Morgunblaðið - 01.04.1958, Blaðsíða 8

8
MORC VISBL AÐIÐ
Þriðjudagur 1. apríl 1958
A
Jón Baldvinsson
Milliþinganefrsdin frd 1931
Jón Þorláksson
Bergur Jonsson
Tryggvi
Þórhallsson
Pétur Magnússon
Júlíus Havsteen, fyrrverandi sýslumaður:
Saga kjördœmamálsins
ÁRIÐ 1920 var þingmönnum
Reykjavíkur fjölgað upp í 4 og
kosið með hlutfallskosningu. Ar-
ið 1922 var Húnavatnssýslu skipt
í tvö kjördæmi, er kjósa sinn
þingmann hvort þeirra. Rétt er
að geta þess, að þegar konungs-
kjörið var afnumið 1915, komu
i stað þess 6 landskjörnir þing-
menn, kosnir hlutfallskosningum.
Það mun hafa verið 1917, sem
Jörundur Brynjólfsson, sem þá
var að mig minnir í Alþýðu-
flokknum, flutti tillögu til þings-
ályktunar um að skora á lands-
stjórnina að
undirbúa og
Jeggja fyrir
Vlþingi næsta
frumvarp til
laga um rétt-
'áta kjördæma-
skipun, sem
byggð sé á
þeim grund-
velli, að kjós-
endatala hvers
kjördæmis verði sem jöfnust.
Tillagan var felld í neðri deild.
Nýjar tillögur eftir 1930
Hinn 17. ágúst 1931 var sam-
kvæmt þingsályktun skipuð 5
manna milliþinganefnd, til þtss
að endurskoða löggjöfina um
skipun Alþingis og kjördæma-
skipunina og bera fram tillögur
þar um.
í nefndina voru skipaðir: Jón
Baldvinssön alþingismaður, sam-
kvæmt tilnefningu Alþýðu-
flokksins,- Tryggvi Þórhallsson,
forsætisráðherra og Bergur Jóns-
son alþingism., samkvæmt til-
nefningu Framsóknarflokksins
og alþingismennirnir Jón Þor-
láksson og Pétur Magnússon
samkvæmt tilnefningu Sjálfstæð-
isflokksins. Á 1. fundi nefnd-
arinnar 26. ágúst bar Jón Bald-
vinsson fram svofellda tillögu:
„Nefndin ályktar að leggja það
til grundvallar starfi sínu, að
þingmannatala hinna ýmsu
flokka á Alþingi verði jafnan í
sem fyllsta samræmi við kjós-
endafjölda þeirra".
Atkvæðagreiðslu um tillöguna
var ekki óskað á þeim fundi.
Á 8. fundi 23. nóv. er bókað:
„Tryggvi Þórhallsson gerði
grein fyrir afstöðu sinni til kjör-
dæmaskipunarmálsins. Taldi að
kjördæmaskipun ætti fyrst og
fremst að miðast við fólksfjölda,
en fleira gæti þó komið til
greina“.
Á 10. fundi 27. nóv.:
„Jón Baldvinsson lét í ljós þá
skoðun, að heppilegast væri, að
landið yrði eitt .tjördæmi, og
þingmenn allir kosnir í einu með
hiutfallskosningu“.
í tillbgum þeim, sem Jón Þor-
láksson bar fram er gert ráð fyr-
ir, „að hver flokkur fái kosna
þingmenn í hlutfalli við þann
atkvæðafjölda., er hann nær við
kosningar. Kjördæmaskiptingín
haldist óbreytt eins og hún nú
er, með þeirri breytingu einni,
að tvímenningskjördæmin, sem
nú eru, verði einmenningskjör-
dæmi“. Auk þess uppbótaírsæti.
Á 16. fundi, 14. des. lögðu full-
trúar Sjálfstæðismanna fram ýt-
arlegar tillögur, sem aðallega
snerust um úthlutun uppbótar-
sæta og skulu því ekki ræddar
frekar hér. A þessum fundi lögðu
Framsóknarmenn fram svohljóð-
andi tillögur:
Jörundur
KjötverzEun
í fullum gangi til sölu.
Tilboð sendist afgreiðslu Morgunbl. f. laugardag 5.
þ.m. merkt: Vel staðsett „8392“.
Atvinna
Aðstoðarmaður óskast á málningarverkstæði vort.
Uppl. hjá verkstjóranum.
Egill Vilhjálmsson hf.
Dömur!
Hin margeftirspurðu Number seven næringarkrem víta-
min plus skin food extra rich, nýkomin.
Ennfremur Number seven andlitsvötn (Skin freshener,
tone-up Lotion.)
Hreinsunarkrem (Cleansing Crem) adgkrem (Vanis-
hing Crem) handáburð (Satin hand lotion) og andlits-
áburður.
Gjörið svo vel að líta í gluggana.
Sápuhúsið
Austurstrœti 1
„Kjördæmaskipunin byggist í
aðalatriðum á sama grundvelli
og nú er,. en stigin verði spor í
áttina til þess að jafna ósamræmi
það, sem orðið hefir síðari árin.
Landskjör verði lagt niður
Hins vegar verði sex þingsætum
varið til að jafna ósamræmið,
sem er á kjördæmaskipxininni,
eftir því sem samkomulag verð-
ur um“.
Tillögur Jóns Baldvinssonar
Á 19. fundi 19. des. lagði Jón
Baldvinsson fram svohljóðandi
tillögur: „Ég hefi af hálfu Al-
Þriðja grein
þýðuflokksins stungið upp á
þeirri kosningatilhögun á 10.
fundi nefndarinnar að alþingis-
menn séu allir kosnir rpeð hlut-
fallskosningu í einu lagi um land
allt og sama kosningaraðferð við-
höfð og útreikningur á kosningu
sé hinn sami og nú er við lands-
kjör. En þótt ég telji þessa uppá-
stungu heppilega lausn málsins,
hefur mér þó dottið í hug, að
bera fram aðra uppástungu, um
kosningatilhögun, en hún er í
stuttu máli þessi:
Að landinu sé skipt í sex
kjördæmi.
Að alþingismenn og vara-
þingmenn séu kosnir í þessum
sex kjördæmum með hlut-
fallskosningum.
Að veitt verði uppbótarþing-
sæti fyrir afgangsatkvæði
hvers flokks, er þau saman-
lögð úr öljum kjördæmum ná
meðaltölu atkvæða þess flokks,
er lægsta hefur meðaltölu at-
kvaéða á þingmenn".
Afstaða Framsóknar
Er svo reynt að verða samferða
í nefndinni, en reynist með öllu
vonlaust og á 26. fundi báru full-
trúar Framsóknarflokksins fram
svofellda tillögu: „Landskjörið
verði lagt niður. Þingmannatala
Reykjavíkur verði 7—8. Gull-
bringu- og Kjósarsýsla og Suður-
Þingeyjarsýsla verði tvímenn-
ingskjördæmi, eða t. d. G. K.
skipt í tvö kjördæmi. Siglufjörð-
ur .verði sérstakt kjördæmi".
Jón Baldvinsson lét þegar í
ljós, að þar sem tillögur Fram-
sóknarflokksins gengu í öfuga
átt við tillögur hans á 19. fundi
nefndarinnar, gæti hann eigi fall-
izt á þær. Á 27. fundi lýsa full-
trúar Framsóknarflokksins yfir,
að' þeir geti hvorki átt samleið
með Jóni Baldvinssyni né með
fulltrúum Sjálfstæðisfiokksins
Álit Sjálfstæðismanna
Þá segja fulltrúar Sjálfstæðis-
flokksins í nefndaráliti sínu að
lokum m. a.: „Tillaga Framsókn-
arflokksins, sem kom fram á 26.
fundi nefndarinnar og skráð er
hér að framan, felur ekki í sér
neina umbót frá núverandi til-
högun í þá átt að tryggja það,
að þingið verði rétt mynd af
skoðunum og vilja kjósendanna
í landinu.
Uppástunga Alþýðuflokksins
um að gera landið allt að einu
kjördæmi með hlutfallskosning-
um eftir svipuðum reglum eins
og nú er fylgt við landskjör,
hefir í okkar augum sérstaklega
þann galla, að kynni kjósenda af
frambjóðendum verði óhæfilega
lítil. — Kosningin yrði að vera
l
svo að segja eingöngu flokks-
bundin, án þess að persónuleg
kynni kæmu til greina, nema að
því er snertir örfáa forustumenn
úr hverjum flokki.
Hins vegar höfum við lýst yfir
því í nefndinni, að við myndum
til vara eða til samkomulags geta
fallizt á uppástungu Alþýðu-
flokksins um hlutfallskosningar í
6 hlutfallskjördæmum.
Umsögn Jóns Þorlákssonar
Hvernig þessum málum lyktaði
á Alþingi, þar sem stóðu saman
Alþýðuflokkurinn og Sjálfstæð-
isflokkurinn gegn Framsóknar-
flokknum, segir hinn merki al-
þingismaður Jón Þorláksson, sem
þá var formaður • Sjálfstæðis-
flokksins, í niðurlagi fylgiritsins
við nefndaráliti fulltrúa Sjálf-
stæðisflokksins í milliþinganefnd
inni um skipun Alþingis og kjör-
dæmaskipunina:
„Breyting sú á stjórnarskrá Is-
lands, sem samþykkt var við 2.
umr. í efri deild Alþingis á vetr-
arþinginu 1931 fór í þessu efni
ekki lengra en það, að nema
burt úr stjórnarskránni það
bann gegn hlutfallskosningum,
sem þar er nú, nema burt ákvæði,
sem er til hindrunar réttri skip-
un þingsins, og er einsdæmi í
stjórnarskrá lýðræðisríkja í Norð
urálfunni og líklega þó leitað sé
um allan heim.“
Þessari framúrskarandi hóf-
legu ákvörðun efri deildar var
svo svarað með fautalegri mis-
beiting ráðherravaldsins — þing-
rofinu.
„Komandi ár“ Jónasar
Jónssonar
Framkoma Framsóknarflokks-
var þeim mun
curðulegri, þar
sem fyrrv. ráð-
herra og alþing
ismaður, Jónas
Jónsson, sem
þá var formað-
rr flokksins,
Oafði í stjórn-
málariti sínu,
„Komandi ár“,
þar sem höf-
undurinn ræð-
ir um löggjöf,
stjórn og fjármál, á bls. 51 og
52 í þættinum „Stjórn“ sagt svo:
„Hinsvegar mætti greiða götu
glöggrar flokksmyndunar á
ýmsan hátt, en með engu fremur
en að stækka kjördæmin og beita
hlutfallskosningu.
Þá koma stefnurnar fram
ifremur en einstaklingsáhrif, ætt-
jarfylgi eða fjármagn. Ef 3—4
sýslur væru í sama kjördæmi og
I kosið með hlutfallskosningu,
reynir miru»a á „síðustu atkvæð-
in“ úrskurð þeirra andlegu ó-
myndugu, sem fluttir eru í bif-
reiðum á kjörstaðinn, eins og
sauðir til slátrunar.
Ulutfallskosning tryggir rétt
minni hlutans. Með hlutfalls-
kosningu í stórum kjördæmum
má a. m. k. fyrirbyggja algerðan
sigur byggðan á dómi hinna
óhæfu“.
Stjórnarskrárbreytingin 1934
Þrátt fyrir^ingrof Framsókn-
arflokksins lögðu hinir flokkarn-
ir tveir ekki árar i bát og hafðist
sú breyting á stjórnskipunarlög-
unum frá 18. maí 1920 í gegn
1934, að 26. gr. stjórnarskrárinn-
ar var þannig breytt: „Á Alþingi
eiga sæti allt að 19 þjóðkjörnir
þingmenn kosnir leynilegum
kosningum, þar af
a. 32 í einmennings- og tví-
menningskjördæmum þeim sem
nú eru. Kosning þeirra-Ar óhlut-
bundin. Skipta má tvímennings-
kjördæmum með lögum. Deyi
þingmaður skal kjósa þingmann
í hans stað.
b. 6 í Reykjavík. Kosning
þeirra sé hlutbundin. Jafn
margir varamenn skulu kosnir
samtímis og á sama hátt.
c. Allt að 11 þingmenn til jöfn-
unar milli þingflokkanna, svo að
hver þeirra hafi bingsæti i sem
fyllstu samræmi við atkvæða-
tölu sína við almennar kosning-
ar o. s. frv.“
Alls er frumvarpið í átta grein-
um, sem ekki er ástæða til að
taka upp allar hér, en auk fram-
antaldrar breytingar voru helztu
ins í þessu máli
breytingar aðrar þær, að kosn-
ingarétturinn og kjörgengi til
Alþingis var færður úr 25 ara
lágmarksaldri ofan í 21 ár eða
eldri.
Enn hélt Framsóknarflokkur-
inn dauðahaldi í ófrjálslega
bannið við hlutfallskosningum
nema í Reykjavík og nuddaði
uppbótarþingsætunum úr 12 of-
an í 11, sem reyndar minna máli
skiptir.
Ný stjórnarskrárbreyting 1942
Á Alþingi 1942 lagði Alþýðu-
flokkurinn fram frumvarp til
stjórnskipunarlaga, þar sem farið
er fram á að 26. gr. stjórnarskrár-
innar frá 1930 með áorðinni
breytingu 1934 sé enn breytt í
frjálslegra og réttlátara horf,
hvað kosningar til Alþingis snerti
þannig:
„Á Alþingi eiga sæti allt að 54
þjóðkjörnir þingmenn, kosnir
leynilegum kosningum þar af:
a. 8 þingmenn í Reykjavík.
Kosning þeirra er hlutbund-
in. Jafnmargir varamenn
skulu kosnir samtímis og á
sama hátt.
b. 8 þingmenn í kaupstöðum
utan Reykjavíkur, þeim sem
nú eru, einn fyrir hvern kaup-
stað.
c. 27 þingmenn í þeim einmenn-
ings- og tvímenningskjördæm-
um, sem nú eru, öðrum en
kaupstöðum. Skal kosningin
vera hlutbundin í tvímenn-
ingskjördæmum og jafnmarg-
ir varamenn kosnir samtímis
og á sama hátt.
Deyi þingmaður, kosinn í
einmenningskjördæmi, eða
fari á kjörtímanum, þá skal
kjósa þingmann í hans staS
fyrir það sem eftir er kjör-
tímans.
d. Allt að 11 þingmenn til jöfn-
unar milli þingflokka, svo að
hver þeirra hafi þingsæti í
sem fyllstu sambræmi við at-
kvæðatölu sína við almennar
kosningar. Rétt er flokknum
að hafa landlista í kjöri vi8
almennar kosningar, enda
greiði þá kjósendur atkv. ann-
aðhvort frambjóðanda I kjör-
dæmi eða landlista".--------
Úr framsöguræðu Ásgelw
Ásgeirssonar
Flutningsmaður og framsögu-
maður meirihluta nefndar, sem
fékk málið til meðferðar var Aa-
alþingismaður,
nú forseti Is-
lands, og fórust
honum m. a.
þannig orð I
framsöguræðu:
„Fjölgun fólka
í landinu og til-
flutningur tll
sjóþorpa og
kaupstaða er
svo mikill, að
Asgeir það er ekki
undarlegt, þó
að það þurfi að breyta reglum
um kjördæmaskipun oftar en
einu sinni. Með breyting á stjskr.
1933 er þessi meginregla viður-
kennd sem regla, er eigi að gilda.
Og ég hygg, að sú regla hafi
a. m. k. orðið teóretisk rétt, að
þingmannatala flokka ætti að
verh í sem beztu samræmi við
atkvæðamagn við kosningar. Við
leggjum til, að þingm. verði
fjölgað um 2 í Reykjavík og um
3 alls í öðrum kaupstöðum með
því að tekin verði upp ný kjör-
dæmi, sem sé Akranes, Siglu-
fjörður og Norðfjörður, tvö þessl
nýju kjördæmi yrðu sæmilega
stór, en þriðja kjördæmið yrði
nokkuð lítið, þó ekki lítilsverð-
ara heldur en sum smærri kjör-
dæmin eftir núverandi kjör-
dæmaskipun. Og ef hlutfalls-
kosningar aukast t. d. eins og hér
er gert ráð fyrir, þá eru hér
tvenns konar tryggingar fyrir
því, að meirihlutinn ráði meir en
áður við kosningaúrslit og bar
með á þingi og eins hitt að minni-
hl. fái aðstöðu til að gera sig
gildandi. En þetta hvort tveggja
þarf að tryggja í lýðræðislandi,
bæði rétt meirihl. og eins rétt
minnihl. En það verður ekki gert
með annarri reglu en þeirri, að
sem réttast hlutfall eigi sér stað
í úthlutun þingsæta, miðað við
atkvæðaf j ölda“.