Morgunblaðið - 19.03.1958, Blaðsíða 11

Miðvik'urtflpi”' 10 iv>o'vt 1058
MORGVNBLAftlÐ
11
Sr. Jóhann Hannessorí.
Skólinn, frœðslulögin og œskan
ÞAÐ verður að teljast þjóðinni
til sæmdar að hún vill veita æsk-
unni gott uppeldi og sparar til
þess hvorki menn né fé. En
hvernig tekst þetta? Nær fræðsl-
an tilgangi sínum?
Tökum til dæmis skýringu frá
sjómennskunni. Keglur segja til
um hvernig skip skuli hlaðið áð-
ur en það lætur úr höfn. Nokkrar
af þessum reglum getum við haft
til hliðsjónar; skipið má ekki
vera ofhlaðið. Ef svo er, þá getur
það sokkið eða skemmzt í stór-
viðrum. Skipið má ekki vera of
létt, því sé svo, fer það illa í
sjó og orka þess notast ekki til
fulls. Skipið má ekki vera van-
hlaðið, því þá getur það oltið í
stórviðrum og jafnvel farizt.
Sjómaður nokkur sagði mér
frá vanhleðslu skips, sem eflaust
er sjaldgæf, en var þó látin við
gangast á staðvindasvæðinu, með
því að gert var ráð fyrir góðu
veðri. Kork var látið í allar lest-
ar og miklu korki var einnig kom
ið fyrir á þiljum. Stormur kom
þrátt fyrir allt og skipið varð
nálega stjórnlaust. Til þess að
forða stórslysi og manntjóni var
því korki varpað fyrir borð, sem
á þiljum var. Þar með var aftur
hægt að stjórna skipinu og slys-
um var forðað.
Markmið fræðslulaganna
Segja má að með fræðslulög-
unum setji þjóðfélagið kennurum
reglur fyrir því hvernig þeir
skuli hlaða skip æskunnar að
nauðsynlegum forða til þeirrar
siglingar, sem hún á fyrir sér.
Markmið fræðslulaganna hjá
okkur er svo líkt hinu sama
markmiði hjá öðrum þjóðum að
vart má á milli sjá. Það er að
veita hagnýta þekkingu, gera
nemendur að nýtum þegnum í
þjóðfélaginu. Þetta samræmi í
fræðslulögum margra landa
stafar af því að í hinum vest-
rænu lýðræðisríkjum festist nyt-
semdarsiðgæðið í sessi á sama
tímabili þótt sumar þjóðir væru
nokkuð á undan öðrum.
Gagnrýnin gegn kerfinu verður
æ háværari úr ýmsum áttuni.
Bertrand Russell líkir uppeldi
velferðarríkisins við vélsmíði.
Maðurinn á að verða eins og tönn
í hjóli (í samræmi við aðrar tenn-
ur hjólsins) svo þjóðfélagsvélin
geti gengið sem allrá eðlilegast.
Nánar tiltekið er markmiðið í
barnaskólum að kenna mönnum
að nota móðurmálið til lestrar,
skriftar og reiknings og þar næst
að fá mynd af heiminum í fortíð
og nútíð með sögu, landafræði,
náttúrufræði o. fl. Nokkuð hrafl
af kristnum fræðum verður að
vera með. Að öðrum kosti fæst
ekki rétt mynd af heiminum.
Þegar upp kemur í unglinga-
skólana, sem eru margvíslegir,
þá er enn hert á nytsemdar sjón-
armiðunum. Kristin fræði verða
nálega út undan og uppeldið fær
á sig blæ tamningar. Líkaminn
skal taminn til íþrótta, hugurinn
til andlegrar og höndin til líkam-
legrar vinnu.
Allt þetta er auðvitað nauð-
synlegt og gott og verður að
vera í uppeldinu á þessari öld.
Gallinn er einkum sá að sálin og
samvizkan verður út unðan. Hvað
á að gera fyrir sál og samvizku
hinnar ungu kynslóðar? Lesið
fræðslulögin um héraðsskóla frá
1940 og svari þeir, sem svarað
geta.
Það er ef til vill eðlilegt að
menn séu andvígir kennslu í
kristnum fræðum við skólana.
Það er mikið vandaverk að
kenna þau svo að vel fari. Hitt
er of langt gengið að sleppa sið-
fræðilegri kennslu með öllu. Til
glöggvunar sendi ég einni kunn-
ustu bókaverzlun landsins svo-
hljóðandi símskeyti: VINSAM-
LEGAST PÓSTSENDIÐ
KENNSLUBÓK í SIÐFRÆÐI
FYRIR UNGLINGA- EÐA
MEMNTASKÓLA. Bókaverzlunin
-érfróðra
manna í uppeldismálum og svar-
ið kom bráðlega: Engin slík bók
fáanleg nú á íslenzka tungu. Nú
má ekki þar fyrir draga þá álykt-
un að íslenzkur skóli sé siðlaus,
þótt hann sé siðfræðilaus. Óhjá-
kvæmilegt er að kenna nokkuð
um siðgæðishugmyndir kristin-
dómsins um leið og kennd eru
kristin fræði í barnaskólum. En
það liggur í augum uppi að sið-
fræðin verður samferða bókum
barnaskólastigsins niður í kassa
eða upp í hillu. Árið, sem börn-
um er ætlað til fermingarundir-
búnings er, að áliti prestanna,
svo ofhlaðið að annarri fræðslu
að mjög illa notast að því, sem
þeir gera þá fyrir æskuna.
Þótt æskan fylgi ekki Páli
postula í öllu, þá fylgir hún hon-
um í þessari hugsun: „Meðan ég
var barn, talaði ég eins og barn,
hugsaði eins og barn og ályktaði
eins og barn. Þegar ég varð full-
orðinn maður, lagði ég niður
barnaskapinn“.
Siðfræði og barndómur verða
þannig hliðtengd hugtök hjá
æskunni (sbr. lögmálið um par-
association). Dg þjóðfélagið býr
svo um hnútana að þótt ungling-
ur vildi kynna sér hugmyndir
sérfróðra manna í þessum efnum,
þá á hann ekki beinan aðgang að
neinni handbók, sem til þess er
heppileg. Þótt mikið sé til af
efni, sem hefur siðgæðislegt
gildi, þá er sú aðferð, að láta
menn leita það uppi, ekki við-
höfð í neinni grein, sem talin er
þýðingarmikil. Samt er það ai-
menn krafa við marga skóla að
nemendur skuli við upptöku
vera óspilltir að siðferði. En sú
krafa er ekki gerð til prófs eða
þegar menn fara úr skóla, að þeir
hafi ljósar hugmyndir um hvað
í þessu felst.
Það skal fúslega viðurkennt að
kennsla í siðfræði er vandaverk
mikið. Vanti þar í mannkærleika
og ljós yfir samhengið, sem teng-
ir kennslu við lif og sál nem-
andans, þá verður siðfræðin þurr
eins og spýta eða hörð eins og
steinn. En ég geri einnig ráð fyr
ir að siglingafræðin sé þurr
námsgrein. Þó taka menn ekki
það ráð til öryggis á hafinu að
slökkva á vitum og radartækjum
og láta sjókort vera ófáanleg. Það
berast undir eins tilkynningar ef
það slokknar á vita eða ljósdufli.
Fræðslulögin gera kröfur til
kennara um að þeir skuli vera til
fyrirmyndar og er það auðvitað
nauðsynlegt til þess að skólar
hafi ekki spillandi áhrif. En sem
kennsla í siðgæði er það ekki
Sjöunda og
slbasta grein
nóg. Þótt aðrir skipstjórar sigli
rétt og vel, þá er það ekki notað
sem röksemd fyrir því að sum
skip megi vera án siglingatækja
og þau geti fylgt hinum góðu
fyrirmyndum, jafnvel þótt það
gæti stundum farið vel.
Afsökun fræðslulaganna
Afstöðuleysi fræðslulaganna til
jákvæðs uppeldis í siðgæði má
auðvitað skýra með ýmsum rök-
um: Kirkjan á alls staðar sína
menn, bæði leikmenn og presta
í skólurn og utan þeirra. Hún á að
sjá um siðgæðislegt uppeldi þjóð-
arinnar. Prestar prédika í kirkj-
um (og útvarpi) og við þurfum
enga aðra siðamgistara. Fyrir
nokkrum áratugum var þetta að
miklu leyti rétt. Um og eftir síð-
ustu aldamót voru til greinar-
góðar bækur um siðgæðileg efni.
Má benda á tvær eftir Helga
Hálfdánarson lektor og eina
þýdda af próf. Haraldi Níelssyni
meðan hann var kandídat.
En tímarnir eru breyttir. —
Kirkja íslands getur tæplega tal-
izt til fyrirmyndar miðað við
kirkjur nágrannalandanna og
viðurkenna þetta flestir, sem
hafa kynnt sér málið til hlítar.
Meðferð íslendinga á sunnudeg-
inum sýnir ljósar en flest annað
í verki þá þöglu fyrirlitningu,
sem menn bera fyrir kirkjunni,
þótt þeir yfirgefi hana ekki form-
lega. Þetta skilja menn þótt þeir
hafi mætur á kirkjunni og við-
urkenni hið mikla þjóðfélagslega
gildi hennar og kristinnar trúar.
Þótt útvarpsmessur berist inn á
heimilin, venjulega fluttar af
sömu mönnum ár eftir ár, þá
verka þær á marga eins og mal-
andi kvörn eða rigning á hlöðu-
þaki. Kirkjan virðist ekki hafa
áttað sig á þeim breytingum, sem
rafmagnið hefir komið til leiðar
í þjóðfélaginu. í borgunum eru
margir að fara á fætur um þær
mundir, sem messað er, hálf syfj-
aðir eftir harðvítugt skemmtana-
líf laugardaganna. Aðrir eru að
vinna heimilisstörf. Hin andlega
þungamiðja sunnudagsins í raf-
magnsþjóðféiagi er seinnipart
dags eða að kvöldi hér hjá okkur.
Þetta er á annan veg hjá Bret-
um og ýmsum nágrannaþjóðum.
Eins og nú er háttað hjá okkur,
lenda útvarpsmessurnar úti í
horni og vekja auk þess minni
athygli fyrir þá sök að sömu
mennirnir flytja þær nálega
allar.
Áhrifin frá stólræðum presta
eru oft miklu fremur heimspeki-
leg heldur en trúarleg og siðgæð-
ið kemur í þriðju röð. Prestar
vilja fremur vera snjallir spek-
ingar og skáldlegir en góðir kenn-
arar, enda geta læður ekki orðið
kennsla nema að nokkru leyti
þótt vel sé á málum haldið. Siða-
meistarar og siðferðispostular
vilja þeir ekki vera. Góður til-
gangur presta og annarra getur
stundum verkað eins og átak, sem
barn hefur á rófu kattar: Þeim
mun meira, sem barnið togar,
þeim mun meira streitist köttur-
inn á móti. Enda er börnum ráð-
lagt að taka ketti öðrum tökum.
Eins og sakir standa, getur
skólinn ekki vænt sér mikillar
hjálpar frá kirkjunni og mega
skólamenn að nokkru leyti sjólf-
um sér um kenna. Erlendis bólar
þegar á þeirri stefnu ríkisvalds-
ins að draga bæði úr áhrifum
kennara og presta á fræðslulög
og skólareglur og láta stjórn-
máiamennina nálega eina um að
ákveða hvað kenna skuli. Og það
er ríkisvaldinu fremur að kenna
en skólamönnum og kirkjuleið-
togum að skip æskunnar er bæði
ofhlaðið og vanhlaðið korki
intellectúalismans, svo sál og
samvizka verður út undan. Lög-
gjafarvald og annað ríkisvald
verður því að taka nokkuð af
ábyrgðinni fyrir því að æskan
missir stundum stjórn á sér, ekki
sízt þegar hvers konar múgsefj-
andi fyrirbæri og áhrif fá að leika
lausum hala í þjóðfélaginu.
Auðvitað getur rikisvaldið, sem
innheimtir skatt af öllum lýð,
tekið afleiðingum gerða sinna.
En þær eru: Fleiri og fleiri sér-
fróða menn til að laga það, sem
lagað verður; stærri og betri
stofnanir fyrir vandræðaungl-
inga, psýkópata og afbrotamenn.
Þetta er þegar aðkallandi í ýms-
um löndum og mun verða það
hér með áframhaldandi uppeldi í
einhæfum intellectúalisma (þekk
ingarhyggju) og samsvarandi
vanrækslu sálar og samvizku. Af-
sökunin verður því nokkurri
gagnrýni blandin.
Hlutverk samvizkunnar í
menningu lýðræðisins
Nauðsynlegt verður að teljast
að æskan fái nógu snemma að
kynnast nokkrum þýðingarmestu
atriðum sálarfræðinnar. T. d. þarf
hún að vita hvað felst í hugtökum
eins og múgsefjun og múg-
mennsku áður en þessi fyrirbæri
dynja yfir hana eins og stórviðri.
Margvíslegan annan sálfræðileg-
an sannleika þarf að gera lýð-
um Ijósan, en þetta dæmi er tek-
ið af því að það er knýjandi
nauðsyn á slíkri þekkingv.
Félagsfræðilegar staðreyndir
þarf æskan einnig að læra að
greina engu síður en jurtir. Hvað
er t. d. frumfélag (primary
group)? Hvað felst í hinum ýmsu
frelsis- og mannréttindaliugtök-
um, eins og t. d. málfrelsi, prent-
frelsi, samvizkufrelsi o. s. frv.?
Og hvað felst í hugtakir.u þegn-
skapur?
Þessar tvær greinar mannvís-
inda eru tiltölulega ungar, en
varla er auðið að skilja heim-
inn í kring um sig án þeirra. En
án siðfræðinnar er heldur ekki
auðvelt að lifa lífinu svo vel sé
'og þar sem hún fjallar m. a. um
grundvallarlögmál mannlegra
samskipta, er hún ekki síður
nauðsynleg en málfræði og reikn-
ingur. Að öðrum lcosti verður of
mikið af korki innanborðs og
kjölfestu vantar.
Mönnum kann að virðast ó-
æskilegt að taka hina kristnu
siðfræði inn í skólann. Þegar
hægt er að benda á betri höfund
siðgæðis en Jesúm Krist, þá ger-
ist þess heldur ekki þörf.
Ef þú vilt inn ganga til lífs-
ins, segir Jesús, þá hald boðorðin.
Fyrir kemur jafnvel að prestar
og kennarar segja að þeir trúi
ekki á boð og bönn. í því felst
auðvitað einnig að þeir trúa ekki
á kærleiksboðorðið heldur, því
það er hið strangasta af öllum
boðorðum og verður ekki upp-
fyllt með því að brjóta hin. Þessi
antínómismi — lögmálsandstaða
— á einnig sinn játt í því að
hlaða skip æskunnar léttvægum
verðmætum. Kenningin bregzt
þegar út í lífið er komið.
Boð og bönn eru ekki hið æðsta
standstig siðgæðis. I kristninni er
það miklu fremur hin frjáisa
hlýðni, sem vex upp úr þakklæti
mannsins fyrir Guðs náð. En sú
hlýðni er hulin móðu og mistri
í vitund alls þorra manna af því
menn gleyma því, sem á undan
fer. Frjáls hlýðni er ekki hið
sama sem ófrjáls óhlýðni, heldur
andstaða hennar.
Réttmæt og eðlileg boð og bönn
eru einmitt verkefni fyrir sam-
vizkuna. Hún verður að taka þau
til meðferðar, hugleiða þau,
skilja tilgang þeirra, vita til
hvers þau eru sett, hvað þeim
er ætlað og verja (en það er
venjulega réttur náungans, þjóð-
félagsins og velferð og heill
mannsins sjálfs). Þegar sam-
vizkan er búin að vinna úr efn-
inu, þá ° i.ur hún kveðið upp
sinn dó’r>: Skal þessu hlýtt eða
skal því ' ’ ki hlýtt?
Þetta eru ekki kreddur trúar-
bragða, heldur sjálft lögmál lífs-
ins. Engin hámenning getur hald-
izt án þess að taka tillit til boð-
orða o" ■ ’’ -a sízt menning nú-
tímans.
í daglegu lífi og starfi læknis
og hjúkrunarkonu eru miklu
fleiri boðorð en tíu ,sem verður
að hlýða. Sama gildir í. lífi
manna, sem fara með vélar, ak»
á vegum úti, fljúga í lofti, veiða
fisk í sjó, vinna að sáningu og
uppskeru og hirðingu dýra og
jurta. Hvarvetna eru lögmál með
boðum og bönnum, reglum og
ráðleggingum, sem verður að
hlýða, eða bíða tjón að öðrum
kosti. En þjálfun og æfing I
starfi veldur því að menn finna
ekki tii þess að þeir eru undir
lögmáli fyrr en einhver kallar
þá burt frá skyldunni. Þá segja
þeir samvizkusömu: Ég verð að
fara, starfið kallar, skyldan kall-
ar! Þeir segja ekki: Ég elska
þetta starf, þess vegna má allt
níðast n’ður og lenda í drasli.
Launin koma líka á sínum
tíma, laun hlýðni, en ekki ó-
hlýðni. I.æknar og hjúkrunar-
konur bjarga fárveikum sjúkl-
ingum. Vélar vélamannanna
skila margvíslegum árangri; sjó-
maðurinn skilar björg í bú eða
dýrmætum flutningi í höfn; erfiði
bóndans skilar verðmætum arði
og neyzluvörum. Ökumenn og
flugmenn skila farþegum heilum
á leiðarenda. Og góður skóli skil-
ar auðvitað menntuðum og vönd-
uðum ungmennum til þjóðfélags-
ins í samræmi við þessi sömu
lögmál. Plvergi næst góður árang-
ur með glundroða, heldur með
' Framh. á bls. 12
Myndin hér að ofan tr frá þeirri hátíðicgu atliöfn, er Adenauer
kanslari Vestur-Þýzkalands var útnefndur heiðursriddari
Þýzku orðunnar. Það er kaþólskt heiðursmerki frá tímum
krossriddaranna á 12. öld. Adenauer hlaut hana fyrir „fram-
úrskarandi starf í þágu kristninnar á Vesturlöndum“. Á
myndinni sést er P. Marian Tumler ábóti, stórmeistari orð-
unnar, biessar Adenauer.