Morgunblaðið - 27.07.1958, Blaðsíða 8

8
MoncrHnrAÐiÐ
Sunnudagur 27. júlí 1958
Dönsk skopmynd af því, þegar fyrrverandi dómsmálaráðherra
og íslandsráðherra Dana gekk til lögreglunnar.
Á SÍÐUSTU tugum aldarinnar
sem leið réði mjög íhaldssöm
stjórn málum í Danmörku, en
konungur var Kristján hinn 9., sá
sami, sem heimsótti ísland 1874
og „gaf okkur stjórnarskrána",
eins og það var kallað. Þetta
tímabil í stjórnmálasögu Dana
er kallað Estrups-tímabilið, eftir
manni þeim, Estrup, sem var for-
sætisráðherra lengstan tímann.
Meðan á þessu stóð blés ekki byr
lega fyrir kröfum íslendinga um
stjórnarbætur. Þó var það mál
aldrei látið niður falla af ís-
lendinga hálfu, svo sem kunnugt
er, en Benedikt Sveinsson og
aðrir fleiri héldu merkinu uppi
eftir dauða Jóns Sigurðssonar I
ráðuneyti Dana hafði sérstakur
danskur ráðherra haft með hönd-
um íslandsmál, en sá ráðherra
var þá einnig jafnan dómsmála-
ráðherra. Kom þá upp sú hug-
mynd, og var Valtýr Guðmunds-
son háskólakennari upphafsmað-
ur hennar, að fá sérstakan ráð-
herra skipaðan til að fara með
íslandsmál og skyldi sá ráðherra
eiga setu í Kaupmannahöfn. —
Sumarið 1897 kom Valtýr fram
með frumvarp um þetta efni á
Alþingi og hafði hann áður
tryggt sér loforð dönsku stjórn-
arinnar um staðfesting þess, ef
Alþingi féllist á það. En frum-
varpið vakti mótspyrnu margra
í þinginu og var fellt, en deilan
snerist nú eftir þetta mjög um
það, hvort hinn fyrirhugaði ís-
landsráðherra skyldi vera bú-
settur í Kaupmannahöfn eða í
Reykjavík. Þeir sem héldu fram
ráðherra. í Reykjavík kölluðu sig
Heimastjórnarflokk, en hinir köll
uðu sig Framsóknarfl., en voru
oftast nefndir Valtýingar eftir
Valtý Guðmundssyni. Árið 1900
fóru fram nýjar kosningar og á
þingi 1901 hafði flokkur Valtýs
meirihluta, þótt naumur væri,
Og var nú frumvarp samþykkt
um sérstakan ráðherra fyrir ís-
land, sem búsettur skyldi vera í
Kaupmannahöfn. En nú gerðust
atburðir í Danmörku, sem
breyttu öllum viðhorfum.
Róttækur „að nokkru leyti“.
Kristján konungur hafði fyrir
nokkru séð að ekki mundi hann
öllu lengur geta stutt sig við
Estrupsfl. Andstaðan gegn stjórn-
arfarinu var orðin mjög mögnuð
í landinu. Litaðist nú konungur
um eftir manni, sem gæti tekið
að sér embætti forsætisráðherr-
ans og þurfti sá maður ýmsum
kostum að vera búinn til að
konungur gæti fellt sig við hann.
Sú saga er sögð, að eitt sinn hafi
konungur verið í veizlu og vai
Deuntzer lagaprófessor við há-
skólann einn af veizlugestunum.
Hafði þá konungur snúið sér til
Deuntzer og sagt: „Er það rétt,
sem ég heyri, Deuntzer prófessor
að þér séuð róttækur?“ Konung-
ur skálaði um leið við Deuntzer,
en sagt er að prófessornum hafi
þá hálfsvelgzt á glasinu um leið
og hann svaraði:
„Já, svona að nokkru leyti, yð-
ai- hátign.“
Það var einmitt maður, sem
var aðeins „að nökkru leyti“ rót-
tækur, sem konungur þurfti á
að halda. Og hvort sem þessi
saga er sönn eða ekki, varð það
ofan á árið 1901, að konungur
fól Deuntzer, sem tilheyrði flokki
ráðherrann Alberti lagði fyrir
aukaþingið 1902 tvö frumvörp,
sem hann bauð íslendingum að
velja á milli. Annað var hið
gamla frumvarp Valtýinganna
um sérstakan ráðherra búsettan i
Kaupmannahöfn og hitt var
frumvarp, sem byggt var á kröf-
um Heimastjórnarflokksins og
þar gert ráð fyrir búsetu ráð-
herrans í Reykjavík. Það er ekki
að orðlengja, að frumvarp
Heimastjórnarflokksins fékk ein-
dregið fylgi þingsins og var það
samþykkt með öllum atkvæðum.
Gerðist það sumarið 1902. Áfram-
haldið af þessu varð svo að sér-
stakur íslandsráðherra var skip-
aður með búsetu í Reykjavík og
varð Hannes Hafstein fyrsti ráð-
herrann, eins og kunnugt er.
Alberti lslandsráðherra.
P. A. Alberti íslandsráðherra
var meira umtalaður maður á Is-
landi á þessum tíma en nokkur
annar maður. Hann var sá af
Dönum, sem hafði sterkasta að-
stöðu í íslandsmálum og í hans
höndum lá forustan af hálfu
Dana um það hvað gera skyldi.
Það var því engin furða, þó nafn-
ið Alberti væri mjög á vörum
íslendinga á þessum tíma. En
síðan er Alberti gleymdur flest-
um íslendingum, en nú vill svo
til að örlög hans og ævi rifjast
upp í sambandi við mál, sem
var mjög umtalað fyrir 50 ár-
ur og kom mikið við íslands-
mál. Átti hann m. a. sæti í sam-
bandslaganeíndinni 1918. Eftir að
Alberti sagði af sér, varð um
skeið nokkuð hljóðara um hann,
en það var aðeins um stuttan
tima.
Alberti gengur til lögreglunnar.
Það gerðist hinn 8. septemoer
1908 að fánar voru á hverri stöng
í Kaupmannahöfn í tilefni af
því að tvær dætur konungs, Alex-
andra Englandsdrottning og
Dagmar keisaraekkja af Rúss-
landi voru að koma til Danmerk-
ur og var skip þeirra væntanlegt
um morguninn. Höfnin var mjög
skreytt og næstum allir ráðherr-
arnir, með Christensen forsætis-
ráðherra í fararbroddi, gengu
glaðir og ánægðir til þess að taka
á móti hinum tignu systrum, sem
borið höfðu hróður Ðanmerkur
svo vítt. En meðan á þessu há-
tíðahaldi stóð gerðist mikill at-
burður, sem hafði víðtækar af-
leiðingar í dönskum stjórnmál-
um. Það var kl. 10,45 f. h., að
Alberti gekk út af skrifstofu
sinni áleiðis að Nýja torgi. Einn
af kunningjum hans, sem heilsaði
honum, sagði frá því á eftir að
Alberti hefði verið hinn keikasti
í gangi, eins og venjulega. Hann
lagði leið sína inn á lögreglu-
stöðina við torgið. Þegar hann
kom inn í afgreiðslustofuna var
honum heilsað með þeirri virð-
//
Alberti fór út á hlað,.
n
50 ár frá hneykslismáli
Alberfis Islandsráðherra
vinstri manna, að mynda stjórn.
í hinni nýju stjórn voru helztu
foringjar vinstri manna, en þeir
voru mun frjálslyndari en Est-
rupsflokkurinn hafði verið.
Hafnarferð Hannesar Hafsteins.
En þegar þessi tíðindi bárust
til Islands vöknuðu nýjar vonir.
Heimastjórnarmenn héldu því
fram, sem rétt var, að nú mæcti
búast víð miklu betri undir-
tektum hjá hinni nýju stjórn
gagnvart sjálfstæðismáli íslend-
inga, heldur en áður hafði ver-
ið og væri þess vegna of skammt
gengið í frumvarpi því, sem Vai-
týringar höfðu barizt fyrir. Var
Hannes Hafstein oddviti Heima-
stjórnarflokksins í þessu máli
Undir þingglok ákvað svo Heima-
stjórnarflokkurinn að senda
mann til Kaupmannahafnar á
fund hinnar nýju vinstri stjórn
ar, til þess að skýra henni frá
hvernig málum væri komið og
kunngera henni, að Heimastjórn
arflokkurinn væri óánægður með
frumvarpið sem þingið hafði
samþykkt og þá sér í lagi það
ákvæði, að ráðherra íslands
skyldi vera búsettur í Höfn. Var
Hannes Hafstein valinn til far-
arinnar. Margir munu kannast
við Alþingisrímurnar, en þar eru
nokkrar vísur, þar sem vikið er
að því, þó stílfært sé, er Hannes
Hafstein fór til Kaupmannahafn-
ar til þess að tala við stjórnina
og þá sérstaklega mann þann,
sem Alberti nefndist og var ís-
landsráðherra í hinni nýju stjórn.
í Alþingisrímunum segir:
„Alberti fór út á hlað,
ofan hinir tóku,
fengu honum heljarblað,
höfðingjarnir klóku.“
Þegar Hannes Hafstein kom til
Kaupmannahafnar fékk hann
góður móttökur. Mann flutti mál
sitt fyrir konungi og ráðuneytinu
og hlustuðu þeir á erindi hans án
þess að láta uppi um undirtektir,
en sagt er að Hörup ritstjóri,
sem var einn af ráðherrunum,
hafi þá svarað spurningu Haf-
steins um það, hverjar hann
héldi að undirtektirnar yrðu, á
þessa leið: „Ég sé það undireins,
að þér eruð í náðinni og að þér
fáið allt sem þér viljið.“ Úr
þessu varð svo það, að íslands-
um, og þá einnig hér á landi og
hafa dönsku blöðin minnst þess
nú fyrir skömmu.
Er þar fyrst að byrja, að faðir
Alberti Islandsmálaráðherra, C.
C. Alberti, hafði verið hvatamað-
ur að stofnun sparisjóðs fyrir sjá-
lenzka bændur, sem hefndist
Den Sjællandske Bondestands
Sparekasse. Var sparisjóður þessi
mikil lyftistöng bænda á Sjálandi
og ákaflega vinsæll meðal þeirra.
Safnaðist mikið fé í sjóðinn und-
ir stjórn gamla Albertis og þegar
hann varð að hætta störfum fyr-
ir aldurs sakir tók sonur hans
við, en það var um árið 1890.
Stjórnaði hann eftir það sjóðnum
og þótti koma fram af mikilii
röggsemi.
Einnig hafði Alberti stofnað til
félagsskapar meðal smjörútflytj-
enda ,sem nefndist Danmarks
Landsmænds Smörexportforen-
ing og voru 150 mjólkurbú í
þeim félagsskap en hann hafði
með höndum mikinn útlfutning
smjörs, einkum til Englands. Stóð
Alberti þar í sambandi við enskt
innflutningsfirma, Willer Riley,
sem voru einkaumboðsmenn
hans. Þess má geta að Alberti var
bæði formaður og gjaldkeri í
báðum þessum stofnunum og
hafði því alla þræði í sinni hendi.
Alberti yngri var stór-
vaxinn maður, hár og gildur. Var
hann mjög fyrirmannlegur og
lét mikið að kveða, hvar sem
hann kom. Allsnemma hafðihann
gefið kost á sér til þingmennsku
og verið kosinn og var hann
talinn í hópi hinna róttækari inn-
an vinstri flokksins. Þótti hann
sjálfsagður í embætti í fyrstu
stjórn vinstri manna og hlaut
hann þar embætti dómsmálaráð-
herra og íslandsráðherra, svo
sem fyr segir.
Alberti þótti mjög óvæginn
maður í deilum og beindust fljót-
lega að honum mörg spjót. Þegar
hann hafði verið ráðherra í fá
ár, fór að bera allmjög á gagn-
rýni á framkomu hans í embætti
og einnig nokkuð á stjórn hans
á sparisjóðnum. Ekki þóttu þó
þessar ákærur mjög alvarlegar í
byrjuninni en þar kom þó, að
Alberti taldist verða að segja af
sér og lét hann af embætti árið
1908. Var þá forsætisráðherra
J. C. Christensen, sem var mjög
þekktur stjórnmálamaður dansk-
Alberti Islandsráðherra.
ingu, sem sómdi þeim manni,
sem nýlega hafði verið dóms-
málaráðherra landsins. Bað Al-
berti um að fá að tala við yfir-
mann rannsóknarlögreglunnar.
en hann var þó ekki viðstaddur.
Beiddist hann þess þá að fá að
tala við þann sem næstráðandi
var og var Alberti vísað inn til
hans. Hér var hinum fyrrverandi
ráðherra, tekið með hinni sömu-
kurteisi og fyrr og boðið til sæt-
is. En hann hafði ekki langan
formála á því sem hann vildi
segja, því hann tók þegar til máls
og sagði: „Ég kem til þess að
kæra sjálfan mig til lögreglunn-
ar fyrir fjárdrátt og skjalafals.“
Játningar Albertis.
Yfirlögregluþjónninn trúði
ekki sínum eigin eyrum og gat
varla nokkru orði upp komið.
Hann greip strax til símans og
náði sambandi við yfirmann sinn,
sem var þá að borða morgunverð
í íbúð sinni. En Alberti óskaði
eftir að skýra þá þegar frá mála-
vöxtum og bað yfirlögregluþjón-
inn að taka við skýrslu sinni.
Var það gert og Alberti skýi^Si
þá frá, að hann hefði framið mik-
inn fjárdrátt í sparisjóði sjá-
lenzkra bænda og hafi fjárdrátt-
urinn byrjað þegar árið 1894,
eða 14 árum áður. Fjárdráttur-
inn hefði alltaf aukizt, en hann
hefði getað dulið svikin með því
að falsa reikningana og búa til
ýms skjöl. Alberti skýrði frá því
að hann hefði reynt að borga
skuldina með því að „spekúlera
í hlutabréfum“, eins og það var
orðað og hefði hann keypt mikil
hlutabréf í gullnámum, en ekkert
orðið annað en tap af því. Kvað
hann nú, að tapið næmi ekki
minna en 9 milljónum króna en
ekki var hann þó viss um, að
það væri rétt upphæð, enda
reyndist hún síðar vera miklu
hærri. eða um 18 millj. kr., sem
var hvorki meira né minna en
helmingur þess fjármagns, sem
Alberti hafði með hönd-
um í umboði bændanna. —
Máli sínu til sönnunar sýndi
Alberti nú yfirlögregluþjón-
inum skjal, sem væri falsað
og hefði hann sjálfur falsað und-
irskriftir bankastjóra Privat-
bankans á þetta skjal. Þetta skjal
var kvittun bankans fyrir að
hafa tekið við 9 milljónum króna
til geymslu fyrir sparisjóðinn, en
þessir peningar voru hvergi til.
Þegar yfirmaður rannsóknarlóg-
reglunnar kom, endurtók Al-
berti skýrslu sína fyrir honum,
en nú var hann ekki eins keikur
eins ojf fyrr en var nú fallinn
saman, er hann hafði létt af sér.
Lýsti lögregluforinginn því yfir,
að hann væri tekinn fastur og
hófst nú rannsókn málsins.
Við rannsóknina upplýstist
margt um svik Albertis, sem
hann hafði ekki getið um í
skýrslu sinni til lögreglunnar.
M. a. kom í ljós að með aðstoð
hins enska firma, Willer Riley,
hafði hann falsað útflutnings-
skýrslur varðandi smjörsölur til
Englands og dregið sér á þann
hátt mikið fé, sem lagt hafði
verið í banka í Englandi á nafn
Albertis. Þegar upp komst um
fjárdrátt Albertis sá forstjóri
einkafirmans þann kost vænztan
að flýja úr landi og leynast. Var
hann ófundinn þegar Alberti var
dæmdur.
Starfsemi Albertis hafði náS
yfir 14 ára tímabil, en þegar þar
ko mvar orðið svo flókið að leyna
svikunum, að Alberti treystist
ekki lengur til þess og gaf sig
þess vegna fram. En það sem
einkum gerði það að verkum, að
hann gat haldið svikunum svo
lengi áfram, var að hann var
bæði formaður og gjaldkeri fyr-
irtækjanna, svo sem fyrr getur,
og að endurskoðendurnir treyst-
ust ekki til þgss að krefja sjálfan
dómsmálaráðherra landsins um
nánari skilríki. Sjóðsbækur hans
voru ekki skoðaðar og ekki var
honum heldur gert að sýna þær
eignir, sem fyrirtækin áttu í
hlutabréfum og skuldabréfum, en
mikið af þeim eignum hafði Al-
berti selt á laun.
Skelfing í Danmörku.
Það er óhætt að segja að öll
Danmörk var skelfingu lostin við
þessar fréttir. Alberti hafði fyrr
verið voldugur og áberandi mað-
ur, en nú áttu menn ekki nógu
stór orð til að lýsa því, hvílikt
varmenni hann væri. Blöðin
fluttu ýtarlegar fregnir af mál-
inu og var gerð grein fyrir hinu
feiknalega tapi sjálenzkra
bænda. Slíkt og þvílíkt hneyksl-
ismál hafði aldrei áður komið
fyrir í Danaveldi svo menn vissu
og þótt gagnrýni hefði áður kom-
Hannes Hafstein Valtýr Guðmundsson
ið fram á stjórn Albertis á sjóðn-
um, kom þó þetta mál, allt 1
heild sinni, gersamlega á óvart.
Andstæðingar Christensens for-
sætisráðherra sneru nú skeytum
sínum að honum, en hann hafði
verið mikill vinur Albertis og
varið hann fyrir árásum. Mót-
stöðumenn Christensens notuðu
sér mjög þetta mál og lá við að
stjórnin félli, þó hún stæði af
sér þessa storma í bili. Fékk
Christensen hina mestu raun af
málinu. Alberti-hneykslið og
samband Christensens við Al-
berti var á ailra vörum og var
Framh. á bls. 9