Morgunblaðið - 16.01.1959, Side 10

1C
M O R C V ÍV R 1 4 n 1 Ð
Fostudagur 16. jan. 1959
tftgiittlrlðMfr
Útg.: H.f. Árvakur, Reykjavík.
Framkvæmdastjóri: Sigfús Jónsson.
Aðalritstjórar: Valtýr Stefánsson (ábm.)
Bjarni Benediktsson.
Ritstjórar: Sigurður Bjarnason frá Vigur
Einar Ásmundsson.
Lesbók: Árni Óla, sími 33045.
Auglýsingar: Árni Garðar Kristinsson.
Ritstjórn: Aðalstræti 6.
Auglýsingar og afgreiðsla: Aðalstræti 6. Sími 22480.
Askriftargald kr. 35,00 á mánuði innamands.
í lausasölu kr. 2.00 eintakið.
FÁRYRÐUM SPORÐRENNT
UTAN UR HEIMI
Eva Bartok og fljúgandi diskar
SÍÐAN Alþingiskosningar
fóru síðast fram á Islandi
eru aðeins liðin tæplega
ár. Sú barátta, sem háð var
fyrir þær kosningar, mótaðist
fyrst og fremst af tvennu, annars
vegar málefnalegri og ábyrgri
baráttu Sjálfstæðismanna fyrir
stefnu sinni og hins vegar af fár-
yrðum hinna svokölluðu vinstri
flokka um Sjálfstæðisflokkinn.
Vinstri flokkarnir kyrjuðu all-
ir í einum kór þá blekkingu yfir
íslenzkum kjósendum fyrir síð-
ustu kosningar, að Sjálfstæðis-
flokkurinn væri þjóðhættulegur
„braskaraflokkur“, sem einn
bæri alla ábyrgð á því, sem mið-
ur hefði farið í íslenzkum stjórn-
málum á undanförnum árum. —
Svo langt var gengið í þessum
óhróðri um Sjálfstæðisflokkinn,
að Framsóknarflokkurinn, sem
unnið hafði með Sjálfstæðis-
mönnum um áratugi í ríkisstjórn,
lagði höfuðáherzlu á það í kosn-
ingabaráttu sinni, að Sjálfstæðis-
flokkurinn væri ekki samstarfs-
hæfur. Með honum væri ekki
hægt að leysa nokkurt vanda-
mál þjóðfélagsins, og allra sízt
þau, sem alvarlegust væru, efna-
hagsvandamálin og verðbólguna.
Óíiraustur grundvöllur
Á grundvelli þessa gersamlega
neikvæða málflutnings tóku svo
allir andstöðuflokkar Sjálfstæðis-
flokksins höndum saman um
myndun vinstri stjórnarinnar að
loknum kosningum sumarið 1956.
Þá var að því komið að þessir
flokkar yrðu að sýna einingu um
eitthvað fleira en níðið um Sjálf-
stæðismenn. Þeir höfðu hamrað
á því að verðbólgan væri sök
Sjálfstæðisflokksins. Ef Sjálf-
stæðismenn væru einangraðir frá
áhrifum um stjórn landsins,
væri þess vegna auðvelt að leysa
þetta vandamál.
Vinstri stjórnin sat á valda-
stólum. Mánuðir og ár liðu án
þess að hún fyndi nokkrar „nýj-
ar leiðir" eða „varanleg úrræði"
til lausnar vanda efnahagsmál-
anna. Eftir allt saman dugðu fár-
yrðin og sleggjudómarnir um
stærsta flokk þjóðarinnar ekki
til þess að leysa vandamálin. Það
var enginn vandi að tala digur-
barkalega fyrir kosningar og
segja þjóðinni að vinstri stjórn
væri hið mikla lausnarorð. Hitt
var meiri vandi að standa við
stóru orðin. Þetta sannaðist
áþreifanlega á vinstri stjórninni.
Hún hafði ásakað Sjálfstæðis-
flokkinn fyrir að eiga sök á dýr-
tíðinni, fyrir að arðræna fram-
leiðsluna með einokun útflutn-
ingsverzlunarinnar, fyrir að
halda hlífiskildi yfir óhóflegum
milliliðagróða, fyrir að skerða
lífskjör almennings og þröngva
kosti alþýðu manna.
En hvernig bætti vinstri
stjórnin úr þessum afbrotum
„braskaraflokksins" gagnvart
þjóðinni?
Þannig, að hún margfaldaði
dýrtíðina og verðbólguna,
lagði sligandi skatta og tolla á
„almúgann" framkvæmdi
stórfellda gengislækkun,
hreyfði í engu við því skipu-
lagi sem samtök framleiðenda
höfðu skapað um útflutnings-
verzlunina og gleymdi gersam
lega stóryrðum sínum um
milliliðagróðann.
Þannig stendur nú ekki steinn
yfir steini af öllum stóryrðum
vinstri flokkanna um misgerðir
Sjálfstæðisflokksins. — Er það
mjög lærdómsríkt fyrir kjósend-
ur landsins og hlýtur að hafa úr-
slitaáhrif á afstöðu mikils fjölda
fólks í þeim kosningum, sem nú
eru fram undan.
Sjálfstæðismenn
beðnir hjálpar
En það er ekki nóg að flokkar
vinstri stjórnarinnar hafi með
stjórnarstefnu sinni og fullkomnu
úrræðaleysi gangvart þeim vand^
málum, sem þeir töldu sig eina
færa um að leysa, sporðrennt
öllum fáryrðum sínum um Sjálf-
stæðisflokkinn. Þegar vinstri
stjórnin hafði gefizt upp, taldi
forystuflokkur hennar, Framsókn
arflokkurinn, aðeins eitt úrræði
tiltækilegt: Að biðja Sjálfstæðis-
flokkinn hjálpar og fá hann til
þátttöku í ríkisstjórn með vinstri
flokkunum. Þetta hét á máli
Framsóknarmanna að mynda
þjóðstjórn um lausn efnahags-
málanna og önnur vandamál,
sem vinstri stjórnin hafði ýmist
skapað sjálf með lánleysi sínu
eða gefizt upp við að leysa.
Gat Framsóknarflokkurinn ó-
merkt fyrri fáryrði sín um Sjálf-
stæðisflokkinn öllu rækilegar en
hann gerði með þessari hjálpar-
beiðni?
Sannarlega ekki. öll þjóðin
er nú vitni að því, að þegar
forysta Framsóknarflokksins
hefur gersamlega brugðizt og
vinstri stjórnin orðin ber að
stærsta pólitíska gjaldþroti,
sem um getur í íslenzkri
stjórnmálasögu, þá telur hann
það eitt geta bjargað þjóðinni
að fá Sjálfstæðisflokkinn með
sér í ríkisstjórn.
Það er staðreynd, sem allur
almenningur á Islandi gerir
sér ljósa.
Dómur þjóðarinnar
Þegar vinstri stjórnin hafði
gefizt upp, taldi Sjálfstæðisflokk-
urinn að þjóðin ætti rétt á því
að ganga til nýrra kosninga og
kveða upp dóm sinn yfir verkum
stjórnarinnar. Hann vildi þó
ekki skorast undan því að gera
tilraun til stjórnarmyndunar, ef
mögulegt kynni að vera að
mynda starfhæfa ríkisstjórn á
grundvelli þeirra meginskilyrða,
sem hann setti um framkvæmdir
og stefnu slíkra stjórna. Þegar
honum tókst ekki slík stjórnar-
myndun og auðsætt var að nægi-
legt fylgi var ekki við nauðsyn-
legar viðreisnarráðstafanir á
Alþingi, ákvað flokkurinn að
verja minnihlutastjórn Alþýðu-
flokksins vantrausti, að því til-
skildu að hún beitti sér fyrir
kosningum, bráðabirgðaráðstöf-
unum til stöðvunar verðbólgunni
og nýrri og réttlátari kjördæma-
skipun.
Sjálfstæðisflokkurinn beið-
Ist nú trausts og fylgis allra
hugsandi íslendinga I þeirri
baráttu, sem framundan er
fyrir viðreisn í íslenzkum
efnahagsmálum og traustari
grundvelli íslenzks þingræðis
og lýðræðis.
BLÖÐ, myndablöð og tímarit
hafa undanfarin ár birt margs
konar frásagnir af Evu Bartok
og þeim hneykslum, sem hún
hefir valdið. í eftirfarandi
grein segir ungverska blaða-
konan, Colomann de Bée, frá
ýmsu, er sízt bætir um fyrir
leikkonunni, sem aldrei tókst
að „slá í gegn“ og „enginn
skildi" í heimalandi hennar.
Grein þessi birtist í Berlinga-
tíðindum.
Á sólheitum sumardegi árið
1946 kom ég í fyrsta sinn í hús-
ið nr. 54A við Alkotásgötu í Búda
pest. Á þriðju hæð bjó hinn
frægi ungverski rithöfundur Ár-
on Tamasi, ásamt ungri konu
sinni ,sem ég hafði ekki haft nein
kynni af til þessa.
Nafn Árons Tamasis varð ekki
þekkt í hinum frjálsa heimi, fyrr
en byltingin var gerð í Ungverja-
landi og ofsóknir hófust á hend-
ur rithöfundum, er byltingin
hafði verið bæld niður. Hann er
í hópi atkvæðamestu rithöfunda
í Ungverjalandi. í skáldsögum
hans er lýst aðstæðum, sem eru
svo sérstakar fyrir Ungverjaland,
að það er erfitt fyrir útlendinga
að skilja þær til hlítar, rétt eins
og Ungverjum koma mjög ókunn
uglega fyrir sjónir þýðingar á
bókum Selmu Lagerlöf, Sigrid
Undset, Knuts Hamsuns og Hen-
riks Ibsens, þar sem sögusviðið
er algerlega norrænt.
★
Áron Tamasi átti þá (1946)
sæti á þingi, og ég átti að hitta
hann að máli og fá viðtal um
endurskipulagningu landbúnaðar
ins í Ungverjalandi. •
Beint á móti húsinu, sem Áron
Tamasi bjó í, var veitingahús.
Það var mjög heitt í veðri, svo
að ég fór þangað inn til að fá
mér glas af öli. Ég hafði varla
tyllt mér niður, er mikill hávaði
barst mér til eyrna. Síðan heyrð-
ist kona skammast háværri
röddu, og skömmu síðar kom disk
ur fljúgandi gegnum opinn glugg
ann út á götuna. f kjölfar disksins
komu glös, hnífar og gafflar, og
loks var vasa fleygt gegnum
gluggarúðu, svo að rúðubrotin
hrundu niður á götuna.
Þegar kyrrð var komin á aftur,
spurði ég þjóninn, hvað væri á
seyði. Hann svaraði:
— Það er vesalings konan hans
herra Tamasi. Hún gerir einhverj
ar skammir af sér á hverjum
degi.
— Ja, hérna. Ég er einmitt á
leiðinni til þeirra, sagði ég.
— Þér skuluð hinkra andartak,
þangað til hún er farin. Þá verð-
ur ofurlítið næðissamara. Hún
er vön að koma sjálf þjótandi
á eftir „fljúgandi diskunum"
sínum.
Þetta reyndist rétt. Skömmu
síðar var útidyrunum hrundið
upp. Mjög falleg, ung kona kom
út og flýtti sér inn í leigubíl.
Mér varð rórra, og ég fór upp
til Árons Tamasis. íbúðin bar þess
greinilegt vitni, að þar hafði
gengið mikið á, en ég lét sem ég
tæki ekki eftir því. Á skrifborð-
inu var stór ljósmynd af ungu
konunni, sem ég hafði séð úti
E v a Szöke
fyrir rétt áður. Fyrir neðan mynd
ina var skrifað: „Til mannsins
míns. Eva Szöke".
Nú skulum við bregða okkur
tíu ár fram í tímann. Er ég hafði
komizt heilu og höldnu eftir bylt
inguna 1956 til Vínarborgar,
sökkti ég mér niður í að lesa
vestræn blöð og tímarit. Alls stað
ar blöstu við mér greinar um Evu
Szöke og myndir af henni. Ég
þekkti hana strax aftur, þó að
hún héti nú Eva Bartok. Reyndar
fjölluðu flestar greinarnar um
einhvers konar hneyksli.
Eva Szöke (szöke merkir á ung
versku ljóshærður) var dóttir
starfsbróður míns, sem var tölu-
vert eldri í hettunni en ég.
Skömmu eftir að heimsstyrjöld-
inni lauk, fór hún að leika —
aðallega lítil, fjörleg hlutverk í
minni háttar leikhúsum. Henni
tókst aldrei að afla sér orðstírs
á leiksviðum í Ungverjalandi.
★
Á árunum 1945—46 var mikil
óstjórn í Ungverjalandi. Verð-
bólgan var að vísu liðin hjá, en
menn bjuggu samt við mikið ör-
yggisleysi. Margir urðu auðugir
á skömmum tíma, bárust á og
hurfu síðan skyndilega — venju-
lega með aðstoð lögreglunnar.
Fjöldi næturklúbba var stofnsett-
ur og skækjulifnaður stóð með
miklum blóma. Á stríðsárunum
flaut blóðið 1 striðum straumum
— nú varð það gullið, sem flaut
í stríðum straumum.
Á þessum umbrotatímum kynnt
ist ég frú Áron Tamasi, öðru
nafni Eva Szöke eða Eva Bartok.
Ég var á gangi á Oktogontorginu
í Búdapest. Þetta torg hefir reynd
ar heitið ýmsum nöfnum. Á styrj
aldarárunum hét það Mussolini-
torgið, síðan var það skírt Okto-
gontorgið og nú heitir það Sjö-
unda nóvember-torgið. Á Okto-
gontorginu hitti ég kunningja
minn ,sem var að fara inn í Adam
veitingahúsið til að hitta þar
Áron Tamasi og frú Evu Szöke.
Ég fór með honum.
Er ég sá Evu Szöke í fyrsta
sinn, tók ég þegar eftir þvi, að
hún var með litað hár, notaði
belladonna til að stækka auga-
steinana og virtist vera mjög
taugaóstyrk. En hún var afar
falleg.
Hún veitti mér enga athygli.
Ég sökkti mér niður í samræður
við Áron Tamasi, en hún spjall-
aði við kunningja minn. Allt í
einu sneri hún sér að okkur og
spurði:
— Eruð þér líka starfsmaður
við Kinotímaritið?
Ég svaraði því játandi, og Tam-
asi bætti því við, að ég væri
lista- og leikritagagnrýnandi. Nú
fékk Eva Szöke skyndilega mik-
inn áhuga á mér. Hún sagði mér,
að nú væri unnið að því að gera
kvikmynd eftir einni skáldsögu
Tamasis. Hún lék að sjálfsögðu
aðalhlutverkið. Hún lagði granna
hönd sína á öxl mér — demants-
hringarnir glitruðu á fingrum
hennar — og horfði djúpt í augu
mér.
— Það á að kvikmynda klukk-
an níu í fyrramálið. Komið og
skrifið eitthvað um mig. Menn
segja, að ég hafi enga leikhæfi-
leika og reyni bara að lifa á frægð
mannsins míns. Ég skal sýna yð-
ur, að þetta er ekki satt. Þér eruð
góður listagagnrýnandi. Það seg-
ir maðurinn minn. Ætlið þér ekki
að koma?
Áron Tamasi var ekki sérstak-
lega hrifinn af þessari hugmynd,
og hélt því fram, að ekki væri
tímabært að kalla blaðamenn á
vettvang. Ég lofaði samt að koma
næsta morgun.
★
Stundvislega klukkan níu var
ég komin 1 vinnustofuna. Allir
voru komnir til vinnu sinnar:
leikstjórinn, leikararnir, fram-
kvæmdastjórarnir — allir nema
Eva Szöke. Klukkan varð hálf-
ellefu, og ekkert sást til ferða
Evu. Við fengum okkur kaffi-
bolla og biðum átekta. Um há-
degisbilið birtist Eva. Allir voru
orðnir gramir og leiðir.
Kvikmyndatakan gekk erfið-
lega. Eitt lítið atvik varð að kvik
mynda tuttugu sinnum, og samt
var það ekki nægilega gott. Leik-
stjórinn, sem reyndar var dálítið
taugaóstyrkur, missti allt í einu
þolinmæðina, kastaði handritinu
á gólfið og hrópaði:
— Ég er vanur að vinna með
leikurum. Ég get ekki unnið með
stelpukjána.
Það varð dauðaþögn. Síðan
sagði Eva Szöke:
— Maðurinn minn á handritið,
og það er ég, sem sit á peninga-
kassanum.
Það var einna líkast því sem
olíu hefði verið hellt á eld. f
nokkrar mínútur var allt á tjá
og tundri í herberginu. Eva
Szöke hrópaði ókvæðisorð, leik-
stjórinn talaði hátt og reiði-
lega. Einhver fór að berja bumbu.
Lampa var velt um koll. Þegar
ringulreiðin var að ná hámarki,
Framhald á bls. 19.