Morgunblaðið - 09.02.1958, Blaðsíða 8

8
MORGVrfKT 4 ÐIÐ
Sunnudagur 9. febrúar 1958
Sr. Jóhann Hannesson:
Felumynd atbrotanna
Móðir heimspekingsins
ALLIR Kínverjar kannast við
söguna um móður Menciusar úr
fornbókmenntunum. Þar greinir
svo frá að hún hafi þrisvar sinn-
um flutt sig búferlum með son
sinn ungan til þess að forða hon-
um frá slæmu umhverfi. Til er
fræg mynd af þessari móður frá
miðöldum kínverskra lista. Þessí
mynd sýnir hana leiða dreng-
hnokkann burt frá svínahirði
einum, en drengurinn hafði haft
mikla löngun til að dvelja með
honum öllum stundum. Hvað
sem þessum sögum líður, þá er
Mencíus einn hinn mannúðlegasti
rithöfundur, sem verður á vegi
manns í fornum bókmenntum
mannkynsins. Það er ástæða til
að ætla að móðir hans hafi átt
mikinn þátt í að móta hans göf
ugu manngerð.
íslenzkar kaupstaðarkonur töl-
uðu lika oft á þessa leið áður fyrr:
„Ég verð að koma drengnum í
sveit í sumar“. Nú er aftur á
móti svo komið málum sveitanna
að þær geta með engu móti tekið
við öllum þeim börnum, sem
þangað vilja fara. Afköst sveita-
fólksins hafa sexfaldazt á nokkr-
um árum, segja sérfróðir ráðu-
nautar, þegar miðað er við fækk
un fólksins, ertda er oft unnið
nætur og daga að vori og sumri.
Tími er jafnvel orðinn of naum-
ur til að sinna sveitabörnunum
svo sem skyldi.
Hvorki hin kínverska né hin ís
lenzka móðir vissu fræðilega
deili á þeirri sócíologisku grein,
sem umhverfisfræði nefnist nú.
(Umhverfsfræði — eclogy — er
tekið að láni frá náttúruvísind-
unum og er einnig notað í mann-
vísindum). Á frumstigi er hún
svo einföld að lesandinn skilur
hana strax og mæðurnar hafa
farið nær um margt, sem þar
kemur í ljós. En þegar lengra
kemur þarf mikið af rannsóknum
og skýrslúm til þess að umhverí-
isfræðin verði fulnægjandi.
Þróun nútíma borga
Rannsóknir hafa sýnt að borgir
hafa tilhneigingu til að þróast
í beltum eða hringum utan um
ákveðinn kjarna. Þessi belti eru
ekki æfinlega jafn mörg, heldur
ekki regluleg eða í heilum hring-
um, nema þar sem borgir eru á
fljótsbökkum. Við ströndina þró-
ast borgirnar í bogum eða „skeif
um“. Lögunin skiptir þó ekki svo
miklu máli, heldur miklu fremur
sérkenni beltanna eða svæðanna.
Tökum til dæmis borg, sem
byggð er við skipgengt fljót á
báðum bökkum þess. Innsti kjarn
inn, (M) er höfnin, með vöru-
skemmum heildverzlunarhúsum,
tollstöðvum, póst- og símabygg-
ingum, stórum fjölsölubúðum,
gistihúsum, bönkum, skrifstofum,
söfnum, veitingastöðum, klúbb-
um og skemmtistöðum. Fáir eiga
þar heimili sín, enda er lóða-
og húsaverð þar mjög hátt.
Fyrsti hringurinn (H 1) utan
um M eða miðborgina er gamalt
íbúðahverfi frá þeim tímum er
borgin var lítil, en í honum eru
einnig verkstæði og verzlanir.
Þegar borgin tekur að eldast,
koma gallar þessa hrings í ljós.
Húsin þar verða úrelt og viðhaldi
þeirra er ábótavant, meðal ann-
ars af því að gert er ráð fyrir
að þau séu ekki til frambúðar.
Umferð, þrengsli, skrölt og
ágengni miðborgarinnar gerir
svæðið óæskilegt til íbúðar, eink
um fyrir börn. Sum gömlu hús-
anna eru keypt og nfin og stofn-
anir miðborgarinnar byggja ný
hús á lóðunum, einkum verzlanír
og skrifstofuhús. Götur eru mjó-
ar, garðar litlir og loftið tiltölu-
lega óheilnæmt.
Sæmilega efnum búnir menn
flýja þetta hverfi og byggja sér
hús í næsta hring (H 2). Hann
hefir ýmsa kosti fram yfir M og
H 1, með því að allar bygging-
ar eru þar yngri. Af þeim sökum
hafa menn þar fremur getað tekið
ráð í tíma um skipulag gatna og
bygginga.
Þessi hringur er líka miklu
stærri en H 1. Þar eru opin svæði,
skemmtigarðar, leikvellir, íþrótta
vellir og skólar og fremur litlar
og nærtækar matvöruverzlanir.
Umhverfið í H 2 er stórum betra
en í H 1 og þar búa fjölskyldur
þeirra, sem vinna í miðborginni
eða í H 1.
Áframhaldandi vöxtur borga
veldur því að þriðji og fjórði
hringur myndast einnig. Bifreið-
ir og sporvagnar gera mönnum
kleift að stunda vinnu í M þótt
þeir eigi heima í H 3 eða H 4.
Auðmenn, sem vilja njóta kosta
II. grein
dreifbýlisins og gróðamöguleika
stórborga, gera sér „gullstranda-
hverfi" í H 3 eða H 4.
Nú gefur að skilja að í millj-
ónaborgum eru þessir tveir síðast
töldu hringar afar stórir, enda
eru þar flugvellir, golf-leikvang-
ar, veðhlaupabrautir, skógarblett
ir og friðuð svæði. Byggðin verð
ur því ekki samhangandi og menn
finna ekki til þrengsla í umhverf-
inu, en njóta þó allra kosta þétt-
býlis. En því miður er það ekki
nema nokkur hluti borgarbúa í
heiminum sem hefir tækifæri til
að njóta þessara gæða enn sem
komið er.
Vandræðasvæðin
Þegar farið er að athuga vanda
mál afbrota og glæpa, þá kemur
fljótt í ljós að langmest af þeim
er að finna í H 1, enda eru þar
skuggahverfi stórborganna eða
leifar af þeim. Um alllangt skeið
hefir verið markvisst unnið að
því að gjörbreyta þessum hverf-
um, en það er bæði dýrt verk og
seinlegt. Að vísu eru ekki öll
vandamál stórborga og böl í heild
á þessum svæðum. En geðsjúk-
dómar, taugaveiklun, sjúkdómar,
glæpir og afbrot eru þar svo
miklu tíðari en annars staðar að
það fær engum dulizt. T.d. var
hlutfallstala geðsjúkdóma í einni
stórborg 499 á verstu svæðunum
á móti 48 í úthverfunum miðað
við sama íbúafjölda á sama ári
(100 þúsund manns). Dýrt er að
dreifa byggðinni of mikið í borg-
um, en dýrara þó að byggja of
þétt og ófullkomlega, því að með
því glatast ekki aðeins fjármunir,
heldur andleg og líkamleg heill
margra borgarbúa, einkum þó
barna. Af reynslu stórþjóðanna
mætti hér margt læra, en hér
verður að fara fljótt yfir sögu
rúmsins vegna. Við verðum að
snúa okkur að umhverfisgrein-
ingunni í þrengri merkingu frá
sjónarmiði barna, sem eru borg-
arar framtíðarinnar, en komum
síðar aftur að öðrum sjónarmið-
um.
A. Greining á óhagstæðu
umhverfi í borg
1. Heimili barnsins er í þröngri
íbúð við hávaðasama umferðar-
götu í þéttbýlu hverfi. Engin
heppileg leiksvæði eru í nánd.
Gatan er oft óhrein. Ryk og ben-
zínloft er í andrúmlofti.
2. Þótt íbúðin sé Jítil, er reynt
að halda henni „fínni“ en börn-
unum hæfir og þar af leiðandi
skortir barnið heppilegan stað til
að leika sér, smíða, klippa, aka
bílum og notfæra sérleikföng yfir
leitt, jafnvel bolta.
3. Engin húsdýr nálæg og barn-
ið hræðist öll dýr. í þröngum
sundum milli húsa sér það
„skuggalega“ menn, sem það ótt-
ast líka. Umferðin veldur því að
margt verður að banna fyrir
hættu sakir ef barnið á ekki að
fara sér að voða.
4. Margir nágrannanna ókunn-
ir. Börn sjaldan velkomin í önnur
hús. En sælgætisbúðir og kvik-
myndahús eru á næstu gröum,
tilbúin til að taka við aurum,
sem börnum áskotnast og veita
þeim stundaráængju í staðinn.
5. Verkefni barna verða eink-
um sendiferðir, sala og útburður
blaða, merkjasala og e.t.v. að
veiða fisk við bryggju. Síðar
verða börnin að gæta annarra
barna.
6. Bjagað mál (slang) er talað
á götunni og málinu heima er líka
ábótavant. Barnið venst snemma
á mál, hugmyndir og „lögmál“
götunnar.
7. „Hasarblöð“ og æsandi
teiknimyndir eru í umferð meðal
barna og verða með því fyrsta,
sem þau kaupa og selja og skipta.
Góðar og lélegar kvikmyndir eru
sýndar fyrir börn (mismunandi
kröfur eru gerðar um slíkar mynd
ir í ýmsum löndum).
8. Háreysti, spenningur, slark
og drykkjuskapur í umhverfinu
kemur oft til vitundar barnsins
eða í næsta nágrenni við það.
(Vitað er með vissu að háreysti
spillir starfsemi kirtlanna og
spenningur hækkar blóðhitann
hjá börnum og unglingum og
truflar svefninn). Verður nánar
vikið að þessum áhrifum síðar.
9. Skólinn er stór. Kennarar
veita barninu margvíslegan stuðn
ing. Áhrif skólans hafa oft úr-
slitaþýðingu. Athyglin bein-
ist mjög að leikum og íþróttum,
en kennarar reyna að sveigja at-
hyglina að námsefninu. Skólinn
og gatan togast á um áhrif á
baraiff.
10. Samvistir við foreldra og
systkini verða tiltölulega litlar
eftir að barnið kemst á legg. í
stað þess leggja börnin mjög lag
sitt við jafnaldra, mynda hópa
og velja sér foringja, venjulega
hina djörfustu í hópnum, en vilja
komast hjó að hafa mikið saman
við aðra aldursflokka að sælda.
B. Greining á miðlunshagstæðu
umhverfi í dreifbýli
1. Umhverfis heimilið er garð-
ur, tún, akrar og haglendi. Um-
ferð er lítil, loftið hreint, hávaði
sjaldgæfur og börn geta víða
leikið sér úti án verulegrar hættu
frá umhverfinu.
2. Herbergin eru ekki of fín til
að leika sér inni. Á sumrum má
leika sér í hlöðum. Börn fá
snemma að gera tilraunir til að
smíða og búa til hluti og læra
að nota verkfæri, jafnhliða leik-
föngum.
3. Húsdýr nálæg allt árið og
barnið óttast þau ekki. Lærir
snemma að taka eftir skordýrum,
blómum og fuglum og að láta
sér þykja vænt um sín eigin og
önnur dýr. Lærir að greina milii
meinlausra og hættulegra dýra.
Fátt er bannað í umhverfinu fyrir
hættu sakir, en barnið lærir að
gæta sín. Lítil slysahætta af um-
ferð, en nú orðið nokkur af vél-
um.
4. Allir nágrannar kunnir með
nöfnum og börn eru velkomnir
gestir á aðra bæi. Víðast vantar
sælgætisbúðir og kvikmyndahús
og lítið er um tækifæri til að
eyða peningum.
5. Verkefni við barna hæfi eru,
auk sendiferða, hjálp við hirð-
ingu dýra, við heyskap, akur-
yrkju og garðyrkju. Börnin geta
týnt ber og blóm og geta unað sér
langdvölum úti á sumrin.
6. Lítill munur er á máli barna
og fullorðinna (samstætt mál).
7. Lítið um „hasarblöð" og
æsimyndir, en börn heyra og lesa
sögur, hlusta á útvarp og verða
snemma mjög sólgin í sjónvarp
þar sem það er komið. Þá sækjast
þau mjög eftir dýrasögum, ævin
týrum og ferðasögum.
8. Lítið er um háreysti og
spenning í umhverfinu. Helztu til
breytingar eru heimsóknir ná-
granna og kunningja og breyting
á veðurfari og árstíðum og breyt-
ing á störfum og leikum í sam-
ræmi við þær.
9. Skólinn er tiltölulega lítill og
barnið verður að læra talsvert
heima. Skólavistin verður ekki
hversdagsleg, heldur kærkomin
tilbreyting.
10. Mikil samskipti við for-
eldra og systkini, en jafnaldrar
eru fáir. Barnið væntir sér ekki
ills af neinum að jafnaði og verð
ur snemma að taka tillit til fólks
ó öllum aldri.
C. Hagstætt umhverfi í borg
1. Heimili barnsins er við kyrr
láta götu. Garður með grasi og
blómum er við húsið. Þéttbýli er
ekki tilfinnanlegt. Gatan er hrein
leg, ryk lítið, leikvöllur nálæg-
ur.
2. Góð skilyrði eru til að leika
úti og inni, sömuleiðis til tóm-
stundaiðju. Félagslíf við barna-
hæfi er í hverfinu.
3. Húsdýr eru víða erlendis í
borgum,einkum hundar og kettir.
Dúfur og spörfuglar koma í garð-
inn og gleðja börnin. Almenn-
ingsgarðar með nokkru dýra- og
jurtalífi nálægir.
4. Margir nágrannanna kunnir
og börnin velkomin í heimsóknir
hvert til annars. Sjá einnig A 4.
5. Verkefni barna lík og í A 5,
en auk þeirra eru möguleikar til
að hjálpa til við vinnu í garðin-
um og fylgjast með framförum
jurta og runna og eiga nokkuð
af þessu.
6. Málið betra en segir í A G.
7. Sömu áhrif frá umhverfinu
og í A 7, en heimili og gott
félagslíf vega á móti og bæta úr
helztu göllunum.
8. Áhrifa afbrigðilegra við-
burða, sbr. A 8, gætir mismun-
andi eftir lífsvenjum heimilisins
og samböndum.
9. Skólinn nýlegri og að jafnaði
betri að ýmsu leyti en í A 9.
10. Meira um samvistir við
foreldra og systkini en í A 10.
Ferðalög fjölskyldunnar út úr
borginni, dvöl í sumarbúðum eða
sumarbústöðum og heimsóknir til
vina utan borgar veita börnum
mikla tilbreytingu og víkka sjón
deildarhring þeirra.
Ofangreind þrenn yfirlit taka
aðeins tillit til nokkurra megin-
atriða í umhverfi barna, svo sem
staðsetningu bústaðar, leikskil-
yrða, sambands við náttúruna,
samskipta við nágranna, fyistu
verkefna, tileinkun móðurmáls-
ins, myndrænna áhrifa, afbrigði-
legra viðburða, skóla og sam-
banda út frá heimilinu.
Sérhver lesandi gæti bætt
mörgu við, jafnvel tugum nýrra
atriða með athygli og nákvæmni.
Ýmsu þyrfti einnig að breyta eft-
ir staðháttum. En það væri þess
virði að greina umhverfið hvar-
vetna þar sem börn eru, gera upp
reikninginn við umhverfið, eins
og móðir Mencíusar gerði og at-
huga hveriiig úr yrði bætt áður
en það verður um seinan. Á síðari
árum hafa margar félagslegar
umbætur miðaff í þá átt að
draga verulega úr göllum, sem
frá er greint i yfirliti A hér að
framan.
Unga fólkið og borgin
Frá sjónarmiði ungs fólks um
tvítugt og þar yfir yrði umhverf-
isgreiningi gjörólík þessu. Það
myndi sleppa öllum skuggahlið-
unum og sjá hina miklu kosti
frá sjónarmiði ungs manns eða
ungrar stúlku. Þeir yrðu eitt-
hvað á þessa leið:
í borginni er vinnutími stuttur,
frítími langur, kaupið hátt, þæg-
indin mikil. Félagslíf er mjög
fjörugt í borginni, dansleikir,
veizlur, hljómlist og áfengi; flest
er á boðstólum, sem hugurinn
girnist. Þar búa frægir menn og
frægar konur á sviði vísinda,
lista og íþrótta. Alls konar skólar
eru þar og háskólar, söfn og sam-
komustaðir. Mörg tækifæri eru
til þátttöku í fundum, hópferð-
um, íþróttum, verkföllum, hátíð-
um og jafnvel langferðum út í
heim. Mörg þessara tækifæra
gefast ekki í dreifbýlinu, nema
þá í heldur dauflegri útgáfu.
Það er almenn staðreynd í flest
um löndum að unga fólkið metur
þetta mikils og streymir til borg
anna til þess að höndla þessi gæði.
Árangurinn er sá að víða er hlut-
fallslega mikið af öldruðu fólki
og ungbörnum í sveitum. En mik
ill hluti borgarbúa er á hinum
bézta starfsaldri, frá 20—55 ára.
Enda draga borgirnar að sér auð
og allsnægtir og í þeim efnum
er þeim alltaf að fara fram,
a.m.k. á friðartímum. Borgirnar
eru nú orðnar stórum betri staðir
en þær áður voru. Meðalaldur
manna er nú í sumum löndum
orðinn hærri í borg en í sveit, en
áður var hann alls staðar lægri
í borgunum. Frá sjónarmiði ein-
staklings, sem þarf aðeins fyrir
sjálfum sér að sjá, eru félagslegir
yfirburðir borgarinnar yfir dreif
býlinu miklir og glæsilegir.
Gallar félagslegs eðlis
Það hefir að vonum dregið að
sér athygli fræðimanna að íbúum
•gamalla og ráðsettra borga fjölg-
ar ekki eðlilega, ekki einu sinni
svo að íbúatalan haldist við. Þeir
gera ráð fyrir — samkvæmt stað
reyndum, sem þeir hafa yfir að
ráða, að 100 börn, sem fæðast
í borg, muni eignast 73 afkvæmi,
en 100 börn sem fædd eru í
dreifbýli muni eignast 156 af-
kvæmi. Þetta er meðaltal margra
stórborga og fræðimenn hafa ekki
komizt hjá að renna augum til
dýragarða þegar þeir höfðu
fundið þessar tölur, en svo sem
kunnugt er, fjölgar flestum dýr-
um óeðlilega hægt eða alls ekki
í dýragörðum. En þótt þessi lík-
ing sé fyrir hendi, skyldu menn
ekki kalla borgina dýragarð!
Það er margt annað, sem til
greina kemur.
Ekki skyldu menn ætla að
borgin með öllum sínum þægind
um, spilli hamingju hjóna, en
svo virðist þó vera. Tala hjóna-
skilnaða er hærri í borgum en í
dreifbýli hjá sömu þjóð.
Hlutfallstala þeirra, sem fá
taugaáfall eða verða geðveikir í
borgum virðist fara mjög eftir
umhverfinu í sjálfri borginni og
hefir áður verið vikið að þessu.
Að öllu samanlögðu virðist borg-
in vera þung í skauti þeim mönn-
um, sem eru að einhverju leyti
minni máttar í samskiptum við
aðra menn. Samkeppni, hraði og
kröfur tímans valda því að menn
leggja meira að sér en þeir þola.
Borgin veldur mörgum mannin-
um einhliða, andlegri þreytu, sem
ekki líður frá fyrr en eftir langa
hvíld í annarlegu umhverfi. Og
þótt vinnutíminn sé hjá mörgum
stuttur í borginni, þá sleppa sum-
ar áhyggjur manninum hvorki
dag né nótt.
Gömul borgarmenning hefir þó
haft lag á því að mynda hollar
lífsvenjur til þess að starfsorkan
endist betur. f nýjum borgum
eru menn oft sljóir og kærulaus-
ir um hvaða gildi þetta hefii og
vakna ekki fyrr en um seinan.
Því miður lendir þetta oft á börn
um og öðrum lítilmögnum.
Skemmtana- og skrifstofulíf er
ekki góður skóh til að tileinka
sér rétta meðferð lítilmagnans.
Hann verður því oft út undan
til þess að þeir, sem sterkari eru,
geti notið lífsins. En síðar kann
hann að knýja að dyrum á þann
hátt að ekki verði fram hjá hon-
um komizt.
Þungavinnuvélar
Sími 34-3-33
Þórarinn Jónsson
löggiltur skjulaþýðandi
og dómtúlkur í ensku.
Kirkjulivoli. — Sími 18655.