Morgunblaðið - 10.12.1955, Side 13

Laugardagur 10. des. 1955
HORGL N Bt AÐIB
29
Béitdi og timbnrmaðnr, I. bindi nf ævisögu
Tryggvn Gunnarssonnr eftir Þorkel Jóhannesson
Bókaútgáfa Menningarsjóðs,
Reykjavík 1955, 482-|-8 bls.
ÞETTA er upphaf sögu athafna-
mesta mannsins í athafnalífi ís-
lenzku bjóðarinnar á öldinni sem
leið, fvrsta bindi af þremur, er
segja eiga sögu hans alla.
Efni bókarinnar verður á a-:
veldastan hátt rakið með þ í
að telja upp kafla hennar og gei •
aðalefnis þeirra. Fyrsti kaflinn
-heitir Saga í reifum, segir frá
ætt Tryggva Gunnarssonar, en
-einkum foreldrum hans. Annar
-kaflinn heitir Árið 1835 og lýsir
'ástandi íslenzks þjóðlífs árið, sem
-Tryggvi fæddist. í þriðja og
fjórða kafla, Laufás og í föður-
-garði, segir frá uppvexti Tryggva
og trésmíðanámi hans. í fimmta
'kafla, Timburmaður og lausa-
'maðar, segir frá fyrstu árunum,
er hann var sjálfs sín norður í
Laufási og á Hálsi í Fnjóskadal.
í sjötta og sjöunda kafla, Samtök
um verzlunarmál o. fl. og Suður-
förin 1858, segir frá fyrstu verzl-
unarsamtökum Þingeyinga og
frægðarför Tryggva, er hann 22
ára að aldri fer til Reykjavíkur
í umboði bænda í innsveitum
Þingeyjarsýslu, gerir verzlunar-
saminga við kaupmenn í Reykja-
vík, snýr síðan heim, til að safna
gjaldeyrisvöru ,aðallega hákarla
lýsi, ull og æðardún, og siglir
síðan með hann ásamt jafnaldta
sínum Jóni Loftssyni skipstjóra
'í Grenivík til Reykjavíkur, kem-
'ur þaðan aftur með hlaðna skútu
margvíslegs erlends varnings
norður til Eyjafjarðar, og leysir
með því bændurnar úr herkvíi
kaupmannanna á Akureyri. í átt-
unda kafla, Hákarlamenn, er sagt
-frá hákarlaveiðunum við Eyja-
fjörð og þátttöku Tryggva í há-
karlaútgerðinni. í níunda og
þrettánda kafla, Á Hallgilsstöð-
um I og II, er sagt frá búskap
Tryggva i Fnjóskadal 1859—1870.
í tíunda kafla, Utanförin 1863—
64, er frá því sagt, er Tryggvi
fer til Kaupmannahafnar til að
leita konu sinni lækninga, kemst
j náið vináttusamband við Jón
Sigurðsson og fleiri forystumenn
íslendinga í Höfn, fer síðan til
Noregs að kynna sér landbúnað
Norðmanna og kemst þar í kynni
við ýmsa búnaðarfrömuði Norð-
manna. í ellefta og tólfta kafla,
Þjóðmálasamtök Þingeyinga fram
um 1870, er sagt frá þátttöku
Tryggva í félagsmálum Þingey-
inga eftir heimkomu hans úr ut-
anförinni. í fjórtánda kafla,
Hreppstjóramál, er sagt frá glímu
hans við Pétur Havsteen amt-
mann mág hans og sigri hans í
þeirri glímu. í fimmtánda kafl-
anura, Stjórnmál, er sagt frá
fyrstu þátttöku hans í almennum
stjórnmálum, kosningu hans á
þing og fyrstu þingförinni 1869,'
Auðvitað er um svo athafna-;
saman mann sem Tryggva Gunn-
arsson, að hans er víða getið í
prentuðum heimildum, og mætti
margt frá honum segja, þótt þær
heimildir væru einar notaðar. Dr.
Þorkell mun Iíka fæstar þær'
heimildir hafa látið fram hjá sér
fara ónotaðar. Ekki eru þó þær
heimildir aðal heimildirnar að
þessari sögu, heldur eru það minn
isblöð Tryggva sjálfs, þau er varð
veitzt hafa, hið mikla safn bréfa
til hans frá vinum hans og við-
skiptamönnum ymislegum,
hreppsskjöl úr Hálshreppi og
Grýtubakkahreppi frá þeim tím-
um, er hann kemur þar við sögu,
sýsluskjöl Þingeyjarsýslu, gerða-
bók búnaðarfélagsins í Þingeyjar
sýslu og margvíslegar aðrar frum
heimildir. Trúrri heimildir verða
ekki fundnar, og er ekki fullt
mark takandi á sögu fyrri tíma
nema þvílíkar heimildir séu fyrst
kannaðar og krufðar. Það hefur
og þann kost, að sagan kemur
miklu nær þeim, er hana les.
Einkum mega bréfin verða til
þess, að menn geta komizt í náin
kynni við þá, er sagan f jállar um.
Hins vegar er þess ekki að dylj-
ast, að þessar heimildir eru svo
dreifðar og miklar, að þær verða
seint eða aldrei fullkannaðar. Og
þó að þær væru allar lesnar og
kanr.aðar. er enn eftir að draga
ályktanir af konnuninni, og verða
þær álykt'inir aldrei fullnægj-
andi leitanci' og spurulum mönn-
um. Það er vafasamt, hvOrt
"<ú;kru sinni hefur verið svo vand
lega að sópað um efniskönnun
no..kurs islenzks sagnfræðirits
sem þessa. Þó er þar vissulega
enn margt vafasamt, og mundi
kref jast nánari könnunar, ef ekki
væri annað miklu minna kannað
í sögu þessa tíma. Hér skál á
nokkur atriði drepið, ekki tíl áð
kasta rýrð á verk dr. Þorkels.
heldur til að sýna að jafnvel í
bezta verki þessarar gerðar
verða lengi fundnar vantanir og
vafastaðir, sem brýna til nýrra
athugana.
Fyrst skal getið einnar, er rekja
má til mín, er þessar línur rita.
í riti dr. Þorkels segir á bls. 127
um upphaf verzlunarsamtaka í
Þingeyjarsýslu árið 1844: „Vitað
er, að sr. Þorsteinn Pálsson var
forgöngumaður þessara samtaka
í Hálshreppi, en í Ljósavatns-
hreppi munu þeir feðgar á Ljósa-
vatni, Guðni Hallgrímsson og
Sigurður Guðnason, hafa haft
forgöngu að dæmi Hálshrepps-
manna“. Þetta er mjög í samræmi
við það, sem segir í riti mínu
„íslenzk samvinnufélög 100 ára“,
er út kom 1944, enda er það rit
hér notað sem heimild. Þetta var
á því byggt, að einu heimildar-
innar er ég hafði fundið um
stofnun og starf verzlunarfálags-
ins í Ljósavatnshreppi, var frá-
sögn sr. Þorsteins í Nýjum fé-
lagsritum 1847 og bréf frá Sig-
urðí Guðnasyni til Jóns Sigurðs-
sonar. En veturinn 1944—45 fann
Konráð Vilhjálmsson frá Hafra-
læk afrit af fundargerð stofn-
fundur Verzlunarfélags Ljósa-
vatnshrepps í bréfasafni Stefáns
heit. Jónssonar á Munkaþverá.
Þar má sjá, að sá fundur hefur
verið haldinn 5. nóv. 1844 á Eyja
dalsá, heimili sr. Halldórs Bjöms
sonar. Það mun vera nokkurn
veginn örugg sönnun þess, að
hann hefur verið aðalforustu-
maður samtakanna í Ljósavátns-
hreppi eins og kollega hans Þor-
steinn í Hálshreppi. Frá þessu
skýrði ég í ritgerð, er ég fékk
birta í Samvinnunni, en sú rit-
gerð virðist hafa farið fram hjá
dr. Þorkeli. Ég get þessa hér
fyrst og fremst vegna þess, að
mér er skylt að leiðrétta skekkj-
ur, sem að verulegu leyti eru
mér að kenna.
Á bls. 380 er skýrt frá því, að
um áramótin 1866—67 hafi vinir
Péturs amtmanns haft samtök
um að safna undirskriftum undir
ávarp til hans á 55 ára afmæli
hans, ,,að það bjó undir að fá
stjórnina til að veita honum heið
ursmerki eða nafnbót nokkra,
svo sem títt var um meiri háttar
embættismann“. Síðan er sagt
frá þakkarávarpi til Finsens lækn
is er Þingeyingar stóðu aðallega
að, þar á meðal Tryggvi og Ein-
ar í Nesi, og má lesa það úr frá
sögninni, að til þess hafi verið
stofnað til þess að eyða áhrifum
hins þakkarávarpsins, og minna
á það um leið, að amtmaður
hafði níðzt á Finsen. En til er
samtima heimild, þar sem þessu
ei' snúið á annan veg. Það er
bréf frá sr. Arnljósi á Bægisá
ritað 21 febr. 1867, til Gísla
Brynjólfssonar í Kaupmanna-
höfn. Segir þar svo frá þessum
málum: „Nú sleppi ég þessu og
minnist á amtmann. Hann hefur
marga vini og marga óviní, og nu
er hann kominn í pelastrið við
Einar í Nesi og séra Björn í Lauf-
ási. Er það út af spítalahlut af
hákarlaveiði á þilskip. P. Johnsen
Tryggvi Gunnarsson.
á Akureyri er orðinn óvinur amt-
manns, og er nú sagt, að allir
þessir menn ætli nú að steypa
honum það sem hann vantar. j
Fyrir því tóku menn sig saman
að senda honum þakkarávarp og
senda bænarskár til konungs um
nafnbót handa honum. Þetta er
reyndar kátleg bón, en alþýða
gat þó ekki beðið um, að hann
yrði eigi settur frá, fyrst hann
er nú orðinn heilsugóður, þó er
þetta efnið í bænarskárnni. Ég er
nú orðinn einn í slagtoginu með, I
því að eigi vil ég, láta setja
hann frá, en öllu hrósinu er ég
náttúrlega eigi sammála. Hér eru
nú mestu hreður og flokkadrætt-
ir, þótt harðindi séu . . . .“. Hér
er að vísu ekki beinlínis sagt, að
þakkarávarpið til Finsens hafi
farið fyrr af stað, og verið eitt af
tiltektum amtmanns „til að
steypa honum, það sem hann
vantar", en ráða má það af lík-
um. Hitt er beinlínis sagt, að
þakkarávarpið til amtmanns fer
af stað til að koma í veg fyrir
að tilræðið við hann takist, og er
því þakkarávarpi raunverulega
einkum stefnt gegn óvinum hans,
það er þáttur í þeim „hreðum og
flokkadráttum", er hefjast þegar
um haustið 1866, þá aðallega milli
Arnljóts annars vegar og fylgis-
manna Jóns Sigurðssonar hins
vegar út af pólitíkinni þá, þó að
ýmislegt annað væri stundum
haft að yfirvarpi. Þá eins og nú
var ýmislegum sjónhverfum beitt
i pólitískum sviptingum. Arnljót-
ur var enginn vinur amtmanns,
enda einn þeir-ra, er amtmaður
hafði „löðrungað", samkv. því er
segir í Löðrungaljóði sr. Björns
í Laufási. Hins vegar studdi
hann amtmann til þess að skap-
rauna Jóni Sigurðssyni og Þing-
eyingum, og hann skemmti sér
við að þreyta sjónhverfingalist
við þá.
Fjandskapur hélzt lengi með
sr. Arnljóti og þeim Einari í Nesi
og sr. Birni og jafnvel fleiri for-
ystumönnum Þingeyinga, en við
amtmann féll allur fjandskapur
niður um leið og hann var svipt-
ur embætti og völdum.
Ekki verður séð að dr. Þorkell
hafi notað hin stórfróðlegu bréf
sr. Björns í Laufási til Þorláks
Jónssonar á Stóru Tjönum. En
af þeim bréfum má m. a. sjá,
að grein, er dr. Þorkell eignar
Þorláki og tveim Bárðdælingum
með honum (bls. 412), er samin
af sr. Birni, send Þorláki í einka
bréfi, en að vísu birt á ábyrgð
Þorláks í Norðanfara. Er greinin
því eitt dæmi þess, hve náin var
samvinna þeirra Þingeyinga í bar
áttu þeirra við amtmann en
einnig þess, að hlutur sr. Björns
var meiri í þeim málum en tal-
inn hefur verið, líka af dr. Þor-
keli. Amtmaður sneri hafri sínu
að vísu aldrei eins opinskátt gegn
sr. Birni sem þeim Einari í Nesi
og Tryggva, reyndi jafnvel að
vingast við hann, enda mun hann
ekkert tækifæri hafa eygt til að
fella hann frá kjóli og kalli, eins
og hann hélt sig geta svipt þá
hina hreppstjóm og annarri að-
stöðu. En af bréfum sr. Björns
til Þorláks verður varla annað
ráðið, en að hann hafi verið aðal
forystumaðurinn í baráttunni
gegn amtmanni, enda var það
málið, er baráttan hófst með,
Pelamálið, að formi til hafið gegn
sr. Birni og meðeigendum hans
í baráttunni við amtmann, svo
m. k. ekki oft, að ráð voru ráðin
þilskipinu Baldri. Það var a.
sr. Bjöm væri ekki til kvaddur,
og um þátttöku hans jafnvel í
smáatriðum þeirrar baráttu vitn-
ar m. a. smágreinir, sem hann
semur fyrir Þorlák á Stóru-
Tjömum.
Þess er að sakna, að dr. Þor-
kell hcfur ekki hirt um að nota
sem heimildir minningar þær,
sem fram til þessa hafa geymzt
um Tryggva í Fnjóskadal og
Höfðahverfi. Minningar er geym-
ast frá kynslóð til kynslóðar eru
að vísu oft mjög vafasumar heim-
ildir og því vandmeðfarnar, en
oft geymast í þeim lifandi mynd-
ir af söguhetjunni, og það, sem
brenglazt hefur í straumi tímans,
má oft laga með samanburði við
samtíma heimildir. Það er allt
að því slys, að dr. Þorkell skuli
ekki hafa rætt við Jón bónda á
Skarði í Grýtubakkahreppi um
þau fornu tíðindi, er hann kann
að segja frá Tryggva. Jóhann
faðir Jóns var heimamaður
Tryggva á Hallgilsstöðum, lærði
af honum smíðar í Þingeyjar-
sýslu um sína daga, auk þess,
sem hann var hinn mesti afreks-
maður um búsýslu og karl-
mennsku. Til er enn í vörzlu
Jóns bónda sveinsbréf Jóhanns,
ef ég man rétt, ritað eigin hendi
Tryggva, og mun ekki annar
lærisveinn hans hafa með verk-
um sínum borið honum betra
vitni. Er þess því að sakna, að
ekki er getið sveinsbréfs Jóhanns
meðal þeirra sveinsbréfa, sem frá
er sagt, að Tryggvi hafi gefið
árin 1866—70, (bls. 345), þó að
verið geti reyndar, að bréf Jó-
hanns sé frá 1865. Sú saga er sögð
nyrðra, að Jóhann hafi að mestu
smíðað Laufáskirkju, þótt
Tryggvi hefði yfirumsjón með
verkinu. Á þeim árum var Jó-
hann að verða fullorðinn maður.
Kvöldið fyrir vígsluna kom
Tryggvi að taka út handaverk
hans. Kom þá til ryskinga með
þeim, fyrst í galsa, síðan til
fullrar raunar um það, hver
væri meira karlmenni til átaka.
Brutu þeir upp bekki í kirkjunni
og gerðu ýms spjöll önnur, en
unnu síðan að því saman alla
nóttina að gera kirkjuna vígslu-
hæfa að morgni. Tókst það svo,
að ekki sáust veruleg merki eftir
átökin. Það fylgir sögunni, að á
hvorugan hafi hallað við átökin.
Þetta fyrsta bindi af sögu
Tryggva er öðrum þræði saga
innsveitanna i Suður-Þingeyjar-
sýslu á uppvaxtarárum Tryggva
og þar til hann er hálffertugur
að aldri. Sá þráður er rakinn
bæði sökum áhuga höl'undar 4
honum og til að sýna úr hvaða
jarðvegi Tryggvi er sprottinn.
Heyrt hef ég það, að þetta gerðl
söguna „of breiða“. En það er
misskilningur. Það er í fyrsta
lagi misskilningur vegna þess,
að þjóðsaga og héraðssaga er- í
engu ómerkari, ófróðlegri eða
óskemmtilegri en saga cinstafcl-
ings, en um markt merkari, fróð-
legri og skemmtilegri. Saga ein-
staklings helgast einmitt af því,
að einstaklingurinn er fulltrúi
héraðs síns, þjóðar sinnar eða
okkar mannanna yfirleitt. Það
er í annan stað misskilningur
vegna þess, að enginn einstakur
maður verður rétt skilmn nema
menn gerði sér fyrst grein fyrir
umhverfi hans. Tryggvi Gunn-
arsson er sannarlega barn síns
tíma, mótaður af heimilunum I
Laufási og Hálsi, vakinn af fyrstu
félagshreyfingum Þingeyinga og
af Jóni Sigurðssyni, sem hvort
tveggja í sinn átti sinn þátt í þvi,
þótt í fjarlægð væri, að vekja
félagshreyfingu þeirra Þingey-
inganna og síðan vekja Tryggva
til meiri dáða, en þær einar vom
megnugar. Þetta rekur dr. Þor-
kell vandlega, og ef rit hans er
vel lesið, verður myndin af
Tryggva sterk, skýr og sérstæð,
eins fyrir það, — og einmitt fyrir
það —•, að þroski hans á sér
djúpar rætur og á sér víða rætur.
Saga Tryggva er eigi aðeins
sannfróð, heldur og skemmtileg
til lestrar af því að lesandinn
finnur, að hér er rétt rakinn
þroskaferill merkilegs manns.
Þó að þetta bindi af sögu
Tryggva sé fróðlegt og skemmti-
legt, verða hin er á eftir fara
enn fróðlegri — og ef vel tekst
einnig skemmtilegra. En vanda-
samara verður með efni þeirra
að fara en efni þessa bindis. Það
er saga um mikla sigra og mikla
ósigra, saga um mann, sem brýt-
ur veg fram til nýs og betri tíma,
, bilar aldrei að þreki og karl-
: mennsku, en verður að lokum
j ihaldssamur og snýst þa öndverð-
ur gegn straumi þeirrar leysing-
| ar, er hann átti ungur svo mik-
j inn þátt í að koma af stað. Þetta
er saga, sem skemmtilegt er að
segja af hisoursleysi og góðvilja,
í senn, en háskaleg hverjum þeim
er vill segja hana af hefð og
venju eins og söguhetjan sé heil-
agur maður. En vonandi er engin
hætta á, að dr. Þorkell beiti
Tryggva Gunnarsson þvlíkum
rangindum.
Arnór Sigurjónsson.
Nei, framkvæmdastjórinn talar aðeins við þá, sem hafa beðið um
samtal fyrirfram. >