borg er sérstakt heimili fyrir
ógiftar mæður.
Skammt frá Rovenemi er ný-
byggt stórt og vandað berklahæli
og hefur það komið í góðar þarf-
ir, því berklar eru mjög út-
breiddir í Finnlandi, sérstaklega
í norðurhluta landsins.
GÖFUGT STARF
Formenn ljósmæðrafélaga
hinna ýmsu byggðarlaga Finn-
lands hafa allgóða yfirsýn yfir
störf ljósmæðranna, sem senda
þeim mánaðarlega skýrslur.
Þessi orð verða nú ekki lengri
að sinni, en munum það, kæru
Ijósmæður, að starf okkar er göf-
ugt og gleðiríkt ekki sízt ef við
berum gæfu til að vinna saman
og styrkja hver aðra.
Magnea Guðmundsdóttir.
VINSÆL.4STA GÓLFBÓNIÐ
VESTAN HAFS OG AUSTAN
<2 s* s*-';
lleildsölubirgðir:
O, JÖHNSON & K.AABER H.F.
EFTIRFARANDI grein ritar
fil. mag. Thorsten Andersson
um nútímaíslenzku og töku-
orðin. Hann dvaldist hér s.l.
ár á styrk við íslenzkurann-
sóknir. — Rannsakaði hann
einkum gælunöfn í íslenzku.
Thorsten Andersson er frá
Uppsalaháskóla og hélt hann
nýlega þangað aftur.
ÍSLENZKT mál er nú á dögum á
tímabili gagngerra breytinga. —
Mér skilst svo eftir hálfs árs dvöl
hér á landi.
Nýjar vörur og ný heiti koma
í stríðum straumum inn í landið.
Á auglýsingasíðum blaðanna
mora tökuorð: appelsínur, jeppi,
nælon, næloncrepe, orlon, perlon,
storesefni, tweed (stundum skrif-
að tvíd) c. s. frv. Og af Ameríku-
mönnum læra íslendingar hitt og
annað. Heilsunarorðið „halló“ er
að minnsta kosti að verða rótfast.
Krakkarnir í Reykjavík segja
„halló“, og næsti ættliður mun
máske tala um tíma þann, þegar
menn heilsuðust með „komdu
sæll“ og „sæll vertu“.
í nútímamálinu í Svíþjóð höf-
um við líka mörg tökuorð, mest
ensk, og hreinyrðismenn þar and-
varpa og stynja, og þá langar til
þess að lifa á íslandi sem þeim
sýnist vera hið fyrirheitna land
málvandarinnar. Enda eru þeir
í meiri vandræðum en embættis-
bræður þeirra á íslandi. Myndun
nýyrða kemur varla fyrir hjá
okkur. Mig og — held ég — flesta
útlendinga furðar á, að íslenzkir
málfræðingar geta leitt í venju
svo mörg nýyrði. Þvílíkt þekki
ég ekki frá öðrum málum. En
þetta er, sem við segjum á
sænsku „tveeggat svard“ (þ. e.
tvíeggjað sverð). Nýyrðasmiðir
geta sjálfir skemmt málefni sitt.
„Það er ekki gott mál“, hef ég
oft heyrt íslendinga segja Það er
ekki gott mál að segja t.d. komp-
ás, mótor. „En allir segja það“,
segi ég. „Ja, við segjum það, en
það er ekki fínt að skrifa það“.
En þetta er hættulegt. Það er
eins og Jón Helgason leggur
áherzlu á í ritgerð sinni „Hrein
íslenzka og miður hrein“ (í:
Sprákvárd. Skrifter utgivna av
Námnden för svensk sprákvárd
11), bls. 108, „einn annmarki
hreintungustefnunnar að bókmáli
og talmáli hættir til að gliðna
sundur, og bókmálið hneigist til
að verða að sparimáli með sér-
stöku orðavali“.
Og enn fremur finnst mér, að
málið verði ríkara, þ e.a.s. að við
fáum betri möguleika að komast
að orði, ef við færumst ekki bein-
hart undan því að lána heiti frá
erlendum þjóðum. Mér finnast
tökuorð góð, nefnilega ef þau eru
orð hugtaka, sem mál okkar á
ekki orð yfir. T d. sagnorðið
„sublimera“, sem í bókinni „Ný-
yrði I, dr. Sveinn Bergsveinsson
tók saman“, er þýtt með „göfga“.
Göfga heitir á sænsku „förádla",
og náttúrlega gætum við sagt
„förádla" í staðinn fyrir „subli-
mera“. En „förádla** þýðir svo
mikið annað; við „förádlum“ dýr,
tré, ull o. s. frv. En „sublimera“
þýðir „sublimera“ og ekkert ann-
að og er því betur fallið til þess
að láta í ljós, hvað við viljum
segja. En náttúrlega finnst mér
hlægilegt að kalla sokkabúð
„strump-bar“, sem kemur fvrir
í Svíþjóð nú á dögum. „Bar“ þýð-
ir annars einskonar veitingastað-
ur. —
En það er sjálfsagt auðveldara
að taka inn útlend orð í sænsk-
una, af því að við höfum ekki
eins vandasöm beygingarkerfi og
íslenzkan. Það er erfitt að taka
bæði inn útlend heiti og hafa
gömlu beygingarnar óbreyttar.
Beygingarkerfi annara norður-
landamála forust vegna hinnar
lágþýzku innrásar á miðöldunum.
En íslenzkan er betur vígbúin.
Við höfðum enga málvöndun þá.
Það er þó til tákn sundurlið-
unar í nútímaíslenzku, að
minnsta kosti í mannanöfnum,
sem ég er að rannsaka. í íslenzk-
unni eru, sem alkunna er, mörg
kvennagælunöfn til, sem enda á
-ý, -í, t.d. Addý, Maggý, Dídí,
Kiddí. Hvernig á að beygja þau?
Ég hef spurt marga íslendinga
um það. Sumir vilja alls ekki
beygja þau (hér er, um, frá, til
Kiddí, Dídi), aðrir vilja að
minnsta kosti hafa -jar í eignar-
falli. Stefán Einarsson segir í
málfræðibókinni „Icelandic“, að
slík nöfn séu óbeygjanleg. Það
segir hann líka um Lóló, en aðrir
segja „til Lólóar“.
Ég hef heyrt marga íslendinga,
sem elska mál sitt, bera sig upp
um, að foreldrar láta skíra böm
sín nöfnum, sem eru ekki íslénzk.
Prestar —• stendur þar í lögum —
eiga að neita að skíra börn nöfri-
um, sem eru ekki íslenzk. En það
liggur í augum uppi, að þeir gera
það ekki. Nafnið Pearl — sem ég
hef fundið á skírnarvottorði ‘í
Hagstofunni — finnst mér varla
rétt að lögum íslenzkrar tungu.
Hvernig á að beygja það? Og
hvernig á að bera það fram?
Menn hafa óttazt, að íslenzkt
mál, sem er talað af svo lítilM
þjóð, mundi farast vegna úf-
lendra áhrifa. Ég held ekki, að
það sé hættulegt. Það seih
hættulegt er — held ég — ekki
nýju orðin, sem koma inn í málið.
Gömul tökuorð, eins og biskup,
kirkja, eru nú á dögum talin góð
íslenzk orð, og bíll og sígaretta
munu bráðlega vera það líka. En
hættulegt er, að beygingarkerfi
geta fallið í sundur.
Ef menn vita ekki, hvernig
þeir eiga að beygja orðin, þá rifn
ar skrauthýsið. — Málvöndunin
ætti ekki aðeins að vinna að þvi
að gera nýyrði, heldur að minnsta
kosti jafnmikið að því að taka
tökuorðin að sér, gefa þeim hæfi-
legt form og kenna börnum í
skólum, hvernig þau eiga að
skrifa og beygja nýju orðin, sem
þau heyra hvern dag.
SjáKsafgreiðsiu-
venlanir - auglýst
eftir nýyrði
FJÓRAR sjálfsafgreiðslu-mat-
vöruverzlanir verða opnaðar hér
á landi síðar í haust, og eru þær
á vegum Sambands íslenzkra
samvinnufélaga og þriggja kaup-
félaga, á Akureyri, Selfossi og
í Hafnarfirði. Þar sem þetta
verða fyrstu, fullkomnu sjálfs-
afgreiðsluverzlanir í landinu og
fleiri munu' á eftir koma, þykir
vanta gott nýyrði í íslenzkt mál
fyrir slíka gerð verzlana. Hef-
ur SÍS því ákveðið að efna til
samkeppni um slíkt nýyrði og
veita 5.000 krónur fyrir beztu
tillöguna.
Sjálfsafgreiðsluformið hefur að
vísu verið notað í ýmsum grein-
um sérverzlana hér á landi um
nokkurt árabil, og eru til dæmis
flestar bókaverzlanir og sumar
smávöruverzlanir byggðar að
nokkru leyti á þessari skipan.
En með matvöruverzlunum þess-
um verður hin nýja skipan reynd
í fyrsta sinn í sinni réttu mynd:
fólk mun geta gengið að öllum
vörum verzlananna og valið
sjálft það, sem því þóknast, en
vörunum verður pakkað inn og
þær greiddar við eitt eða fleiri
afgreiðsluborð við útgöngudyr.
Kaupfélögin og STS hafa und-
irbúið þessar nýju verzlanir
vandlega og fengið 'hingað til
lands færustu sérfræðinga á sviði
sjálfsafgreiðsluverzlána í Dan-
mörku og Svíþjóð, auk þess sem
forstöðumenn allra hinna nýju
verzlana hafa dvalizt erlendis og
kynnt sér rekstur slíkra verzl-
ana.
Tillögur um nýyrði fyrir sjálfs-
afgreiðsluverzlanir ber að senda
til Fræðsludeildar SÍS fyrir 1.
nóvember n. k. (Frá SÍS).