Morgunblaðið - 09.02.1958, Blaðsíða 9

Sunnudagur 9. febrúar 1958
MORCUNBLAÐ1Ð
9
í f á u m o r ð u m s a g t
HORFT YFIR HÁLFA ÖLD
FRÁ MIÐSELI
Rabbað v/ð Kristján V. Gubmundsson
um þá, „se/n fögnubu árroða aldar-
innar og eru nú byrjaðir crð
líta til
Kristján V. Guðmundsson
1. Þegar við óðum
í sjálfum okkur
í LITLU húsi vestur á Seljavegi
býr Kristján V. Guðmundsson,
verkamaður, ásamt konu sinni.
Hús þeirra er nú um 90 ára gam-
alt. Það nefnist Miðsel: — í þessu
húsi er konan fædd, sagði Krist-
ján, þegar ég hitti hann að máli
fyrir skömmu. Faðir hennar,
Magnús Vigfússon, bóndi, lét
reisa það á sínum tíma. Þá var
það svo langt út úr bænum, að
þegar gestir komu og svo hittist
á, að Magnús var ekki heima,
var þeim sagt, að bóndinn væri
niðri í Reykjavík. Það er orðið
nokkuð langt síðan, eins og þú
sérð.
Kristján V. Guðmundsson hef-
ur lagt gjörva hönd á margt á
langri ævi. Hann hefur stundað
sjómennsku, búskap, verkamanna
vinnu (í stjórn Dagsbrúnar),
iðnað og allt sem nöfnum
tjáir að nefna og hann hefur
komið víða við: — Ég get sagt,
eins og Kaupahéðinn hinn mikli,
þegar Hrútur spurði hann: „Er
þér kunnigt til Reykjardals?“.
Þá svaraði hann: „Kunnigt er
mér um allt ísland“. — Og nú
skulunr við hlusta á, hvað þessi
Kaupahéðinn 20. aldar hefur að
segja:_
— Ég man fyrst eftir mér
1896, þegar landskjálftarnir
miklu urðu hér á suðurlándi.
'Þeirra mun einnig hafa orðið
vart á ísafirði, og við krakkarn-
ir fórum að velta því fyrir okkur,
nær landskjálftarnir mundu
velta okkar húsum í rúst. Senni-
lega höfum við haldið, að þeir
væru ófreskjur eða tröllkarlar,
að minnsta kosti voru þeir eitt-
hvað, sem við skildum ekki. En
ékki varð úr því, að þeir
kæmu vestur á firði, enda
held ég það sé skoðun jarð-
fræðinga, að Vestfirðir muni
sleppa við landskjálfta, því að
undirstaðan sé svo góð. Já, eins
cg þú sérð, er ég Vestfirðingur,
og Vestfirðingar hafa löngum
verið hreyknir af sinum æsku-
stöðvum, en þjóðskáldið Matthías
sló dálítið á þetta, óvart að ég
held, þegar hann kallaði Vestfirði
beinagrind í „Söguköflum af sjálf
um mér“. Þó verð ég að viður-
kenna að Vestfjarðakjálkanum
hefur hnignað mjög undanfarin
ár og hann líkist meira beinagrind
nú en þegar ég ólst þar upp. Á
æskuárum mínum höfðu kind-
urnar oft góða beit í hæstu fjalla-
tindum eða svonefndum grasgeir
um og grastóm, sem voru minni
blettir. En nú eftir hálfa öld eru
þessi gróðurlönd horfin allsstað-
ar nema í þrengstu dölum. í
miklum vorleysingum koma
gróðurspildurnar veltandi eins
og kökukefli niður hlíðarnar og
breyta láglendisbölum í grjót og
urð.
— Við höfum sennilega leikið
okKur, strákarnir í Dýrafirði, á
sama hátt og tíðkaðist annars-
staðar í landinu, heldur Kristján
áfram. En eitt höfðum við, sem
gaf dögunum lit og umhverfinu
svip. Það voru bergvatnsárnar.
Þær falla um þessa þröngu og
djúpu dali, prýddar fossum á
mörgum stöðum. Þær voru litlar
og vel við okkar hæfi og freist-
uðu okkar eins og gengur. Við
komum oft heim blautir í fæt-
lofts"
urna og þurftum að játa fyrir
móður okkar, að nú værum við
illa votir, „því við óðum í sjálf-
um okkur“. Enginn sleppur við
það á langri ævi að vaða einhvern
tímann í sjálfum sér.
2. Æskustöðvar kvaddar
— 1906 kvaddi ég æskustöðv-
arnar og fór hingað suður. Fyrst
var ég í Borgarfirði, í kaupavinnu
á Hvanneyri, en hef átt heima hér
í Reykjavík síðan 1911. — At-
vinnulífið fyrir vestan var ákaf-
lega dauft. Þar var enga vinnu
að fá nema frá aprílbyrjun og út
september. í byrjun október
urðu heimilin að vera búin að
afla vetrarforða, og ef hann ekki
dugði, tók ekkert við nema guð
og gaddurinn. Vorkunnsemi var
mjög takmörkuð og mér er nær
að halda, að hjálpsemi hafi ekki
tíðkast í íslenzkum sveitum fyrr
en upp úr aldamótum. Lífsbarátt-
an var hörð og kældi marga lund
eins og eðlilegt er. Þegar skip-
in fóru á veiðar, var alltaf reikn-
að með því, að sjórinn tæki eitt-
hvað af mönnunum í sinn hlut.
Sjóslys voru engin undantekning,
síður en svo. Vorið 1906' mátti
heita, að sorg væri á hverjum
bæ í Dýrafirði. Þá fórust þilskip-
in Anna Sophiá og Sophie Whe-
atley. Fjörðurinn dýri átti þá all-
gott mannval. Má þar til nefna
níu skipstjóra, sem allir bjuggu
sveitabúi samhliða sjómennsku.
Áttu margir þeirra orðlaus af-
rek að baki, ef eftir slíku hefði
verið leitað á fyrri tíð. Ef til
vill hefðu þeir aðeins tekið sér í
munn orð sunnlenzka formanns-
ins, sem lenti í hrakningum í
róðri, ef þeir hefðu verið spurð-
ir um starf sitt. Þessi sunnlenzki
formaður hafði, ásamt mönnum
sínum, barizt við bylji og hol-
skeflur á Faxaflóa og ekki náð
landi, svo að örvænt var um land
töku þeirra félaga. Menn biðu
í fjörunni í óvissu. Að lokum
kom báturinn að landi. Formað-
urinn var þá ávarpaður með þess-
um orðum: „Velkominn að landi,
og mikið ert þú búinn að hafa
fyrir“. — „Ég? Nei, en báturinn,
hann er búinn að hafa mikið
fyrir“. Sjómannslundin gat ver-
ið hörð enda ýmsu vön. — Ann-
ars er mér aldamótaárið einna
minnisstæðast frá þessum tíma.
Sunnanblöðin sögðu okkur frá
þeim mikla viðbúnaði, sem Reyk-
víkingar höfðu til að fagna nýrri
óld, og var heitið verðlaunum
fyrir bezta kvæðið um þessi
merku tímamót. Við ræddum
mikið um þetta á heimili
mínu og töldum öll að þjóð-
skáldið Matthías mundi bera
sigur úr býtum. Svo komu janú-
arblöðin með kvæði Einars Bene-
diktssonar. Okkur fannst nýtt
mál á kvæðinu, allt önnur ís-
lenzka en við höfðum alizt upp
við. Þarna var nýr þróttur, sem
við höfðum ekki þekkt áður í
íslenzkum bókum og ég man eft-
ir þvi, að mér fannst kvæðið allt
í anda einhvers nýs tíma, sem
við höfðum vænzt og beðið eftir
með óþreyju. Kvæðið hreif okk-
ur svo, að við bræður lærðum
það utanbókar og bárum það í
minni. í því var þjóðin af trú
til dáða kvödd, eins og Einar
orðar það löngu síðar. Kvæði
Hannesar Hafsteins var miklu
lengur að ná fótfestu í hugum
manna, en var þó eins og haf-
niður í fjarlægð, sem stefnir á
ströndina með brimfalli. Kvæðið
þótti ágætt, en það trúði enginn
einu einasta orði í því. Ja, nema
Eyfirðingur. Við vorum ekki
bjartsýnir á þeim árum. Það
voru okkur dálítil vonbrigði, að
Matthías skyldi ekki hafa komið
þarna neitt nærri. Eins og ég
sagði þér, töldum við vist, að
hann myndi hljóta fyrstu verð-
laun: hann bar tignarmerkið
þjóðskáld, sem þótti ekki ómerki-
legur titill í þá daga og svo var
hitt, að hann var fæddur okkar
megin.
— Sveitungar mínir kvöddu
öldina gömlu og fögnuðu hinni
nýju með veglegri veizlu á Þing-
eyri. Þar voru fluttar ræður, les-
in kvæði, sungið og dansað. Söng-
stjóri: hákarl og brennivín. Er
þeirrar veizlu ennþá minnzt með
ánægju, svo vel fór hún fram.
Veizlustjóri var faktor Wendel,
hestur í íslenzku máli og prúð-
menni í fasi, enda Suður-Jóti
að ætt. Þingeyrar handel lánaði
stærsta fiskhúsið fyrir veizlusal
og lét tjalda húð frá ræfri að
aurslám með hvítum seglum af
fiskijöktunum, enda voru skipin
landbundin að vetri til, eins og
þú veizt. Fálkamerkið og þjóð-
fánar Norðurlanda, auk annarra
tákna, juku svipbrigði og töluðu
dulmál, þar sem þau hengu á
stoðum og veggjum. Var skreyt-
ing öll rómuð og lengi í minni
höfð.
— Já, ég minntist á aldamóta-
ijóð Einars Benediktssonar. Séra
Kristinn Dariíelsson, sem var
prestur okkar fyrir vestan, sagði
mér eitt sinn, að Einar hefði ver-
ið hálfan mánuð að yrkja kvæð-
ið. Séra Kristinn hafði hitt Ein-
ar um borð í Láru, þar sem skip-
ið lá í Stykkishólmi. Hann vátt
sér að skáldinu, og spurði
hve lengi hann hefði verið að
yrkja ljóðið. Hálfan mánuð,
svaraði Einar Benedjktsson og
brosti. Hann hefur haft mikið
fyrir sínum kvæðum, það er eng-
inn vafi á því. Egill Hallgrímsson
sagði mér, að hann hefði teikn-
að fyrir Einar Benediktsson kort
af „Port Reykjavík“.' Það náði
yfir Skildinganeslandið og hafði
Einar keypt það til að byggja
þar nýja höfn. Þegar skáldið bað
Egil um að teikna uppdráttinn,
svaraði hann: „En þetta tekur
langan tíma“. „Já“, svaraði Ein-
ar Benediktsson, „ég skil það, að
þetta taki langan tíma. En ís-
lendingar halda, að ég þurfi eng-
an tíma til að yrkja mín kvæði“.
Hann hefur áreiðanlega haft fyr-
ir sínum kvæðum.
3 á kvítnm hesti
— Konungssumarið 1907? Jú,
mér er það mjög minnisstætt. Ég
var þá kaupamaður á Hvítárvöll-
um. Það sumar var með því bezta,
sem komið hefur á íslandi. Frá
konungskomunni og hinum göf-
ugu gestum voru fáar fréttir.
Eitt slys á Mosfellsheiði, sem
heyrði til undirbúningi móttök-
unnar. Þar átti að hafa tapazt
hestur með klyfjum sterkra vína.
Þeir sem sinntu fréttinni vissu,
að ríkissjóður mundi hafa tapað
á hesthvarfinu, sérstaklega á
klyfjunum. Svo kom ný frétt.
Konungur, Friðrik VIII, hafði
haldið ræðu á Kolviðarhóli og
mælt svo: „Þessi tvö ríki,
fsland og Danmörk, geta í
framtíðinni átt fulla vináttu
um öll ókomin ár“. Voru þá hest-
ur og klyf að fullu bætt í öllu
umtali manna, enda þótt I. C.
Christensen, forsætisráðherra
Dana, hefði staðið upp og leið-
rétt orð konungs um ríkin tvö. —
— Þú varst að spyrja um Upp-
kastið. Jú, málið vakti miklar
deilur í Borgarfirði eins og ann-
arsstaðar í landinu, en ekki man
ég þó eftir missætti milli manna
út af því. Ég fór ásamt félög-
um mínum á Hvanneyri á einn
stjórnmálafund, þar sem Hannes
Hafstein flutti ræðu og varði
mál sitt. Það var á Grund í
Skorradal sumarið 1908. Við fór-
um ekki á fundinn af pólitískum
áhuga einum, heldur einnig til að
hlusta á ræðumennina og sjá
mannfjöldann sem safnaðist
þarna saman á þessum blíðviðr-
isdegi. Fundurinn var haldinn
úti á túni, enda hefði Grund ekki
rúmað nema brotabrot af fund-
armönnum, þó að þar væri vel
hýst. Á fundinum var ekkert
hnútukast, þó að hrti væri í
ræðumönnum. Hannes Hafstein
varði frumvarpið, en talaði
mest um nauðsyn þess að
losna við illdeilurnar við Dani
og kvað íslendingum þarfara að
snúa sér næstu árin að fram-
kvæmdum innanlands. Hann var
ekki rismikill mælskumaður, en
orðin streymdu af vörum hans
eins og vatnsþringi elfunnar. Og
mér er sérstaklega minnisstætt,
hversu fallegt tungutak hans var.
Aðalandmælandi Hannesar var
Stefán bóndi á Fitjum Guðmunds
son, og flutti hann mál sitt prýði-
lega, enda maður fluggáfaður og
kunni ýmislegt fyrir sér, en var
einn af þeim gömlu íslending-
um, sem komu aðeins örsjaldan
út úr hreysum sínum til að sjá
sólina og lofa henni að sjá sig.
Hann var talinn vallgróinn mað-
ur í fræðum þeim sem hann lét
sig varða. Þess má loks g^ta af
fundinum, að ég aðhylltist Upp-
kastið eins og það kom fyrir og
gekk í Heimastjórnarflokkinn í
fundarlok.
— f byrjun túnasláttarins sást
til ferða tveggja hvítra fáka,
sem báru konu og karlmann.
Voru hestarnir héraðskunnir
brandvettir og sögðu til sín í
fjaclægð. Bóndi nokkur úr Anda
kýlnum var að færa Ólafi stór-
bónda kaupakonu, ættaða úr
Reykjavík. Þetta var mdælt j.úll
kvöld og við fórum til fundax við
komumenn og spurðum fi’étta úr
höfuðstaðnum. Um haustið fór
ég til Reykjavíkur og gafst mér
þá tækifæri til að fylgjast sjálf-
ur með stjórnmálabaráttunni þar.
Ég heyrði Björn Jónsson tala.
Hann er mesti ræðumaður, sem
ég hef heyrt og set. ég hann á
undan Jóni í Múla og Þórarni á
Hjaltabakka. Björn talaði í
Barnaskólaportinu. Málrómurinn
var svo hár og hvellur, að hann
hefði alveg eins getað staðið aust
ur á Hengli og áheyrendurnir
við Barnaskólann. Ég man sér-
staklega eftir því, þegar karlinn
fór með þetta kvæði eftir Grím
Thomsen: „Þú ert fögur / með
fannakögur / um fjallabrún —“.
Það var eins og fjöllin hefðu
opnazt og ísland sjálft kveðið sér
hljóðs. Ég sá þá oft hér 1 Reykja-
vik, Hafstein og Björn Jónsson,
og fannst mér alltaf sópa að þeim
báðum. Og þó að þeir ættu í ill-
vígum stjórnmáladeilum, fylgdi
þeim einhver virðing sem fór
með löndum.
— Hvernig veiztu, að ég hef
verið úti á Jótlandi? Jú, það er
rétt. Það var 1910. Sumarblíðan
þar er mér minnisstæð ennþá. Ég
stjórnaða íslenzkri landbúnaðar-
sýningu í Fredriksia um viku-
tíma. Þar var íslenzki hesturinn
sýndur á þej'sireið. Svo var hann
sýndur með klyfjar, trjádrögur
og kombagga. Ágætur Dani frá
Árósum var sýningarstjóri og
flutti foredrag um þarfasta þjón-
inn á Islandi fyrir miklum mann-
fjölda. Þessa sæluviku í Fred-
riksiu átti ég Páli Zoph. að þakka,
enda hef ég elskað Pál síðan af
öllu hjarta. Um veturinn var ég á
Austur-Jótlandi. Þar var vetrar-
mildi, plægð jörð allan veturinn.
Um helgar var farið til Silkiborg-
ar á sjónleiki, í bíó og á dansleiki.
Ég framdi þarna eitt bók-
menntalegt hneyksli: endursagði
Njálu á dönsku. Það tók mig
viku. Ég átti erfiðast með að
segja draum bóndans á Reykjum
á Skeiðum, sem hann dreymdi
skömmu fyrir Njsilsbrennu.
Sennilega hef ég orðið mér til
skammar, enda óvanur að tala
dönsku. Menn þurfa ekki endi-
lega að vera á íslandi til að gera
axarsköft, eins og þú getur séð.
Að vísu kunni ég Njálu eklti
verr en Tryggvi Þórhallsson
Sturlungu. En það er ekki þar
með sagt að ég hafi kunnað hana
á dönsku! Svo kvaddi ég Jótland
með eftirsjá og hélt heim til stúlk
unnar, sem sat hvíta hestinn
sumarkvöldið fagra á Völlum.
4. Á Eyrinni
— Þegar ég kom til Reykja-
víkur aftur, gerðist ég verka-
maður hér í bæ. Vann meðal
annars lengi á Eyrinni. Verka-
menn við höfnina eru nú betur
búnir en frændur þeirra voru
fyrir 50 árum. Enda eru þeir
nú upplitsdjarfir og hættulaust
að mæla þá léttu máli, þótt þeir
hittist lausir. Þeir hafa ekki
pokað áhyggjur morgundagsins
og sveifla því ekki þeirri byrði
á bak séi, þótt þeir fari heim að
kvöldi með öngulbrot. Þeir hugsa
bara fram í hið ófædda — geim-
flug barna sinna og nýlendunám
þeirra á Marz; og svo hvort skatta
byrði þeirra þar verði ekki hóf-
leg fyrsta árið, af því að spari-
sjóðsbókin hefur orðið eftir niðri
í kvosinni.
Fra 'nh. á bls. 10