Morgunblaðið - 13.01.1959, Blaðsíða 8

8
MORGinSBLAÐlÐ
Þriðjudagur 13. jan. 1959
Dr. Björn Sigtússon, háskólabókavörður:
Rit gera sögu og framtak
Hugleiðingar um visindalegt
bókasafn landsins
sig við að safna ritaúrvali á þeim
sviðum, sem líklegt er, að tekin
verði næsta mannsaldur til vís-
indameðferðar í landinu og þá
mest í háskólum eða í starfsþágu
opinberra stofnana. Verkefnin
eru ærið rúm fyrir því, einnig
hérlendis.
Stefnubreyting sú hefur greitt
fyrir því, að háskólasöfn rynnu
inn í meginsafn hvers smáríkis-
höfuðstaðar. í höfuðborgum Norð
manna og Finna urðu háskóla-
bókasöfnin að þjóðbókasöfnum.
Hið gagnstæða varð að sömu
niðurstöðu í höfuðstöðum Dana
og Svía á 20. öld, og bættu Det
kongelige Bibliotek og Kung-
liga biblioteket á sig miklu
háskólabókasafnshlutverki, þótt
smærri söfn á hvorum stað eigi
hlutdeild í, undir umsjón ríkis-
bókavarðar.
Aðaleinkenni þjóðbókasafns er,
að það þaulsafni og skrásetji inn-
lend rit og erlent prentmál, sem
varðar eitthvað landið og þjóð-
ina. En torvelt er að skera úr,
hve langt nái útjaðrar þessa er-
lenda prents, og af þeirri ástæðu
og fleirum verða þjóðbókasöfnin
jafnan vísindasöfn á töluvert
breiðara sviði. Svo er um Lands-
bókasafn, sem Jón Árnason
fræðimaður gerði að þjóðbóka-
safni. En áður var það helgað
sundurlausari fræðslu einni, —
sprottið, markmiðslega séð, upp
af Skálholtsstiftissafni eftir bisk-
upsflutning til Reykjavíkur og
hét því Stiftisbókasafn, unz nú-
tíðarheiti þess fékk viðurkenn-
ing, er það fluttist af Dómkirkju-
lofti í nýbyggt Alþingishúsið
1881. Amtsbókasafn var það aldr-
ei né tengt við nafns stiftamt-
mannsembættis. Handrita- og
bókastofn Valgerðar, síðustu
biskupsfrúar í Skálholti, og Stein
gríms biskups rann til Stiftis-
bókasafnsins 1845 og olli því, að
Jón Árnason óx inn í hlutverk
landsbókavarðar og skóp það.
Nafni Jóns, en skrifari Stein-
gríms biskups. varði samtímis
eigi litlum starfsþætti ævi sinnar
til söfnunar á íslenzkum bókum
og handritum, og heimkoma
þeirra að Jóni Sigurðssyni látn-
Aðalsafm visindalegra rita á fs- um 1879 var fyrsta staðfesting
FLEST góð rit eru hógværir fé-
lagar manns og bíða eftir, að
þekking sé til þeirra sótt. Bóka-
söfn eru því ekki aðeins biðstof-
ur gesta, sem bíða með eðlilegri
óþolinmæði eftir svari okkar
bókavarðanna um það, hvort
okkur hefur í það sinnið tekizt
eða mistekizt að finna ritið, sem
á þurfti að halda. Þau eru jafn-
íramt biðstofur þeirra tímarita
og bóka, sem bíða þess, að upp-
götvuð sé í þeim þekking, kraft-
ur, hressing eða stöku vitneskju-
atriði, sem reynast mundu ein-
hverjum ánægjuleg eða mikil-
væg.
Þótt ritanna dyggð sé þögnin
og hljótt skuli í söfnum, mætti
oft rjúfa þögn til að stytta nyt-
sömum ritum árangurslausa bið
og til að kynna bókasöfn og þarf-
ir þeirra. Með næsta áratug fyrir
augum skal nú rætt um fáein ís-
lenzk vandamál þeirrar safnteg-
undar, sem ég hef umgengizt
lengi hér og ögn í Svíþjóð og
Noregi.
Fyrst er aí gera Ijóst, að það
safn verður í Reykjavík aðeins
eitt, auk smádeilda í tengslum við
það. Gert skal ráð fyrir, að les-
endur kannist annars við öll
reykvísku aðalsöfnin, útlán
þeirra og lestrarsalsnotkun,svo að
greinarrúm megi nota til að auka
skilning á hinu, sem í starfi inn-
an safnveggja býr og er undan-
fari þess, að bókasafn hafi sitt-
hvað markvert að bjóða.
f því sambandi knýja nýjar
kröfur að dyrum þessi árin, síð-
an kjarnfrseðiöld rann upp og
þjóðin komst einnig í núverandi
vanda í milliríkjamálum. Mikil-
væg vísindasvið og bókaval skulu
nefnd á naf* frá sjónarmiði kyn-
stofns, sen* er að uppgötva land
sitt á ný og er þó fornbýll vilj-
andi. í greinarlok þarf að hugsa,
hvað sá kynstofn tæki þá til
bragðs, ef hann stæði í dag uppi
bókasafnslaus á þeim sviðum og
þó gæddur sama þrótti, sem
reisti úr rústum þvílík söfn í
ýmsum herjuðum löndum síðustu
ár.
landi þarf að vera eitt, svo að
forðast megi tvíverknað, tvítaka-
kaup og skaðlega sundrun á-
byrgðar, auk fleiri galla. En
undir eftirliti forstöðumanns
þess er æskilegt, að margar sér-
fræðistofnanir séu látnar einar
um það um skeið að afla rita
hver fyrir starfssvið sitt eða að-
alsafnið afli þar aðeins tímarita
og dýrra heildarverka, sem það
verður svo að ljá stofnuninni.
Nokkur dreifing bókasafns út frá
miðstöð er farsæl og allt annað
en hitt, sem víða þekkist, að ár-
lega fjölgi deildasöfnum, sem
þykjast óháð og líkjast illgresi
í samkeppnisháttum hvert við
annað. Af fúsum vilja er smáum
vísindasöfnum þó oft slegið sam-
an í heild. Þess konar upphaf
eiga t. d. flest háskólabókasöfn.
Vísindaleg allsherjarbókasöfn
áttu fyrr í orði kveðnu að rúma
öll vísindi, fræða um allt, safna
til þess ritum á öllum skiljanleg-
um tungum. Þetta er naumast
hægt lengur með stórþjóðum,
hvað þá í smáríkjum, svo að helzt
eru það stærstu erlend bæjar-
bókasöfn, sem miða enn við það,
að ekkert bókmennta- og fræðslu
svið verði útundan. Rit á tungum,
sem háskólaborgarar einir lesa,
munu liggja framvegis utan verk
sviðs Bæjarbókasafns Reykjavík-
ur, en það er að naínum dómi eina
íslenzka safnið, sem keppa má
að því að vera að öðru leyti alls-
herjarsafn.
Að dæmi háskólasafna eru öll
vísindasöfn farin að takmarka
þess, að Landsbókasafn yrði með
tímanum samboðið sjálfstæðu
þjóðlandi.
I framhaldi þess kemur engum
annað til hugar en Landsbóka-
safn verði meginstofn almenns
vísindasafns og nái sjálft yfir
íjiiklu breiðara svið en tegundar-
hreint þjóðbókasafn mundi ná. f
reglugerð safnsins frá 1950
(29. gr.) eru settar útlánshömlur
á allt það safnsefni, sem er því
dýrmætt og óaðskiljanlegt. Hinu
eiginlega Landsbókasafni er ætl-
að samkvæmt því að þróast yfir
i „præsensbibliotek", sem á Norð
urlöndum er kallað, þ. e. safn,
sem tryggt getur safngestum að
fá hverja umbeðna bók þess og
tímarit fyrirvaralaust í lestrar-
salinn.
f stað þess að tala um stækkað
og fjölþættara Landsbókasafn en
er, vil ég taka í þessari grein upp
heitið Ríkisrit (í flt.) um þá
stofnunarheild, sem islenzka vís-
indaritasafnið þarf að vera. Ekki
vil ég landsbókavörður fái breytt
nafn, þótt hann veiti Ríkisrita-
deildum forstöðu jafnt og kjarna
safni sínu.
Alþingi hefur ákveðið samruna,
eins fljótt og framkvæmanlegt sé
fyrir húsnæðiserfiðleikum. Þann-
ig segir í ályktun þess frá 29. maí
1957:
a) að sameina beri Háskóla-
bókasafn Landsbókasafni á
næstu árum og reikna það sem
þá deild þess, sem miðist við
„handbóka- eg námsþarfir
stúdenta og kennsluundirbún-
ing og rannsóknir kennara,“
b) að ríkisstjórn sé falið að
gera þær ráðstafanir í þessa
átt, sem nauðsynlegar teljast á
hverjum tíma,
c) að samstarfi skuli nú þeg
ar haldið uppi með þessum
söfnum með hliðsjón af sam-
einingu þeirra síðan (orðalag
stytt hér).
Enga lagabreyting mun þurfa
í fyrstu til sameiningarinnar, því
að lög Landsbókasafns skylda
það til þess að „halda uppi safni
erlendra bókmennta í öllum
greinum vísinda, lista, tækni og
samtiðarmálefna" (2. gr.); virðist
rúmt um háskólasafn í þeirri um-
gerð. Með reglugerðarauka Lands
bókasafns um skráningarmiðstöð
(6. júlí 1956) hefur Menntamála-
ráðuneytið veitt safninu umboð
nokkurt til afskipta af tímarita-
haldi opinberra sérfræðistofnana,
a. m. k. um sameiginlega skrán-
ing, og með tímanum næst ár-
angur af því. En fyrirhöfn krefur
þetta.
Bætt hagnýting vinnuafls er
einn eftirsóknarverðasti ávöxtur
sameiningar, en næst ekki fyrr en
nýtt Landsbókasafnshús er reist.
Það Háskólabókasafn, sem rúm-
ast þarf sem deild í því húsi, ætti,
finnst mér, að vera útlánsstaður
fyrir öll Ríkisrit, þótt afhending
símpantaðra lánsbóka gæti oft far
ið fram þar, sem sérfræðibækur
kunna að vera geymdar í stofn-
unum í dreifðum bæjarhlutum.
Eiginlegt Landsbókasafn hússins
þyrfti þá ekki útlánssal né sér-
stakan útlánsvörð. Bókaöflun,
skráning, bókband eg fleira
mundi sameinast á eina hönd og
þó verða miklu markvissar og
hraðar af hendi leyst. Skipti á ísl.
ritum fyrir erlendar vísindaleg-
ar ritraðir ganga nú skaplega
við Norðurlandastofnanir, en
ríkulegir möguleikar til slíkra
skipta við aðrar heimsbyggðir
eru í bágri niðurníðslu unz unnt
verður að sameina orku stofnana
um endurbót.
Eftir að nú var stiklað á stóru
um þá ófullráðnu braut, sem
Ríkisrit verða að sækja fram inn
an skamms, verður að freista
þess, að lesendur fái glöggvað sig
á sumum tegundum bókaþarfa
í safninu.
Reynsla sýnir, að það mun
liggja í hlutarins eðli, að sérhver
réttindafengur íslands eða sam-
bærilegur atburður leiðir innan
hæfilegs frests til átaka í safns-
málum. Að nokkru má eflaust
kalla það tilviljun, að Reykjavík
skyldi 1923 koma sér upp bæjar-
bókasafni, fimm árum eftir að
hún tók við höfuðstaðarhlutverki
sínu af kóngsins Kaupmanna-
höfn. Engin tilviljun var, að
fimm árum eftir 1874 gerði blá-
snautt löggjafarþing þá kostnað-
arsömu ályktun að reisa steinhús
bæði yfir Alþingi og söfnin og
það með stórlátum brag. Því síð-
ur var það tilviljun, að fimm ár-
um eftir að ráðherravaldið flutt-
ist í landið komst Landsbókasafn
með yngri söfnum í veglegt hús
sitt við Arnarhól. Fimm árum
eftir lýðveldisstofnunina voru
sett Landsbókasafnslögin 1949,
sem fela stórhug í sér og sýna, að
menn urðu minnugir hlutverks
fyrir það safn þau ár, sem annað
meginsafn ríkisins var að eignast
lengi þráð stórhýsi. Sjálfstæðis-
áfangi, sem mun jafndýrmætur
reynast og hinir fyrrtöldu, var
víkkun fiskilandhelginnar 1958.
Fimm árum eftir þann atburð
Litla folaldið er hálfdapurt á svipinn, enda var norðangaddur, þegar myndin var tekin, og kulda-
legt um að litast í henni veröld fyrir ung og óreynd augu. — En nú hækkar sólin sinn gang,
og það tekur að styttast til vordaganna — og okkur hlýnar í hug og hjarta. En hvað veit
lítið folald, sem kemur í heiminn köldustu daga ársins, um vorið með græna grasið?
(Ljósm. Mbl. Ól. K. M.)
mun þess trauðla beðið lengur, að
Landsbókasafn eða „Ríkisrit“
verði bjarglegt aðalsafn rita í
náttúruvísindum þeim, sem mjög
reynir á í þriggja vígstöðva sókn
landsmanna. Það er styrjöldin
um að ná þekkingu og valdi yfir
bjargræðum og verndun þeirra
á landgrunni voru, í gróðurhjúpi
Islands hátt og lágt og í heitu
djúpi berglaganna. Á þrennum
stöðvum er í tröllhendur að
sækja og til mikils að vinna, og
án þess að kunna vel fyrir sér
væri ekkert af þessu hægt.
Þroski Landsbókasafns hefur
að mestu verið í hugvísindum og
verður um sinn, unz margt breyt-
ist. Ekki er ég núna að meta og
vega hlutföll né gera smátt úr
greinum, sem ég læt ónefndar í
þeim svifum, sem að kallar
gæzla fiskislóða, jarðboranir og
greniskógar, sem fást ekki til að
spretta, fyrr en menn eru búnir
að gróðursetja þá. Auk þess að
miða orsakasamhengi íslenzkra
náttúrurannsókna 1963 við fimm
ár frá 1958 gleymir víst enginn
bókavörður deginum 13. nóvem-
ber 1963. Þá er þriggja alda af-
mæli Árna prófessors Magnús-*
sonar.
Svo hagar til, að vísindastörf
á íslandi munu metin í augum
umheims eftir því einu, hvað af-
rekað er í náttúruvísindum og
íslenzkum fræðum. Landsbóka-
safni er skylt að taka tillit til
þessa í framtíðarþróun sinni, og
þarf þar ekki fleiri orð um í
þessu sambandi. Hitt er meira,
að þjóð, sem á skömmum tíma
gerir nútímaborgríki úr fremur
miðaldalegu bændaþjóðfélagi 19.
aldar, uppgötvar þrotlausar auðs-
uppsprettur lands síns, sem snauð
ast var allra nokkrar aldir, og
sér, hverja baráttu það kostar að
nytja þær fyrir alda og óborna,
— hlýtur að leita af alefli stuðn-
ings þess, sem hafa megi af nátt-
úruvísindum og íslenzkum fræð-
um. Framtak vort sprettur af
þeim rótum og trúin á landið.
★
Aldahvörf heims gera þarflaust
sumt, sem á undan þeim fór, en
birta annars gömul sannindi í
nýju ljósi, tengja margt, sem áð-
ur var ótengjanlegt. Við það, er
lausnarinn tók andvörpin, rifnaði
fortjald musterisins sundur í
tvennt frá ofanverðu og allt nið-
ur í gegn sem tákn þess, að frá
því andartaki var Gamla testa-
mentið ekki óskeikul trúarbók í
neinu; guðspjall Nýja sáttmálans
kom.
Þannig rauf atburður 1945 milli
eldri vísinda og nútíðar og að
nokkru milli eldri og nýrri þjóð-
félagsskoðana og trúar, eins og
smám saman kemur í ljós á öld-
inni. í bókasafnsmálum, sem hér
ræðir um, er þörfin á erlendum
ritum mjög háð lögmálum nýs
tíma.
Bækur frá fyrri hluta 20. aldar
eru á meira en helmingi vísinda-
sviðanna fullt eins úreltar og 19.
aldar bækur eru. Ritraðir um
frumrannsóknir þeirra tíma
halda þó gildi sínu, svo og verk
bókmenntafrumherjanna. Önnur
breyting lýsir sér í þeirri sérhæf-
ingu, að hver hinna eldri vísinda-
greina er að skiptast, einkum í
náttúruvísindum, í margar
smærri, sem þurfa þó hjálpar-
greina við úr ólíklegustu áttum.
Þetta gerir öflun nýjustu og
beztu handbóka hverrar greinar
dýra og furðu flókið starf, ekki
lagið viðvaningi með sérmennt í
greininni. í þriðja lagi má segja,
að vaxtarbroddur sérhverrar vís-
indagreinar birtist nú í tímarit-
um og árbókum, svo að öflun
þeirra þarf að margfalda.
Þótt safnþróun Islendinga og
erlendur bókaauður Landsbóka-
safns að Háskólabókasafni með-
töldu væri skemmra á leið kom-
inn um 1950 en í nær öllum öðr-
um háskólaborgum á Norðurlönd
um, var þar um margt eigulegra
rita að ræða, dýrmætur húman-
ískur stofn. Hendir seinn hvatan,
segir orðtak, og með tilliti til
verðmætisrýrnunar á úreltu
19.—20. aldar prenti, sem hlaðizt
hafði í flest söfn, má segja, að
Framh. á bls. 18.