Morgunblaðið - 19.10.1957, Side 9

Laugardagur 19. okt. 1957
MORCWSBl 4ÐIÐ
Sr. Sigurður Einarsson:
Lifazt um á leiðinni III.
Sögubcerinn við sundiÖ
í nálega þrjátrn ár, átti sá
vinur minn, sem mér hefur orðið
kærastur vandalausra manna,
heima í Helsingjaeyri. Það er að
segja, hann átti þar heima miklu
lengur, en kynni okkar hófust
íyrir tæpum þrjátíu árum. Þessi
maður var dr. Sigtryggur Eiríks-
son Kaldan. Hann andaðist í
Helsingjaeyri veturinn 1956, eft-
ir að hafa gegnt þar læknis-
storfum við frábærar vinsældir
nálega frá því, að hann ’auk
námi við Kaupmannahafnarhá-
skóla árið 1917.
Á þessum tæpum þrjátíu árum
hef ég dvalið meira og minna í
Helsingjaeyri í hvert sinn, sem ég
hef átt þess kóst að vera á ferð
um Norðurlönd. Helsingjaeyri
hefur orðið annað heimili mitt
á ferðum mínum. Vera má, að í
huga mínum hafi varpað hlýju
skini af vináttu og tryggð Kald-
anshjónanna á sjálfan bæinn, svo
að mér þyki hann af þeim ástæð-
um vinhlýjastur danskra bæja.
En slíks mundi þó ekki þurfa til,
að Helsingjaeyri þykir fagur bær
og aðlaðandi. Það er lega bæj-
arins og saga, sem gerir hann
að ýmsu leyti skemmtilegastan
þeirra danskra bæja, sem ég
þekki. Og það er svo stutt frá
Helsingjaeyri til Kaupmanna-
hafnar að það er hægt að fara
til borgarinnar með morgunlest,
sinna erindagerðum sínum dag-
langt í Höfn og vera kominn út
á yndislega kyrrláta Norður-
strönd Helsingjaeyrar fyrir kvöld
verð.
Heimili sem varpaði ljóma
á ísland
Óteljandi eru þær orðnar ynd-
isstundirnar, sem ég hef átt á
heimili Kaldanshjónanna, sem
var og er svo íslenzkt, sem nokk-
urt heimili getur verið. Frú
Kaldan er ekki einungis læknir,
eins og maður hennar var. Hún
er einnig meistari í Norrænu og
talar íslenzku, betur en marg-
ur, sem_ alið hefur allan aldur
sinn á íslandi. Og nú er dóttir
vinar míns, Rúna Kaldan Bryn-
dorf einnig orðin læknir í Hels-
ingjaeyri, gift efnilegum ungum
lækni, Jörgen Bryndorf. Og Úlf-
ur Kaldan, vélstjóri, traustur,
gagnmenntaður maður í sinni
grein, sem aldrei gerir feluleik
úr sínum íslenzka uppruna, og
giftur ljóshærðri frændkonu
sinni af íslandi. Hvar sem þetta
fólk fer og ber Kaldansnafnið
meðal manna, er eins og gömul
lítilsvirðing á íslandi gufi upp.
Helsingjaeyri er ekki einungis
borg Hamlets og Ofelíu. Hún er
einnig sá danskur bær, þar sem
ísland er mest virt, af því, að það
hefur stafað virðingu á ísland
af virtasta læknaheimili borgar-
innar.
SundiS blátt
Eyrarsund hefur alla tíð verið
eftirlæti Sjálandsbúa og yrkis-
efni danskra skálda. Carl Ploug
stóð einmitt á hæðinni fyrir ofan
Helsingjaeyri, þegar hann kvað
Dejlige öresund
kantet med klint og dund
Stolte Byer, guldbesáede agre.
A
Drachmann segir á einum stað,
að það séu aðeins tvö sund í
veröldinni, sem jafnist á við
það að fegurð, Messinasund og
Bosporussund. Hann unni Norður
Sjálandi og skógunum umhverfis
Helsingjaeyri og sagði um þá:
„í þessum skógum verður jafnvel
venjulegur Kaupmannahafnar-
búi að skáldi“. Reyndar sá hann
aldrei Viðeyjarsund.
En sennilega hefur þó ekkert
danskt skáld orðið eins ^nortið
af fegurð Eyrarsunds, eins og
H. C. Andersen. Júnídag noltk-
urn árið 1826 stóð hann uppi á
brekkubrúninni fyrir ofan Mar-
ienlyst höllina í Helsingjaeyri og
horfði í fyrsta sinn yfir bæinn
og sundið og yfi/ að strönd Sví-
þjóðar. Um þá sýn kemst hann
svo að orði að það sé trú sín,
„að fyrsta stig sælu vorrar eftir
andlátið sé í því fólgið, að önd
vor geti svifið frjáls og séð allt
sem fagurt er á jörðinni“.
En Eyrarsund er nú samt sem
áður meira en fegurðin ein, sem
að vísu er nóg til þess að gleðja
augun svo að segja á hverri áts-
tíð, sem er. Það er líka fjölfarin
þjóðbraut á sjó, og á sér langa
og merkilega sögu. Enn þann dag
í dag, er það höfiuðleið sæfarans
inn í Eystrasalt, Austursjóinn,
eins og Danir nefna það. En jafn-
vel fram á tíma Christians kon-
ungs IV hét hafið, sem opnaðist
þegar komið var framhjá Kullen,
Rúna Kaldan — tók öll próf á
mettíma — þjóð'leg, dugleg,
góð.
Vesturhafið, og náði norður fyrir
Norðkap og svo langt, sem til
íslands og Orkneyja. Eyrarsund
var þjóðleiðin, sem tengdi þessi
höf, og það taldist byrja á móts
við Kullen, þar sem bóndinn á
Kullen átti að sjá um að viti
logaði. Og fyrrum var það siður
meðal sjómanna, að hver sá sjó-
maður er í fyrsta sinn sigldi inn
sundið framhjá Kullen var dreg-
fiskimanna kunni að hafa verið
allt að 300 þusund er flest var.
Aðalsamkomustaður alls þessa
fjölda var markaðurinn við Skán-
ör — Skánareyri. Markaðstollur-
inn frá Skánareyri var stórfelld-
asta tekjulind Danakonunga á
þeim árum. Hér mættust kaup-
sýslumenn og vörubjóðar frá
gervallri Norður-Evrópu, og
Hansamenn áttu þá fullt í fangi
með að halda til jafns við Eyr-
arsundsverzlunina á sinni gömlu
verzlunarleið yfir Heiðabæ —
Ribe.
SundloUurinn
Á árunum 1400—1425 tók síld-
in mjög að þverra í Eyrarsundi.
Hún færði sig norður í hafið. Og
nú tóku Hollendingar að sigla
beint til Visby á Gotlandi og alla
leið til Rússlands, heldur en að
hitta kauphéðna þessara austur-
þjóða við Skánareyri. Markaður-
inn veslaðist upp, en sigling
stórra skipa um Eyrarsund færð-
ist jafnframt stöðugt í vöxt. Það
var að verða sú alþjóðlega sigl-
ingaleið, sem það hefur síðan
verið. Gerðu Danakonungar og
mikið til þess að halda sjóræn-
ingjum í skefjum á þessari leið.
Eiríkur af Pommern, sem
missti stórkostlegar tekjur, er
markaðurinn við Skánareyri varð
nálega að engu, bætti sér upp
skaðann með því að taka að
krefjast tolls af verzlunarskip-
um, sem um sundið sigldu. Kröfu
sína byggði hann á því, að hann
hefði ærinn fékostnað af því að
friða sundið fyrir sjóræningjum,
þar sem hann yrði að halda úti
herskipaflota bæði í Eystrasalti
og úti á Vesturhafinu. Hér væri
sambærilegur tollur þeim, sem
kaupmenn hefðu áður greitt við
Skánareyri fyrir það að hann
veitti þeim vernd og markaðsfrið
í landi sínu.
wmmmmmamœ ~~ --
Kronborg. — Unga fólkið syndir og veiðir framundan murum
hallarinnar.
Krókurinn
Á yzta odda Helsingjaeyrar
byggði Eiríkur konungur árið
1426 kastalann Krókinn, þar sem
nú stendur hin gullfagra Kron-
á þeim tímum. Það er þess vegna
býsna góð og fróðleg dægrastytt-
ing að labba urh Helsingjaeyri í
góðu veðri og skoða þessi fornu
hús.
Uppgangstimar
Hagur Helsingjaeyrar hefur
verið nokkuð misjafn. Glæsileg-
asta uppgangstímabil borgarinn-
ar hefst 1567, þegar Pétur uxi
fær sundtollinum breytt í lestar-
toll. Þangað til hafði verið gold-
inn einn rósenóbill á skip. En
því stærri sem skipin urðu, varð
þetta greiðslufyrirkomulag kon-
ungi óhagstæðara. Skipstollinum
var nú haldið, en að auki kom
lestagjald, reiknað eftir þunga
farms. Tekjurnar margfölduðust
og urðu geypifé, t.d. þegar árið
1567 nálega 150 þúsund dalir.
Friðrik konungur II lét byggja
Krónborg og Kristján IV lét gera
í Helsingjaeyri myndarlega höfn.
Þar skyldu skipin nema staðar
til þess að greiða sundtollinn
Og hér var sem sé ekki um
neina smámuni að ræða. Árið
1752 fóru 6000 skip um sundið,
1792 voru þau orðin 12000, og
1853 24000. Helsingjaeyri varð
einhver mesta viðskiptaborg Dan-
merkur. Þar var athöfn og líf og
iðandi fjör. Peningarnir streymdu
til borgaranna. En þessi dýrð stóð
ekki nema til 1857. Þá var sund-
tollurinn afnuminn. Danmörk
fékk að sönnu 70 milljónir króna
í skaðabætur. En nú var ekki
annað að sjá í svip, en sögu
Helsingjaeyrar væri lokið.
Gömul hús í Helsingjaeyri.
inn í kaðli alla leið upp að rá-
hnokkanum, og síðan látinn síga
og dyfið þrem sinnum í svalar
bylgjur Eyrarsunds. Ef einhver
var sá, er ekki vildi taka þessa
Eyrarsundsskírn gat hann keypt
sig frá henni með því að greiða
einn dal eða jafnvirði hans í
brennivíni.
Síldin í sundinu
Á miðöldunum veiddist ó-
hemjumikil sild í Eyrarsundi og
dreif þá þangað múgur og marg-
menni hvaðanæva að, og fjöldi
skipa úr ýmsum áttum. Frá því
er skýrt, að þá hafi stundum
safnazt saman við Ermarsund 40
þúsund fiskibátar og um 500
verzlunarskip, stór og smá Er
þá gizkað á að fjöldi aðkominna
borgarhöll. Má enn sjá leifar af
múrum þessa forna kastala inni
í Krónborg. Sama árið stofnaði
Eiríkur konungur bæinn Hels-
ingjaeyri og ákvað honum tak-
mörk. Stendur myndastytta Ei-
ríks konungs á aðaltorginu í
Helsingjaeyri, og fer vel á, því að
hann er með réttu faðir borgar-
innar. Mjög snemma á öldum
urðu aðalgötur borgarinnar þrjár,
hinar sömu og enn eru: Sunder-
gade, St. Olaigade og Stengade.
Við þessar götur byggðu kaup-
menn og veitingamenn garða
sína, því brátt gerðist mikið fjör
og líf í borginni. Enn þann dag
í dag er varðveittur í Helsingja-
eyri fjöldi gullfallegra húsa frá
fyrri öldum, sem hvert um sig
segir sína fróðlegu sögu um háttu
manna, smekk og verkkunnáttu
Ég set von mina á hafið
Þetta kjörorð Eiríks konungs
af Pommern er letrað á fótstall-
inn á myndastyttu hans í Hels-
ingjaeyri, og hefir orðið nokk-
urs konar kjörorð borgarinnar.
Þegar Helsingjaeyri varð að
finna sér nýjan lífsgrundvöll, þá
sneri hún sér einmitt að hafinu.
Einn af ágætustu framtaksmönn-
um Dana á ofanverðri 19. öld,
Mads Halm stofnaði skipasmíða-
stöð fyrir járnskip í Helsingja-
eyri. Hún er nú ein öflugasta
skipasmíðastöð Dana og hefur
um 3200 manns í þjónustu sinni.
Fleiri stór iðnaðarfyrirtæki hafa
risið þar upp, svo sem Wúbroo
ölgerðin. Og verzlunin við Sví-
þjóð er geysimikil, því að fjöldi
af nauðsynjavörum er mun ódýr-
ari í Danmörku en Sviþjóð. Auk
þess er strönd Norður-Sjálands
vinsælasti sumardvalar- og bað-
staður Danmerkur. í Helsingja-
eyri hafa risið upp stór og glæsi-
leg baðhótel, þar sem auðkóngar
Norðurlanda eyða sumarfríi sínu,
og alþýða manna úr Kaupmanna
höfn leitar sífellt norður á strönd
ina. Þarna er því ennþá fjörugt
viðskiptalif engu síður en á dög-
um sundtollsins, og bæjarbrag-
urinn giaðvær og merkilega al-
þjlóSlegur af strandbæ á Norð-
urlöndum.
Leið vorra landa
Og nú, er ég sit við gluggann
minn úti við sundið og er aS
leggja af stað suður, finn ég
allt í einu í hve ríkum mæli þetta
sund hefur verið leið minna
landa. í fjórtánda sinni fræg-
an bar festar um hafið svanur,
segir Grímur um Skúla fógeta.
Víst er, að hverja sina för fyrir
giftu íslands fór hann um þetta
sund. Og Rask norður. Sérvitr-
ingurinn og snillingurinn, sem
fyrstur manna í Norðurheimi
fann og sá, að lífslindir málsins,
sém er norræn tunga, renna
fram hreinar og kristallstærar á
íslandi. Og margir aðrir. Fram
og til baka öld eftir öld um þetta
sund. Námsmenn til Kaupmanna
hafnarháskóla, fátæklingar með
glóð af viti og vilja, sem rausn
Kristjáns fjórða gaf nokkur
áhyggjulítil þroskaár á Garði. Og
urðu íslandi til sæmdar og bless-
unar. Og vanbrigðamenn, sem
fóru heim um þetta sund, bitnir
banameini í námsframa eða við-
skiptum. Jú, við höfum sannar-
lega farið um þetta sund.
En það tjáir ekki að horfa út
á sundið, horfa saknaðaraugum
á vinhlýja veggi örláts íslenzk*
húss, Villa Rúna, hér á strönd-
inni. Lestin fer suður til Genua
eftir nokkrar klukkustundir. É*
skrifa ykkur næst frá Alex-
andríu.
Jarðhilafrumvarpið komið fram aftur
Á SÍÐASTA þingi var lagt íram
frumvarp frá ríkisstjórninni um
jarðhita. Frumvarpið varð þá
ekki útrætt, og hefur stjórnin nú
lagt það fram aftur óbreytt. Er
hér um allmikinn bálka að ræða,
alls 66 greinar.
Aðalnýmælið, sem gert er ráð
fyrir í frumvarpinu, er það, að
jarðhiti, sem liggur dýpra eða er
sóttur dýpra en 100 metra undir
yfirborð jarðar, skuli vera í um-
ráðum ríkisins. Ríkið skal eiga
rétt til að hagnýta jarðhitann, en
ekki landeigandi. Með vissum
skilyrðum getur ráðherra sxðan
veitt einstaklingum, félögum eða
opinberum stofnunum einkarétt
til borunar og hagnýtingar jarð-
hita á ákveðnum svæðum, ef rik-
ið kýs ekki að gera þessar ráð-
stafanir sjálft. Er ekki gert ráð
fyrir neinum bótum til landeig-
enda vegna hagnýtingar ríkisin*
eða annarra á jarðhitanum, en þá
segir að bætur skuli greiða fyrir
land, sem notað er vegna borana
eða virkjunarmannvirkja.
Upphaf þessa máls var þings-
ályktunartillaga, sem þingmen»
úr Sjálfstæðisflokknum fiuttu
um, að undirbúið skyldi frum-
varp um jarðhitamál. Árið 1954
skipaði síðan þáverandj landbún-
aðarráðherra, Steingrimur Stein-
þórsson nefnd í jnálinu, og áttu
sæti í henni Jakob Gíslason raf-
orkumálastjóri. Ólafur Jóhann-
esson prófessor, Gunnar Böð ors
son yfirverkfræðingur og síðaa
einnig Baldur Líndal efnaverk-
fræðingur. Um tillögur nefndar-
innar munu vera skiptar skoðan-
ir. Verður nánar frá málinu sagt
síðar, er um það verður fjallaS
í þinginu.