Morgunblaðið - 19.02.1959, Blaðsíða 9

Fimmtudagur 19. febr. 1959
MORGUNBLAÐIÐ
9
Kýpur verður sjálfstœtt lýðveldi
eftir 4 ára þarflausar blóðsúfhellingar
eða um 11 hluti af stærð íslands.
Hún hefur verið nýlenda Breta
í 80 ár. Þeir liðuðu hana frá
hrynjandi veldi Tyrkja árið
1878. Það var á blómatíma
brezka heimsveldisins, þegar þeir
vildu styrkja sem mest aðstöðu
sína við Miðjarðarhaf og drottna
á öllum höfum. Kýpur varð þó
aldrei nema lítil vanrækt og verð
laus nýlenda og hefur í fáu kom-
ið við baráttusögu heimsveldis-
ins, fyrr en á allra síðustu ár-
um, þegar herflotum Breta og
Frakka var stefnt þaðan til hinn-
ar heimskulegu árásar á Súez-
skurðinn.
Á eynni búa nú um 530 þús.
manns. Líkt og verið hefur á
mörgum eyjum í Eyjahafi og á
strönd Litlu-Asíu eru íbúarnir
blandaðir. Um 420 þúsund eru
grískumælandi en afgangurinn
um 110 þúsund eru tyrkneskir.
Þegar síðustu heimsstyrjöld
lauk fengu Grikkir frá ítölum
hinar svonefndu Tylftareyjar
syðst í Eyjahafi og var þar með
lokið sameiningu grísku þjóðar-
innar, að þeim íbúum einum und-
anskildum, sem bjuggu á Kýpur.
Vildu Grikkir nú reka smiðs-
höggið á aldalanga frelsisbaráttu
linnulausum skæruhernaði gegn
Bretum og banað mörgum brezk-
um hermönnum með sprengju-
kasti og vélbyssuskothríð. Þá
fékk aðalgata höfuðborgarinnar
Nikósíu á sig nafnið „The Murd-
er Mile“ eða Morðmílan og Bret-
ar þóttust hvergi geta verið ó-
hultir um sig. Þeir tóku nú hinn
djarfa þjóðernisleiðtoga Grikkja
á eynni, Makarios erkibiskup og
fluttu hann í útlegð til Seychell-
eseyja í Indlandshafi. Samtímis
settu þeir upp fangabúðir víðs
vegar á eynni, þar sem grísku-
mselandi menn voru heftir svo
þúsundum skipti, ef þeir voru
grunaðir um stuðning við skæru-
liða. En eins og venjulega höfðu
lögregluofsóknirnar lítil lækn-
isáhrif, þær urðu aðeins til að
eitra andrúmsloftið enn meir.
Morðunum fjölgaði, Bretar svör-
uðu men lauðadómum og pynt-
ingum. Sprengja fannst undir
kodda Hardings landsstjóra. —
Bretar urðu gripnir skelfingar-
æði og fluttu aukið herlið til
eyjunnar í stríðum straumum.
Það valt á ýmsu í þessum
deilum. Eftir eins árs vist á
Seychelleseyjum var Makariosi
gæðis og lýðræðis, sem vestræn-
ar þjóðir þykjast byggja stjórn-
skipulag sitt á. Var nú farið að
leggja að deiluaðilum úr ýmsum
áttum, að íhuga betur sitt ráð og
reyna að snúa af þessari óheilla-
braut.
VORIÐ 1957 lagði Ismay lávarð-
ur, þáverandi framkvæmda-
stjóri NATO, til að þau samtök
beittu sér fyrir sáttatilraun í
Kýpur-deilunni. Ekki þóttust
Grikkir mega treysta Ismay, sem
var af brezkum ættum. En nýr
framkvæmdastjóri, sem við tók,
Belgíumaðurinn Paul Henri
Spaak, lagðist á sömu sveif og
benti á það, að öllu samstarfi
innan NATO væri geigvænleg
hætta búin, ef þessu héldi svo
áfram. I fyrstu voru honum þó
einnig tekin óstinnt upp afskipti
af málinu, en nú leið varla svo
fundur í ráði Atlantshafsbanda-
lagsins, að þetta mál væri ekki
tekið til umræðu.
SÁ merkilegi atburður gerðist
um miðjan september sl., að
Makarios erkibiskup, sem þá var
staddur í Aþenu lýsti því yfir,
að hann héldi ekki fast við kröf-
una um Enosis — sameiningu
við Grikkland. Kvað hann Kýp
ur-búum fyrir beztu, eins og mál
KÝPURDEILAN er að leysast
og innan skamms verður
stofnað sjálfstætt lýðveldi á
þessari eyju í botni Miðjarðar-
hafsins. Snögg umskipti hafa
orðið þar á skömmum tíma. Fyr-
ir hálfu ári var talið að allar
leiðir væru lokaðar og tilgangs-
laust væri að ræða um lausn
málsins.
Deiluaðiljar, Bretar, Grfkfcir
og Tyrkir sátu fastir hver við
sinn keip og þóttust engan sam-
eiginlegan viðræðugrundvöll
eiga.
Grikkir heimtuðu EnOsis —
sameiningu eyjarinnar við Grikk
land. Tyrkir heimtuðu skiptingu
eyjarinnar og skyldi annar part-
urinn falla undir Tyrkland en
hinn undir Grikkland. Bretar
settu eyjunni nýja stjórnarskrá,
sem kvað á um að minnsta kosti
7 ára samband við Bretland.
Ekkert annað virtist fyrir
höndum á Kýpur, en áfram-
haldandi blóðbað, skæruliða-
hernaður og lögregluofbeldi,
gaddavírsgirðingar og fangabúð-
ir. Hvar í heiminum sem Bretar,
Grikkir og Tyrkir komu saman
á mannfundum, fuku ókvæðis-
orðin á milli þeirra og lá við
handalögmálum. Islenzkur frétta
maður, sem boðið var í heim-
sókn til Grikklands, þóttist í
háska staddur á strætum Aþenu,
þegar grunur kom upp um að
hann væri brezkur ferðamaður.
BÆÐI Grikkir og Tyrkir voru
komnir á fremsta hlunn með
að segja sig úr Atlantshafs-
bandalaginu. Þjóðir þessar áttu
að vinna saman að vörnum Eyja-
hafsins, en grískir sjóliðsforingj-
ar í hinni sameiginlegu flotastöð
í Izmir á vesturströnd Litlu-Asíu
tóku sig upp einn góðan veður-
dag með allt sitt hafurtask og
þustu burt í algeru fússi. Menn
óttuðust að hið gagnkvæma hat-
ur myndi blinda þessar þjóðir
svo að þær gleymdu hinni sam-
eiginlegu árásarhættu úr norðri
og hlypu af verðinum. Sérstak-
lega var þetta alvarlegt sl. sum-
ar þegar ólga og óvissa blossaði
upp í nágrannaríkjunum, hinum
nálægu Austurlöndum.
Atlantshafsbandalagið reyndi
að bera sáttarorð á milli í þess-
ari deilu, en framkvæmdastjóri
þess, Paul Henri Spaak, fékk
litlar þakkir fyrir og lá við að
hann væri sakaður um ótilhlýði-
leg afskipti af innanríkismálum
landanna.
Þó er það nú án efa fyrir til-
stuðlan NATO, sem samkomulag
hefur tekizt. Það eru hinir
sameiginlegu varnarhagsmunir
Grikkja og Tyrkja, sem valda
því að róleg yfirvegun hefur feng
ið að ráða þessu máli til lykta.
NATO verður guðmóðir hins
nýja Kýpurlýðveldis og NATO
mun eflast af samkomulaginu og
bættri sambúð þessara tveggja
þátttökuríkja. Þá mun og eflast
hið svonefnda Balkanbandalag,
en með því eru Júgóslavar laus-
lega tengdir varnarsamstarfi
vestrænna ríkja.
Samkomulaginu verður því
fagnað um allan hinn frjálsa
heim. Mestur hlýtur léttirinn þó
að vera fyrir sjálfa eyjarskeggja
á Kýpur, þegar af þeim er létt
hræðilegri ógnaröld, sem hefur
staðið svo til samfleytt í fjögur
ár. —
Ki Jr’ un. -- og þurr-
viðrasöm eyja undan suður-
strönd Litlu-Asíu. Hún er aðeins
um 9300 ferklímetrar að stærð
sína og tóku að fara þess á leit
við Breta, að síðasta gríska land-
ið fengi að koma heim í faðm
fósturjarðarinnar. En Bretar
brugðust hinir þverustu við. —
Enn eimir eftir af gamla ný-
lenduhugsunarhættinum, sem
hefur orðið þess valdandi, að
Bretar hafa alltof víða orðið ein-
um of seinir að slaka til. Hefði
tyrkneski þjóðernisminnihlutinn
á þeim tíma ekki staðið í vegi
fyrir sameiningu við Grikkland.
En Bretar hirtu ekki um óskir
Grikkja að sinni.
Loks þegar hreyfingin fyrir
sameiningu — Enosis — fór að
færast í aukana, buðu þeir að
gefa eynni sjálfstæði undir hand-
leiðslu og með efnahagsstuðningi
Breta. En þá var svo komið að
Grikkir þóttust ekkert vilja
nema Enosis. Er hörmulegt til
þess að vita, hvernig tillögur
Grikkja og Breta í þessu máli
rákust á.
SÍÐAN Bretar höfnuðu Enosis
eða sameiningarkröfum
Grikkja fyrir rúmum fjórum ár-
um, hófst á Kýpur hin ægileg-
asta skálmöld. I byrjun urðu á
eynni stöðugar vinnustöðvanir
og mótmælagöngur. Voru skóla-
piltar oft framarlega í þeim mót-
mælaaðgerðum og vakti það
stundum furðu, hvernig brezkir
herlögreglumenn réðust þá á
hópa skólabarna með barsmíð og
kylfuhöggum. Síðan stofnuðu
grískumælandi menn á Kýpur
með sér leynifélagsskapinn
EÓKA, sem hefur haldið uppi
biskupi sleppt úr haldi, en hann
var útlægur ger frá Kýpur og
hefur dvalizt lengst af sem út-
lagi í Aþenu.
HINN tyrkneski þjóðernis-
minnihluti á Kýpur hafði í
fyrstu hægt um sig. I sjálfu sér
ægði þeim hermdarverk grísku
skæruliðanna, þó þau kæmu ekki
niður á tyrkneskum mönnum. En
það sem verra var, Bretar fóru
að etja Grikkjum og Tyrkjum
saman í hinum fólskulegasta til-
gangi. Virðist það hafa verið
ætlun þeirra, að ef fjandskapur-
inn blossaði upp milli þjóðar-
brotanna, myndi málið aldrei
leysast og hið brezka nýlendu-
veldi gæti þá hafzt við á rústum
sundurlyndisins. Það fór sem þeir
ætluðu, að nú komu Tyrkir
fram með kröfu um skiptingu
Kýpur, sem hinir grískumælandi
eyjarskéggjar gátu með engu
móti gengið að. Um sinn snerist
barátta Eóka-manna gegn Tyrkj-
um, sem þá stofnuðu sína eigin
neðanjarðarhreyfingu. Hámarki
náðu þessar deilur sl. vor, þegar
bardagar og morð milli þjóða-
brotanna voru daglegir viðburð-
ir. —
Allir þessir atburðir urðu Bret-
um til hinnar mestu hneisu og
bandamönnum þeirra í Atlants-
hafsbandalaginu þótti fyrir löngu
nóg um aðfarir þeirra. Fóru
æ fleiri raddir að heyrast um það
að svo mætti ekki lengur til
ganga í heimskulegum þrætum
um framtíð Kýpur. Það, sem þar
væri að gerast, bryti algerlega í
bága við þær hugsjónir mann-
um væri nú komið, að fallast á
að eyjan yrði gerð að sjálfstæðu
ríki.
Það er erfitt fyrir fjarlægar
þjóðir, að gera sér grein fyrir
hve geysilegur undansláttur fólst
í þessari yfirlýsingu Makariosar.
Þar sem Bretar höfðu boðið
eyjarskeggjum stofnun sjálf-
stæðs ríkis, áður en skálmöldin
hófst, má bera Makarios þungum
sökum um það, að betur hefði
hann borið fram þessa tillögu
sína fjórum árum fyrr. Þá hefði
hann forðað Kýpur frá ógnar-
öldinni og bjargað þúsundum
mannslífa. Skæruliðarnir munu
og spyrja til hvers þeir hafi bar-
izt í fjögur löng ár fyrir Enosis,
þegar svo er fallizt á hinar
gömlu sjálfstæðistillögur Breta.
Eru margir skæruliðanna án efa
á annarri skoðun en Makarios og
jafnvel sárreiðir honum. En
þeim mun meiri djörfung sýnir
erkibiskupinn og vilja til að
greiða vandann. Það er einmitt á
grundvelli þessarar yfirlýsingar
hans, sem málið er loksins að
leysast.
KÝPUR er enn brezk nýlenda.
Það hefur því þótt undarleg
aðferð og sumum íhaldssömustu
Bretunum finnst það niðrandi
fyrir þá, að ríkisstjórnir Grikk-
lands og Tyrklands sömdu um
framtíð eyjarinnar án þess, að
Bretar fengju nokkuð að koma
þar nálægt.
Samningaumleitanirnar stóðu
í tvo mánuði, en smiðshöggið var
rekið á þær með fundum for-
sætisráðherra og utanríkisráð-
Makarios erkibiskup.
herra Grikklands og Tyrklands 1
Zúrich, stærstu borg Svisslands,
dagana 6.—10. febrúar.
1 byrjun var rætt um þann
möguleika, að allur tyrkneski
þjóðernisminnihlutinn yrði flutt-
ur frá Kýpur til Tyrklands, gegn
því að leifar grískumælandi
manna í Litlu-Asíu yrðu fluttar
til Grikklands. Einnig kom til
orða, að gefa tyrkneska þjóð-
ernisminnihlutanum grísku eyj-
una Castelrosso í Tylftareyjum.
Þó var hætt við þetta, því að
það þótti of mikið harðræði fyr-
ir fólkið og beindust viðræðurn-
ar síðan að tillögu Makariosar
um stofnun sjálfstæðs ríkis á
Kýpur, þar sem hagsmuna allra
aðila yrði gætt.
ENGIN opinber tilkynning hef-
ur enn verið gefin út um
efni samningsins í Zúrich. Ráð-
herrarnir vildu engar upplýsing-
ar gefa um það. Averoff, utan-
ríkisráðherra Grikklands, sagði
við blaðamenn að nú væru lík-
urnar 50 á móti 50 að málið
væri leyst, en Zorlu, utanríkis-
ráðherra Tyrkja, sem stóð við
hlið hans, svaraði brosandi, að
líkurnar væru 51 á móti 50.
Aðalatriði samningsins eru þð
kunn. Þau eru að stofnað verði
sjálfstætt lýðveldi á Kýpur og
eru settar tryggingar fyrir því að
það geti ekki sameinazt Grikk-
landi. Forsetinn verður grískur
en varaforsetinn tyrkneskur.
Hvort þjóðernisbrotið, Grikkir
og Tyrkir, eiga að kjósa sitt eig-
ið löggjafarþing, en þau velja
aftur fulltrúa í sameiginlega
málstofu. Eiga Tyrkir að hafa
30% fulltrúa í henni en Grikkir
70%. Hinn tyrkneski varafor-
seti á að hafa neitunarvald í
þýðingarmestu málum, svo sem
utanríkis- og landvarnamálum.
Til að tryggja öryggi Tyrkjanna
er svo ákveðið að 40% af liðs-
afla lögreglu landsins skuli vera
af tyrknesku bergi brotinn.
Það er gert ráð fyrir því að
Kýpur gangi í Atlantshafsbanda-
lagið og sæki um inngöngu i
Sameinuðu þjóðirnar. Þá mun
eyjan verða aðili að Balkan-
bandalaginu. Bretar munu fá að
hafa áfram herstöðvar á eyjunni.
Sömuleiðis verður staðsett þa»
grískt og tyrkneskt herlið.
ANNIG mun samkomulagið
vera í aðalatriðum, en um
ýmis minni atriði verður ekki
gert út fyrr en á ráðstefnu
þeirri, sem nú er hafin í Lund-
únum. Allir aðilar, ríkisstjórnir
Grikklands, Tyrklands og Bret-
lands og foringjar þjóðernisbrot-
anna á Kýpur hafa slegið af
kröfum sínum. Þeir munu allir
sæta nokkurri gagnrýni öfga-
manna heima fyrir, en virðast
reiðubúnir að taka því. Varla er
hætta á því að Bretar bregði
fæti fyrir samkomulagið á Lund-
únaráðstefnunni, því að fyrir
það myndu þeir sæta miklu
ámæli. Meiri hætta virðist á því
að Enosis-hreyfing Grikkja vilji
ekki sætta sig við þessi málalok
og er Makarios erkibiskup að því
leyti í erfiðastri aðstöðu. Senni-
lega verður gert út um það mál
í dag eða á morgun.