Morgunblaðið - 26.03.1958, Blaðsíða 11

Miðvik'udagur 26. marz 1958
MORCVNBLAÐIÐ
11
Julíus Havsteen fyrrv. sýslumaður
Saga kjördœmamáísins
í ALÞÝÐUBLAÐINU, íslendingi,
og Morgunblaðinu hafa ekki alls
fyrir löngu birzt ýtarlegar og
eftirtektarverðar ritgerðir um
kjördæmamálið eða kjördæma-
skipunina hér á landi, eins og hún
nú er og eins og hún að réttu
lagi ætti að vera.
Væntanlega má skoða það
heppilegt og talandi tímanna
tákn, að nú skuli aftur menn úr
Alþýðuflokknum og Sjálfstæðis-
flokknum finna hver annan í
baráttunni fyrir réttmætri kjör-
dæmaskipun eftir aldarfjórðung,
en þá stóðu þeir saman, Jón Þor-
láksson og Jón Baldvinsson og
vildu vinna bug á skerðingu hins
alm. kosningaréttar, en Fram-
sóknarflokkurinn drap þá tilraun
með þingrofi.
Hér skal í stuttum dráttum,
eða svo er ætlun mín, þó eitthvað
kunni úr þeim lopa að teygjast,
sagt frá gangi eða sögu kjördæma
málsins og er vissulega til þess
tími kominn.
Fyrstu fyrirmælin:
Fyrstu fyrirmælin um alþingis
kosningar hér á landi eru i ai-
þingistilskipuninni frá 8. marz
1843 og þá var eignarétturinn
yfir fasteign almennt skilyrði
fyrir kosningarétti og kjörgengi.
Kjördæmaskipunin var mjög
óbrotin. Hver af 19 sýslum lands-
ins skyldi kjósa 1 þingmann og
kaupstaðurinn Reykjavík 1
(einn). Auk þessara 20 þjóð-
kjörnu þingmanna skyldi kon-
ungur nefna sex. Þingmenn alls
26. Strax kom fram óánægja yfir
því, hversu þingmenn \'oru fáir
og óskað ákveðið eft.ir fjölgun
þeirra.
Með tilskipun frá 6. janúar 1857
er breytt skilyrðum fyrir kosn-
ingarétti og kjörgengi og Skafta
fellssýsla gerð að 2 kjördæmum.
Með stjórnarskránni frá 5. jan-
úar 1874 koma ný fyrirmæli um
skipun Alþingis, kosningarétt,
kjörgengi og kosningatilhögun. Á
Alþingi eiga sæti 30 þjóðkjörnir
þingmenn, en tala hinna konung-
kjörnu er óbreytt.
Stjórnin lagði fyrir hið fyrsta
löggjafarþing 1875 frv. til laga
um kosningar til Alþingis, en það
var fellt. Nýtt frumvarp lagði
stjórnin fyrir þingið 1877, eins
og neðri deild hafði gengið frá
þvi 1875 og var það samþykkt.
Fyrirmæli kosningalaganna
um kjördæmaskipun eru í 18 gr.
og skal hún ekki tekin hér orð-
rétt upp, aðeins tekið fram: „Sér-
hver sýsla á landinu skal vera
eitt kjördæmi, að undanteknum
Skaptafells- og Þingeyjarsýslum,
sem hvorri um sig skal skipta
í 2 sérstök kjördæmi með þeim
takmörkunum, sem hingað til
hafa verið. Kaupstaðurinn
Reykjavík, með þess nágrenni,
sem heyrir undir lögsagnarum-
dæmi bæjarins, skal vera kjör-
dæmi fyrir sig“.
Svo er ákveðið, að í niu stærstu
sýslunum að meðtöldum Akur-
eyrar- og ísafjarðarkaupstöðum,
séu tveir alþingismenn kosnir í
sérhverju tilgreindu kjördæmi
en í hinum sýslunum minni, og
með í þeirri röð er Reykjavík
skuli aðeins einn þingmaður kos-
inn fyrir hvert kjördæmi og er
tala þeirra 12 og varð tala þjóð
kjörinna þingmanna þannig alls
30. íbúatala kjördæmanna var þá
samtals 72445 og tala kjósenda
samtals 6557. Kom þannig einn
þingmaður á hverja 2415 lands-
búa til jafnaðar. —
Beri maður þá meðaltölu sam-
an við íbúatölu kjördæma kemui
misréttið strax í ljós. í sumum
kjördæmum er íbúatala langt fyr
ir ofan meðaltal, t. d. í Suður-
Þingeyjarsýslu ca. 1350 umfram,
í öðrum langt fyrir neðan eins
og í Vestmannaeyjum, vantar ca.
1850.
Páll Briem
Gagnrýni Páls Briem
Kjördæmaskipunin frá 1877
mun í fyrsta sinn hafa verið
opinberlega gagnrýnd af skrif-
stofustjóra og
rithöfundi Ind
riða Einars-
syni. Vekur
hann athygli á
aðstöðumun
kjósenda til
áhrifa á skipun
þingsins og
bendir á leiðir
til að jafna
muninn.
Miklu harð
vitugri gagnrýni fær kjördæma-
skipunin þó í fyrirlestri Páls
amtmanns Briem, sem birtur er
í Eimreiðinni VI ár 1900 bls. 1.
Skulu hér tilfærð helztu atriðin
úr ritgerð þessa merka lögfræð-
ings og stjórnmálamanns.
Meginreglan segir hann, að
skuli vera þessi: „Atkvæði sér-
hvers kjósanda á að hafa fullt
gildi í hlutfalli við önnur at-
kvæði, eigi aðeins að því er snert
ir þann mann, er hann vill kjósa
heldur og þann flokk, er hann
fylgir að málum.
Atkvæði eins kjósanda er ekki
betra en annars. Enn segir hann:
„Með kjördæmaskiptingu fylgir
meiri-hlutakosning. Öllum at-
kvæðum minnihlutans er vægðar
Fyrsta grein

laust varpað fyrir borð og ekkert
tillit til þeirra tekið. Þetta er að
voru áliti ekki rétt og það hefur
hinar mestu og ég vil bæta við
hinar verstu afieiðingar. Fyrst og
fremst hefur þetta mjög illar af-
leiðingar að því er snertir kjós-
endurna. Það gjörir þá sljóva og
áhugalausa á velferðarmálum
þjóðarinnar. Ef kjósandi er í ein-
dregnum meirihluta, þá hugsar
hann sem svo: „Ég þarf ekki að
greiða atkvæði, minn flokkur
sigrar samt“. Svo situr hann
heima. Hinn sem er í eindregn-
um minnihluta hugsar sem svo:
„Það hefur enga þýðingu þó að
ég komi. Atkvæði mínu er kastað
fyrir borð og einskis nýtt“. Svo
situr hann heima, Einungis þegar
tvísýnt er, hverjir munu sigra,
vaknar dálítill áhugi. Mikið af
hinum venjulegu kosningaæsing-
um stafar því af óeðlilegum lög-
um.“
Réttur minnihlutana
„En þó að þessi afleiðing sé ill,
þá er sú afleiðing enn verri, að
velferðarmál þjóðarinnar verða
ekki rannsökuð og rædd svo sem
skyldi. Meirihlutinn sigrar al-
gjörlega en minnihlutinn hefur
engan talsmann. Ég skal ekki
neita því, að ranglætið jafnast
nokkuð milli stóru flokkanna, en
hvernig fer um smáu flckkana?
Hvar eru atkvæði þeirra, sen
heimta siðgæði og réttlæti í lands
málum? Ég efast um að þeirra
sé fyrst og fremst að leita í
þingsölum, því hinar háu rétt-
lætiskröfur eiga ekkert skjól und
ir kosningalögunum. En aftur
breiða þau sinn væng yfir mið-
lungsmenn, yfir þá sem ávallt
elta meirihlutann, sem hafa enga
sannfæringu, en tala eftir því,
sem þeir halda að földinn vilji
heyra“.
Amtmaðurinn vitnar í orð
franska stjórnvitringsins Mira-
beau, er sagði svo 1789: „Full-
trúaþingin eru fyrir þjóðina al-
veg hið sama sem landsuppdrátt-
urinn er fyrir landið, í stóru sem
smáu eiga þessar myndir að sýna
sömu hlutföll sem frummyndirn-
ar“. Svo bætir hann við frá eigin
brjósti: „Þetta ætti að vera svo,
en er ekki svo, og allra sízt þar
sem eiga sér stað venjulegar
meirihlutakosningar í kjördæm-
um. Þjóðirnar hafa gleymt því,
að föðurlandið er eitt og óskipt.
Kjördæmaskipting og meirihluta
kosningar eru í eðli sínu óhaf
andi. Fulltrúaþingin eiga að vera
hið sama fyrir þjóðina sem lands-
uppdrátturinn fyrir landið“.
Um hlutfallskosningar segir
amtmaðurinn: „Hlutfallskosning
ar hafa mikla kosti fram yfir
venjulegar meirihlutakosningar,
en samt virðast þær ekki full-
nægjandi“.
Hann vill til viðbótar þeim upp
bótarþingsæti. Samkvæmt því
sem að framan er tekið úr fyrir-
lestri amtmannsins er ljóst, að
Páll Briem er fyrsti uppástungu-
maðurinn að því, að gera allt
landið að einu kjördæmi með
hlutfallskosuingum.
Hlutfallskosningar
Árið 1903 var stjórnarskrár-
breyting gerð og þingmönnum
fjölgað úr 30 í 34. Hnigu allar
umræður Alþingis þá að því. að
þessi breyting sé aðeins til bráða-
birgða. Þá fyrst fara að heyrast
raddir á sjálfu Alþingi um al-
mennan jafnan kosningarétt og
réttláta kjördæmaskipun, en því
miður hafa þetta að mestu leyti
mátt heita orðin tóm fram á þenn
an dag. Ekki var þó um að kenna
vanrækslu eða seinlæti þáver-
andi stjórnar, því þegar á þingi
1905 flutti ráðherrann Hannes
Hafstein frumvarp um breyting-
ar á lögum um kosningar til Al-
þingis. í frumvarpinu er lagt til,
að gagngerðar breytingar verði
gerðar á kjördæmaskipun og
kosningatilhögun þannig, að land
inu verði skipt í 7 kjördæmi, er
kjósi hvert 4 til 6 þingmenn eftir
íbúafjölda. í öllum kjördæmum
skyldi kosið eftir reglum lilut-
fallskosninga. Ekki skal frum-
varpið sjáift tekið upp hér, en
hlýða þykir, að taka fram hið
helzta úr ræðu ráðherrans frum-
varpinu til stuðnings.
Júlíus Havsteen
Tillögur Hannesar Hafstein
Hann segir m. a. svo við 1. umr.
6. júlí 1905. „Ég gjöri ráð fyrir,
að sumum háttv. þingmönnum
detti í hug, er þeir sjá fyrirsögn
frumv. þessa, að ekki sé ráð
nema í tíma sé tekið, að fara nú
þegar að grauta í kosningalögun-
um til Alþingis frá 3. okt. ’03
áður en þau.
eru verulega
komin til fram
kvæmda um
land allt. En
við nánari at-
hugun munu
menn sjá, að
frumv. þetta
breytir í engu
þeim nýju meg
Hannes Hafstcin inl'eglum sem
lögleiddar
voru með hinum nýju kosninga-
lögum, heldur er þetta frum-
varp í raun réttri aðeins fram-
hald af kosningalögunum, til þess
að fylla það, sem í þau vantar,
sem sé ákvæði um kjördæma-
skipunina í landinu, sem álitið
hefir verið nauðsynlegt að endur
nýja, en þessu atriði var sleppt
jir hinum nýju kosningalögum.
En sú nýja kördæmaskipun sem
hér er ,,principaliter“ stungið
upp á, hefur það í för með sér,
að hlulfallskosningar verður að
viðhafa, til þess að slík skipun
geti orðið affarsæl og réttlát.
Það hefir lengi verið viður-
kennt nauðsynlegt, að breyta
kjördæmaskipuninni, og hafa
ýmsar tillögur komið um það
fram á undanfarandi þingum.
Nefndin sem hafði kosningalaga-
frumvarpið til meðferðar á Al-
þingi 1901, lét í ljósi, að hún
vænti þess, að stjórnin veitti
þörfinni á nýrri kjördæmaskip-
un sérstaka athygli og umhyggju,
svo fljótt sem föng væru á, og
kæmi með tillögur um nýja kjör
dæmaskipun með réttri hliðsjón
af íbúafjölda, kjósendatölu og
landsháttum.
Ein af aðalástæðum fyrir þvi,
að breyta þarf kjördæmaskipun-
inni er hinn afar mikli ójöfnuður,
sem nú er milli kjördæmanna að
íbúatölu og kjósendamagni í
hlutfalli við fulltrúa.
Önnur ástæða fyrir breytingu
á kjördæmaskipuninni er mis-
réttið, sem leiðir af því, að suin
kjördæmi eru einmenningskjör-
dæmi, sum tvímenningskjör-
dæmi. Þetta hefir leitt til þess að
sums staðar hefur lítill meiri-
hluti kjördæmis getað ráðið kosn
ing tveggja manna en útilokað
frá allri „præsentation“ svo stór-
an minnihluta, að hann eftir
réttri tiltölu hefði átt rétt á full-
trúa.
Sú tillaga hefur stundum kom-
ið fram á undanfarandi þingum.
að heppilegt mundi að ýmsu
leyti að skipta landinu í fá en
stór kjördæmi, til þess að minnka
hreppapólitík o. fl. En með meiri
hlutakosningu gæti slíkt fyrir-
komulag orðið mjög ranglátt, er
tveir eða fleiri flokkar sæktu
fram til kosninga, og sá flokkur
er lítið eitt fjölmennastur væru,
næði öilum fulltrúum. Aftur á
móti getur kosning í stórum kjör
dæmum.er kjósaámarga fulltrúa
orðið mjög sanngjörn með hlut-
fallskosningu. Þegar frumv. um
leynilegar kosningar og hlutfalls
kosningar til bæjarstjórna var
fyrir þinginu í fyrra og fékk svo
góðan byr að það var samþ. í
e.hl. í Nd. og með 9 samhlj. atkv.
í Ed. kom ýmsum þingm. til hug-
ar, hvort ekki mundi unnt að
innleiða þá góðu og sanngjörnu
kosningaraðferð einhig við al-
þingiskosningar. Stjórnin hefur
nú tekið þetta til athugunar og
eftir nákvæma yfirvegun hefi ég
komizt að þeirri niðurstöðu, að
þetta sé vel mögulegt“.
//'
Ég held ég sé meiri
íslendingur en Dani"
— segir Stefan Reumert, sem ætlar
á Sjómannaskólann í vetur
— Fyrst vorum við á Eldeyj-
arbanka, síðan út af Garðs-
skaga og loks undir Jökli, en
þá fór allt „í hönk“, togvindan
bilaði — og við komum inn með
80—90 tonn. Þetta er engin
veiði — við vorum búnir að
vera 12 daga úti.
Sjómaðurinn, sem segir frá,
Stundum komumst við í búrið,
þá stelum við öilu ætu.
er Stefan Reumert, sonur Önnu
Borg og Poul Reumert. Hann
hefur um tveggja ára skeið ver-
ið á íslenzkum togurum, lengst
af á Pétri Halldórssyni — og þar
er hann enn.
Fréttamaður Mbl. hitti Stefan
að máli á dögunum og innti
hann frétta af veru hans á sjón-
um.
— Á unga aldri dreymdi mig
oft um að gerast sjómaður,
segir Stefan, og þeðar ég losn-
aði loksins úr skóla, að loknu
stúdentsprófi, gekk ég í danska
sjóherinn — og var hermaður
í tæp fjögur ár. Þá var ég orð-
inn leiður á hermannalífinu,
fór á danskt kaupskip, sem
sigldi umhverfis jörðu á tæpu
ári — og kom síðan til íslands.
Síðan eru liðin þrjú ár.
Fyrst fór ég til Vestmanna-
eyja, vann þar á vertíðinni.
— Þú hafðir aldrei unnið við
fisk áður?
— Nei, ég hafði í rauninni
aldrei s?5 fisk — nema þá soð-
inn.
— Og þér hefur litizt svo vel
á hann lifandi, að þú áræddir
að fara til sjós?
— Já, skömmu síðar réðst ég á
Þorkel mána, síðan á Pétur Hall
dórsson. Ekki farið nema einu
sinni heim síðan, í fyrra sumar.
Og mig langaði strax aftur til
Islands. Vinir mínir í Kaup-
mannahöfn eru flestir trúlofað-
ir, giftir — og orðnir feður. Þá
er nú betra að vera á Pétri —
og rífast við matsveininn. Hann
er samt ágætiskarl, maður veit
alltaf hvaða dagur er, þegar
maður finnur lyktina af há-
degisverðinum. Stundum kom-
umst við í búrið, þá stelum við
öllu ætu. Já, það er enginn leik-
ur að vera matsveinn á honum
Pétri.
— Og þú ætlar að halda
áfram á honum Pétri?
— Nei, ég hætti a. m. k. í bili.
Mig langar til þess að fara í
Sjómannaskólann í vetur.
— Og verða togaraskipstjóri?
— Það er of snemmt að tala
um það, en mig langar til þess
að halda áfram togarasjó-
mennskunni. Mér hefur líkað
vel á Pétri, enda þótt hann sé
dálítið blautur. En hann veltur
ekki mikið, ágætt skip. — Ég
var að skoða nýja þýzka togar-
ann, Sagittu — ekki er hann
lakari. Þannig skip þyrftum við
að eignast, íslendingar.
— Já, það segirðu satt. En svo
að við hlaupum úr einu í ann-
að — hvað gerirðu þér helzt til
dægrastyttingar þegar þú ert í
landi?
— Nú, ég skemmti mér auð-
vitað, íer á Borgina — á dans-
leiki með félögum mínum, það
er ekkert annað að gera. Svo
kaupi ég mér blöð og bækur áð-
ur en ég fer aftur út — það er
allt og sumt.
— Og þú hefur aldrei fengið
heimþrá, langað tii Hafnar?
— Nei, mér finnst þetta ágætt
hér, ég held að ég sé meiri ís-
lendingur en Dani,